thumb|Phân bố của Homo neanderthalensis và các di chỉ chính. Phía bắc và đông có thể kéo dài đến Okladnikov ở [[Dãy núi Altay|Altay và Mamotnaia ở Ural]]
thumb|Quá trình người hiện đại tiền sử thay thế người Neanderthal
thumb|So sánh hộp sọ Homo sapiens (trái) và Homo neanderthalensis (phải)
Tuyệt chủng của người Neanderthal hay Tuyệt chủng người Neanderthal là sự biến mất đột ngột của người Neanderthal trong thời gian khi người hiện đại bắt đầu xuất hiện tại lục địa Âu Á. Kể từ khi phát hiện ra di cốt người Neanderthal, thì vị trí người Neanderthal trong cây phả hệ của con người và mối quan hệ của họ với người hiện đại đã được tranh luận sôi nổi. Vào thời gian khác nhau đã có sự phân loại khác nhau, coi họ là một loài riêng biệt (Homo neanderthalensis), hoặc là một phân loài (Homo sapiens neanderthalensis).
Tháng Tám năm 2014 một nhóm nghiên cứu báo cáo về một phân tích mới của 40 di chỉ ở Tây Âu, kết luận rằng người Neanderthal đã chết cách đây khoảng 40 Ka BP (Kilo annum before present: ngàn năm trước đây) . Số liệu này, sớm hơn nhiều so với ước tính trước đây, thu được nhờ sự cải thiện độ chính xác của phương pháp định tuổi carbon phóng xạ C14. Các nhà nghiên cứu còn muốn mở rộng cuộc điều tra của họ về các di chỉ ở Đông Âu và Siberia, mà người Neanderthal có thể đã sống sót ở đó.
Giả thuyết về số phận của người Neanderthal gồm có sự thất bại hoặc không có khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu, sự loại trừ cạnh tranh, hoặc tuyệt chủng do người hiện đại về giải phẫu xâm lấn, những người chiếm lĩnh châu Âu khá muộn sau khi người Neanderthal đã định cư ở đó . Sự lai của người Neanderthal với người hiện đại về giải phẫu cổ xưa cũng được coi là một giả thuyết khả thi. Một số giao phối được coi là diễn ra ở phía tây châu Á khoảng 50 đến 60 Ka BP, bằng chứng là cỡ 1 - 4 % vật liệu di truyền của bộ gen của những người ngoài châu Phi (non-African) ngày nay đang sống có nguồn gốc từ đó, chưa kể người Denisova . Có bằng chứng rằng người hiện đại đến Châu Âu vào cỡ 45 và 43 Ka BP .
Các bằng chứng mới, dựa trên các kết luận từ định tuổi carbon phóng xạ C14 cải tiến, cho thấy người Neanderthal bị tuyệt chủng cách đây 40 Ka BP. Điều này đã đảo lộn kết quả cũ, khi định tuổi carbon phóng xạ còn ít chính xác mà dựa theo đó đã cho rằng người Neanderthal có thể đã sống đến gần đây nhất là 24 Ka BP trong khu trú ẩn (refugia) trên bờ biển phía nam bán đảo Iberia như Động Gorham ở Gibraltar .
Liên phân tầng (inter-stratification) của người Neanderthal với hài cốt người hiện đại đã được đề xuất , nhưng còn là tranh cãi .
Các nguyên nhân có thể của tuyệt chủng
Tuyệt chủng do bạo lực
Tuyệt chủng người Neanderthal có thể do hoặc là kết hợp hoặc thúc đẩy bởi cuộc xung đột bạo lực với Homo sapiens. Xung đột và chiến tranh là các đặc tính hầu như phổ biến của xã hội săn bắn hái lượm, trong đó có xung đột về nguồn tài nguyên hạn chế, chẳng hạn như con mồi và nguồn nước . Do đó, có lý do chính đáng để cho rằng bạo lực, kể cả chiến tranh nguyên thủy, đã xuất lộ giữa hai loài người .
