✨Tục thờ rắn

nhỏ|phải|Đền thờ rắn ở Thái Lan Tục thờ rắn hay tín ngưỡng thờ rắn là các hoạt động thờ phụng loài rắn. Rắn là loài vật được nhiều dân tộc trên thế giới tôn thờ. Hình tượng rắn được thờ phụng ở rất nhiều quốc gia, dưới nhiều hình thức khác nhau, người dân ở khắp các châu lục đều có tôn sùng và thờ phụng rắn. Nhiều nơi trên thế giới, con rắn được thần thánh hóa và tôn thờ và đi vào đời sống tâm linh. Ít có loài vật nào mà ý nghĩa biểu trưng phong phú như loài rắn. Rắn không chỉ là loài động vật sống trên khắp thế giới, nó còn là biểu tượng cho nước, lửa, linh hồn, nhục dục, đa nghi, cái thiện-ác, tà-thần.

Tục thờ rắn là một hình thái tín ngưỡng nguyên thủy, ra đời trong thời kỳ mà con người chưa tách mình ra khỏi tự nhiên, nhận thức về tự nhiên còn thấp, các ý nghĩa biểu trưng của hình tượng rắn phần lớn chính là sự mô phỏng hiện thực tự nhiên. Hình tượng rắn không chỉ xuất hiện trong hầu hết các nền văn hóa mà còn mang nhiều ý nghĩa khác nhau, đôi khi đối lập nhau. Rắn là con vật đa diện, tùy theo quan niệm từng dân tộc và tôn giáo mà nó là loài biểu tượng cho cái ác hay cái thiện, rắn là một hình tượng vô cùng phức tạp và nhiều vẻ.

Hình tượng rắn không chỉ xuất hiện trong hầu hết các nền văn hóa mà còn mang nhiều ý nghĩa khác nhau, đôi khi đối lập nhau. Rắn biểu trưng cho cả giới tính nam lẫn nữ, hay là một vị thần sáng thế, biểu trưng cho vũ trụ thời hỗn mang nhưng đôi khi lại là một thành viên hay vị thần bảo hộ của gia đình, là nguồn nước và cũng là lửa, là vị phúc thần và ác thần, điều tốt và cái xấu, tượng trưng cho sự sống bất tử và cái chết, dương thế và âm ty, sự hủy diệt và tái sinh, nhục dục và tội lỗi.

Với các nước phương Đông, trong một số nền văn hóa, hình tượng rắn có vị trí quan trọng trong thế giới biểu tượng. Rắn thường thể hiện hình ảnh khác nhau như thần hiền, thần ác, điều tốt, điều xấu, sự hủy diệt, tái sinh, tình mẫu tử. Rắn bản năng là động vật hoang dã, nhưng khi con người sống thuận hòa với chúng, cảm hóa được chúng thì rắn hay những loài thú dữ khác cũng trở nên hiền lành thân thiện. Tuy nhiên, trong tiềm thức của con người với những nền văn hóa khác nhau, thì sự tín ngưỡng hay tôn trọng rắn cũng có những cách thể hiện khác nhau. nhỏ|phải|Hình tượng rắn ngóc đầu dậy liên tưởng tới bộ phận sinh dục do đó rắn tượng trưng cho sự sinh sản nhỏ|phải|Tiếng rít phì phì của rắn hổ mang liên tưởng đến giông bão, cũng là yếu tố liên quan đến gió và nước

Lý do thờ rắn

Con người khắp nơi trên trái đất này thờ cúng loài rắn vì nhiều lẽ khác nhau, trong đó có thể thấy những tín lý đáng chú ý là:

Sự phức tạp

nhỏ|phải|Rắn, biểu tượng cho tín lý đa nghĩa và phức tạp Ý nghĩa biểu trưng của rắn xuất phát từ chính sự phức tạp của bản thân loài rắn. Đối với con người thì rắn vừa có hại, vừa có lợi (rắn bắt chuột bảo vệ mùa màng, làm thuốc). Ở một số nước, người dân không sợ rắn, họ coi rắn như những người bạn và có thể sống chung, nuôi rắn trong nhà, một số nơi khác, rắn là con vật hiểm ác, đáng sợ, không thân thiện với con người, vì đặc tính đó mà con người thần thánh hóa loài rắn, thờ cúng rắn như một vị thủy thần để cầu thân với rắn, mong muốn không bị rắn làm hại. Việc tôn thờ rắn xuất phát từ các huyền thoại thần rắn lông chim, rắn lông vũ, quái vật nửa người nửa rắn, rắn cầu vồng rất ly kỳ.