Nicholas R. Longrich từ Đại học Bath Anh Quốc năm 2020 đưa ra một lời giải thích và được BBC đang tải, cho rằng người Neanderthal chống lại sự bành trướng của loài người hiện đại trong khoảng 100.000 năm. Người Thông minh nguyên thủy phải mất hơn 150.000 năm để chinh phục xong vùng đất của người Neanderthal. Tại Israel và Hy Lạp, từ 125.000 năm trước, người Thông minh mới loại bỏ hoàn toàn được người Neanderthal trong cuộc cạnh tranh sinh tồn kéo dài hàng vạn năm. Người Thông minh chiến thắng có thể do học phát minh ra vũ khí tầm xa vượt trội hơn, như cung tên, phóng lao giúp họ tuy có cấu tạo hình thể nhỏ bé hơn nhưng lại có thể tấn công từ xa bằng chiến thuật "đánh nhanh rút gọn". Hoặc có lẽ kỹ thuật săn bắn và hái lượm tốt hơn cho phép Người Thông minh phát triển thành các bộ lạc lớn, tạo ra ưu thế áp đảo về số lượng khi đánh nhau.
Lý thuyết này phỏng lại cuộc chinh phục của "chủng tộc châu Âu da trắng" đối với người bản địa ở châu Phi, Á, Mỹ, Úc... thời thực dân hóa, gán cho loài Homo sapiens ngay từ đầu đã có ý tưởng thực dân "loại bỏ hoàn toàn người Neanderthal", và có các suy diễn trái với các bằng chứng mà giới cổ nhân học đã thu thập được. Thời kỳ 30 Ka BP là lúc chuyển đổi sang Thời đại đồ đá cũ giữa. Các công cụ của người tiền sử là đồ đá, khúc xương và cành cây, không thể là vũ khí tầm xa mà việc chế tạo nó phải dùng dao đồng dao sắt. Các ngôn ngữ mới ở dạng một số tín hiệu sơ khai để nhận đàn, không đủ chuyển tải tư duy chiến thuật chiến tranh. Mặt khác dân số người thông minh trên toàn thế giới lúc đó mới cỡ vài chục ngàn. Vùng đất từ bắc Địa Trung Hải đến Ấn Độ lại là lãnh thổ của Sư tử châu Á (hiện còn ở Ấn Độ), là đối thủ nguy hiểm hơn người Neanderthal nhiều lần.
Tuyệt chủng do bệnh tật
Một khả năng khác là sự lan truyền các mầm bệnh hoặc ký sinh trùng từ Homo sapiens sang người Neanderthal . Người Neanderthal có miễn dịch kém với các bệnh họ chưa từng được tiếp xúc, vì vậy khi sống gần người hiện đại thì lây bệnh mà không chống đỡ được. Một nghiên cứu về bộ gen và sự thích nghi về mầm bệnh ký sinh trùng của con người và người Neanderthal có thể làm sáng tỏ vấn đề này.
Giả thuyết đưa ra dựa trên sự tương tự hiện tượng khi người châu Âu xâm nhập châu Mỹ đã gây ra bệnh cúm cho thổ dân châu Mỹ, dẫn đến nhiều bộ lạc bị tuyệt diệt. Các virus cúm mà người hiện đại mang theo có thể đã gây ra bệnh cho người Neanderthal, và vì khí hậu lạnh nên họ không chống đỡ được.
Thảm họa thiên nhiên
Một giả thuyết cho rằng sự tuyệt chủng của người Neanderthal đã được đẩy nhanh bởi vụ phun trào Campanian Ignimbrite, một vụ phun trào dữ dội ở Campi Flegrei (Cánh đồng Phlegraea) gần Naples ở Italy hồi 39.280 ± 110 năm trước (ước tính cũ ~ 37 Ka), phun trào khoảng 200 km3 (48 cu mi) magma (500 km3 (120 cu mi) thể tích thô). Tro bụi gây ra mùa đông núi lửa làm giảm mạnh về số lượng cá thể của các loài nào đó, trong đó có người Neanderthal. Tác động trực tiếp là họ chết vì lạnh, và gián tiếp là sự suy giảm nguồn thức ăn .
Hòa huyết
Một giả thuyết thay thế về lý do tuyệt chủng, là người Neanderthal được hấp thu vào người Cro-Magnon thông qua hòa huyết.
Tuy nhiên điều này trái với phiên bản nguồn gốc châu Phi gần đây của người hiện đại, vì nó ngụ ý rằng ít nhất một phần bộ gen của người châu Âu là có nguồn gốc từ người Neanderthal, những người đã rời châu Phi ít nhất là 350 Ka BP.
Biến đổi khí hậu
Người Neanderthal đã trải qua một cuộc khủng hoảng nhân khẩu ở Tây Âu mà dường như trùng với một thời kỳ cực lạnh ở đây. Love Dalén, phó giáo sư tại Viện bảo tàng Lịch sử tự nhiên Thuỵ Điển ở Stockholm, cho biết: "Thực tế rằng người Neanderthal ở Tây Âu đã gần như tuyệt chủng, nhưng sau đó phục hồi rất lâu trước khi họ tiếp xúc với người hiện đại đến như là một bất ngờ hoàn toàn đối với chúng tôi". Nếu vậy điều này chỉ ra rằng người Neanderthal có thể đã rất nhạy cảm với sự thay đổi khí hậu .
👁️
2 | 🔗 | 💖 | ✨ | 🌍 | ⌚
thumb|Phân bố của _Homo neanderthalensis_ và các di chỉ chính. Phía bắc và đông có thể kéo dài đến Okladnikov ở [[Dãy núi Altay|Altay và Mamotnaia ở Ural]] thumb|Quá trình người hiện đại tiền sử
thumb|Cảnh quan hoang dã vào [[Thế Canh Tân muộn ở Bắc Tây Ban Nha, bởi Mauricio Antón (trái sang phải: _Equus ferus_, _Mammuthus primigenius_, _Rangifer tarandus, Panthera leo spelaea, Coelodonta antiquitatis_)]] Kỷ Đệ tứ (từ
**Người Neanderthal** (phát âm tiếng Anh: , còn được viết là **Neandertal**, phiên âm tiếng Việt: **Nêanđectan**, với các danh pháp khoa học: **_Homo neanderthalensis_** hay **_Homo sapiens neanderthalensis_**) Nhiều học giả khác đề xuất
**Chi Người** (danh pháp khoa học: **_Homo_** Linnaeus, 1758) bao gồm loài người tinh khôn (_Homo sapiens_) và một số loài gần gũi. Chi Người được cho rằng có mặt cách đây 2,5 triệu năm
thumb|Mẫu vật [[Skhul V có niên đại 100-80 ngàn năm trước, được phát hiện ở Israel]] Thuật ngữ **người hiện đại sơ khai** (; viết tắt là **EMH**), **người hiện đại về mặt giải phẫu**
thumb|Hộp sọ [[Cro-Magnon 1 của một cá nhân già lão]] **Người hiện đại Châu Âu sơ khai** (; viết tắt là **EEMH**), hay **người Cro-Magnon** (phiên âm tiếng Việt: **Crômanhôn** hay **Crô-manhông**), là các quần
**Người Denisova** là một loài hoặc một phân loài người cổ xưa từng sinh sống trên hầu khắp châu Á khoảng từ giai đoạn sơ kỳ tới trung kỳ đá cũ (theo các chứng cứ
**Người**, **con người**, **loài người** hay **nhân loại** (danh pháp khoa học: **_Homo sapiens_** hay **_Homo sapiens sapiens_**, nghĩa đen: **người tinh khôn**) là loài linh trưởng đông đảo và lan rộng nhất. Người có
thumb|upright=1.5|Sự phân tán liên tiếp của
_[[Homo erectus_ (vàng),
_Homo neanderthalensis_ (son) và
_Homo sapiens_ (đỏ).]] thumb|Bản đồ về sự đa dạng hóa ban đầu của loài người hiện đại,