Sự có mặt một cách phong phú của rắn từ rất sớm cùng với những đặc tính của nó đã ảnh hưởng đến cuộc sống và nhận thức của người nguyên thủy, nhất là xuất phát từ hình dáng, đặc điểm thực tế của loài vật này. Rắn sống ở hầu hết mọi nơi, có đủ các màu sắc, kích cỡ, có thể sống được ở hầu hết các môi trường tự nhiên, từ trên núi cao đến biển sâu, từ sa mạc đến rừng rậm, trên cây hay dưới đất. Tuy không chân nhưng khả năng di chuyển của rắn rất nhanh mà không gây ra tiếng động, có thể di chuyển nhiều tư thế như bò ngang, thẳng, nửa dưới đất nửa thẳng đứng và có thể thình lình xuất hiện.

Vì rắn là đối tượng rất khó nắm bắt, luôn mang đến cho con người sự ngạc nhiên và bí ẩn, không thể giải thích được, nó trở thành nỗi ám ảnh và kích thích trí tưởng tượng, mong muốn giải thích của người nguyên thủy, nhưng lại không đủ tri thức và sự hiểu biết để giải thích về đối tượng, nên họ thần thánh hóa con vật này và loài rắn thường được thần thánh hóa. Rắn là loài vật gây cảm giác sợ hãi và kính nể, rắn vừa có sức cuốn hút đặc biệt, và cũng như cỗ máy giết người. Trong những câu chuyện giải thích lý do con người tôn thờ rắn, thì loài vật này được miêu tả có hình dáng lạ và có uy lực rất khủng khiếp.

Sự liên tưởng

nhỏ|phải|Hình dáng trườn bò của rắn liên tưởng đến những khúc sông uốn lượn quanh co, do đó rắn trở thành biểu tượng của sông nước nhỏ|phải|Cái lưỡi chẻ của rắn liên tưởng đến sấm chớp báo hiệu mưa tới Da rắn sau khi lột xác còn lại trên cành cây, việc lột da của rắn được liên tưởng đến sự tái sinh Hình dạng và đặc điểm di chuyển của loài rắn là cơ sở để người xưa hình dung và đồng nhất rắn với những con sông hay nguồn nước, nhìn con sông từ trên cao xuống khá giống với hình ảnh một con rắn đang bò. Loài rắn hổ mang khi cáu thường phát ra (rít) tiếng gió phì phì được cho là mang ý nghĩa biểu trưng của bão tố. Rắn có đặc điểm ngủ đông lạnh và xuất hiện lại với mùa mưa, chúng bơi tốt, và nhiều loài được nhìn thấy trong nước, trong các hồ và sông. Hình ảnh tia chớp (dấu hiệu của mưa) có những nét tương đồng với lưỡi rắn. Màu sắc và các sọc của loài rắn (nhiều loài rắn có các sọc chạy dọc theo cơ thể với các màu sắc rất sặc sỡ) được liên hệ rắn với cầu vồng (rắn cầu vồng).

Loài rắn thường đẻ trứng và mắn đẻ, rắn đực thường có dương vật to gấp hai lần bình thường, một số cá thể còn có dạng bán dương vật; cử động của đầu rắn cũng làm cho người ta liên hệ đến cơ quan sinh dục đực (dương vật người trong quá trình cương cứng và ngọ nguậy), khi rắn giao phối chúng trình diễn vũ điệu loài rắn, một số loài có màn kết thành quả cầu rắn, đây là cơ sở của biểu trưng cho sự mắn đẻ, các nghi lễ cầu thai. Huyền thoại về nước của dân tộc cho biết rằng khi trời và đất giao phối với nhau, các tinh khí bắn ra và tạo thành mưa, làm cho vận vật sinh sôi nảy nở.

Loài rắn có đặc tính lột da, do vậy nó biểu trưng cho sự tái sinh, bất tử, các Pharaong Ai Cập đã mang trên mình hình ảnh rắn với mong muốn được bất tử như loài rắn. Trên thực tế loài rắn không hề bất tử như người cổ xưa tưởng tượng. Trong quá trình phát triển, lớp da bao bọc bên ngoài không còn phù hợp với kích cỡ mới nên rắn lột da, và chúng cũng có tuổi thọ như bao nhiêu động vật khác. Nhưng dù sao, việc rắn thường lột da để lớn và để loại bỏ các ký sinh trùng trên da nên rắn cũng là biểu trưng của sự tái sinh, hồi phục, tuần hoàn luân hồi và bất tử.

Xuất phát từ môi trường tự nhiên gắn với điều kiện sông nước, hình tượng rắn đã được đồng hóa với thủy thần, đi vào tâm thức dân gian từ rất sớm và thường gắn với tục thờ các vị thần tự nhiên. Trong văn hóa của người Việt cổ, tín ngưỡng phổ biến và quan trọng bậc nhất, phản ánh quan niệm, ứng xử của họ với nước là tục thờ thủy thần. Đó không chỉ là nguồn nước uống cho con người và vạn vật mà nước còn gây ra những tai họa khủng khiếp (lũ lụt). Nước có thể hủy diệt mọi thứ nhưng đồng thời đánh thức sự hồi sinh. Sự tàn phá kinh khủng của hiểm họa thiên nhiên này làm cho con người vừa muốn chế ngự vừa muốn sùng bái và tục thờ rắn ra đời trên cơ sở tâm lý ấy.

Các ý nghĩa biểu trưng của rắn chủ yếu được hình thành bằng tư duy huyền thoại chủ yếu tập trung vào những vấn đề siêu hình, bí ẩn, của sự sống và cái chết, qua huyền thoại và tục thờ loài rắn, các biểu trưng của rắn thường theo đối lập và cặp đôi. Từ biểu trưng cho nhận thận thức đơn giản cho đến các cặp đôi mang tính phức tạp hơn và để ẩn dụ, biểu trưng cho các vấn đề của giới tự nhiên, xã hội và các trạng thái phức tạp của tình cảm con người trong xã hội và trình độ nhận thức thì rắn là một sự lựa chọn hàng đầu.

Các châu lục

Rắn được thờ cúng ở nhiều châu lục khác nhau trên thế giới, dưới đây mô tả một số biểu hiện thờ cúng rắn ở các dân tộc trên khắp năm châu.

Châu Phi

Ở châu Phi, hình tượng rắn được thờ phụng ở rất nhiều quốc gia, dưới nhiều hình thức biểu hiện khác nhau. Trong huyền thoại của người Nhật, rắn là một con vật thần thánh, đầu rồng có nhiều phép thuật và có hình thể vũ trụ (Orochi). Quái vật này chuyên hại người bằng cách bắt cóc các trinh nữ để ăn thịt.

Ngoài ra, có thể kể đến một số huyền thoại về rắn như sau: truyện Động đất của người Indonesia, huyền thoại Nguồn gốc của thế giới chúng ta, Nguyệt thực của người Myanmar; huyền thoại về Sự tích núi Ganlaon của người Philippines; truyền thuyết Preng Thong của Campuchia. Rắn được xem như là một biểu tượng của sự bất tử ở Ấn Độ, tín ngưỡng thờ rắn đã ăn sâu trong đời sống văn hóa của cư dân nhiều vùng lãnh thổ của đất nước này. Ngay ở thành phố Tô Châu tỉnh Triết Giang cũng có miếu thờ xà vương, trong có tạc tượng xà vương bằng hình một vị tướng quân. Tương truyền, ngày 12 tháng 4 âm lịch là ngày sinh của xà vương, người dân đi cúng tế tấp nập, nhộn nhịp. Dân gian thường cúng thần rắn bằng các loài ếch nhái, vì họ cho rằng lúc còn sống, rắn thích ăn thịt ếch nhái.

Hình tượng rắn xuất hiện trong huyền thoại khai thiên lập địa của Trung Quốc và tồn tại với rất nhiều biến thể, vị thần khai sáng là Bàn Cổ được miêu tả có đầu rồng, mình rắn, thở ra thành gió mưa, rít lên thành sấm chớp. Một số thần khác liên quan đến hình tượng rắn là thần Cộng Công (Cung Công) và Tướng Liễu. Thần Cộng Công là một vị thần ác khét tiếng, có mặt người mình rắn, tóc đỏ, ngu xuẩn nhưng lại hung bạo. Thần Cộng Công có một kẻ bộ hạ là thần Tướng Liễu, cũng mặt người mình rắn, có chín cái đầu, tính tình độc ác tham lam, nhìn chung phe của Cung Công đều tham lam.

Đông Nam Á

nhỏ|phải|Tượng thờ thần rắn ở Wat Kham Chanot Ở Đông Nam Á, tục thờ rắn cũng rất phổ biến. Trong nghệ thuật kiến trúc cũng như đời sống tâm linh của dân tộc Khmer hay các bộ tộc Lào thì rắn lại được tôn vinh như những đấng Thần linh. Rắn Thần Naga một đầu hoặc bảy đầu thường thấy ở các công trình kiến trúc chùa chiềng. Ở Thái Lan, có những ngôi làng rắn ngày càng trở nên thân thiện với con người. Với người Thái Lan, rắn là hồn của âm vật, là thần mẹ. Trong văn hóa tâm linh, rắn là vật linh thiêng, mang lại may mắn cho con người, vì thế ở đền thờ Thái Lan có rất nhiều đền thờ rắn. Rắn trong đền thờ ở Thái Lan với hình ảnh rắn trên bậc thang cũng thường thấy.

Trong tín ngưỡng dân gian của người Campuchia, họ thờ cúng thần rắn Naga, Naga có vai trò rất quan trọng, phổ biến trong tín ngưỡng ở Campuchia. Naga không đơn thuần là một vị thần tối thiêng mà còn đồng nghĩa với tính liên tục của lịch sử đất nước này. Họ thờ cúng một cách phổ biến thần đất và thần nước. Biểu tượng của những sức mạnh thiên nhiên, những sức mạnh có ảnh hưởng đến cuộc sống của người dân trên đất nước này là một con rắn chín đầu gọi là Naga.

Người Khmer vốn có tín ngưỡng thờ rắn Naga chín đầu. Rắn chín đầu là biểu tượng cho thần đất và thần nước. Sau này, do ảnh hưởng của đạo Bà la môn, rắn còn mang biểu tượng nguồn gốc các vị vua lập quốc.Vì thế, các vị vua Khmer thường cho xây dựng các cung điện và đền thờ lớn bằng đá, mà rắn Naga được xem là vị thần canh giữ, chúng xuất hiện trên cầu thang, các lối đi, trên ngưỡng cửa hoặc trên các mái tháp để xua đuổi tà ma.Trong kiến trúc nhiều ngôi đền cổ của người Khmer, hình ảnh cầu vồng và rắn Naga tượng trưng cho cầu nối giữa trần gian và cõi Niết bàn.

Co đền thờ rắn thuộc tỉnh Sungai Kluang trên đảo Penang của Mã Lai, là ngôi đền thờ được xây dựng là nơi tập trung của rất nhiều loài rắn độc, từ hổ mang cho đến rắn lục với những con rắn đủ loại bám trên các xà nhà, đậu trên cây hay trong các bàn thờ, tượng, các bậu cửa, bình hoa. Theo truyền thuyết, ban đầu đền thờ này chỉ là một am nhỏ do một nhà sư xây dựng. Sau đó nơi đây có rất nhiều loài rắn lục về cư ngụ bởi không khí ẩm ướt và cũng có rất nhiều đồ ăn được dâng cúng. Người Malaysia tin rằng, loài rắn có mặt ở đền là để bảo vệ, giữ gìn sự tôn nghiêm. Các loài rắn ở đây đều có độc nhưng chưa ghi nhận một trường hợp nào bị rắn cắn, dù có người đã mạo hiểm sờ vào rắn.

Việt Nam

Rắn là hình tượng khá quen thuộc trong đời sống văn hóa, rắn là một hình tượng phổ biến và có sức ám ảnh mạnh mẽ, phổ biến nhất của người Việt ở đồng bằng sông Hồng. Tục thờ rắn là một tín ngưỡng nguyên thủy của người Việt cổ với hai ý nghĩa chính là tục thờ thủy thần. Tục thờ này mang ý niệm về sông nước của cư dân làm nông nghiệp. Trong văn hoá dân gian Việt Nam, rắn không được xem là biểu tượng gắn với tôn giáo, trừ trường hợp Phật giáo của người Khmer sống ở Nam Bộ và người Champa cổ.