thumb|Bản đồ các dòng di cư sớm thời tiền sử theo [[DNA ty thể. Các con số thể hiện là Ka BP.]] **Các dòng di cư sớm thời tiền sử** bắt đầu khi Người đứng
**Thảm họa Toba** hay sự kiện **siêu phun trào Toba** là vụ phun trào siêu núi lửa đã xảy ra tại vị trí ngày nay là hồ Toba ở Sumatra, Indonesia, vào thời gian giữa
phải|nhỏ|275x275px| Lưu huỳnh tại miệng núi lửa Solfatara nhỏ|275x275px| [[Địa hình|Bản đồ địa hình]] **Cánh đồng Phlegraei** (; tiếng Anh: _Phlegraean Fields_, nghĩa là "cánh đồng Hỏa Diệm/cánh đồng bùng cháy", bắt nguồn từ tiếng
**_Homo heidelbergensis_** ("người Heidelberg", là tên gọi của Đại học Heidelberg) là một loài đã tuyệt chủng trong chi _Homo_, loài này có thể là tổ tiên cùng nhánh của _Homo neanderthalensis_ ở châu Âu
**Bằng chứng về tổ tiên chung** đã được phát hiện bởi các nhà khoa học nghiên cứu trong nhiều ngành khoa học trong nhiều thế kỷ, đã chứng minh rằng tất cả các sinh vật
**Chi Voi ma mút** hay **chi Voi lông dài** (danh pháp khoa học: **_Mammuthus_**) là một chi voi cổ đại đã bị tuyệt chủng. Tồn tại ở thế Pliocen, vào khoảng 4,8 triệu năm đến
**Lịch sử thế giới** (còn gọi là **lịch sử loài người** và **lịch sử nhân loại**) là ghi chép về hành trình phát triển của nhân loại từ thời tiền sử cho đến hiện tại.
**_Homo naledi_** là một loài người cổ xưa được phát hiện vào năm 2013 trong hang động Rising Star thuộc khu khảo cổ Cái nôi của loài người, Nam Phi, có niên đại về thời
**_Homo erectus_** (nghĩa là "người đứng thẳng", từ tiếng Latinh _ērigere_, "đứng thẳng"), còn được dịch sang tiếng Việt là **_trực nhân_**, là một loài người tuyệt chủng từng sinh sống trong phần lớn khoảng
**Gibraltar** ( , ) là một Lãnh thổ hải ngoại thuộc Anh và tồn tại như một thành bang nằm ở mũi phía nam của Bán đảo Iberia. Nó có diện tích 6,7 km2 (2,6
**Homo rhodesiensis** là Hominin đã bị tuyệt chủng của chi Homo, được mô tả qua hóa thạch sọ ở Kabwe.Những so sánh khác về hình thái hài cốt đã được tìm thấy từ cùng thời
**_Homo sapiens idaltu_** là một phân loài đã tuyệt chủng của người _Homo sapiens_ sống cách đây 160.000 năm trước ở châu Phi trong thế Pleistocen. "Idaltu" từ chữ Saho-Afar có nghĩa là "đàn anh"
**Svante Pääbo** (; sinh ngày 20 tháng 4 năm 1955) là nhà di truyền học người Thụy Điển chuyên về lĩnh vực di truyền học tiến hóa. Là một trong những người sáng lập cổ
**Thời đại Đồ đá** hay **Paleolithic** là một thời kỳ tiền sử kéo dài mà trong giai đoạn này đá đã được sử dụng rộng rãi để tạo ra các công cụ có cạnh sắc,
**Croatia** (: , phiên âm tiếng Việt hay dùng là "C'roát-chi-a" hoặc "Crô-a-ti-a"), tên chính thức **Cộng hòa Croatia** (tiếng Croatia: _Republika Hrvatska_ ) là một quốc gia nằm ở ngã tư của Trung và
**Khỉ đột đất thấp phía Đông** hay còn gọi là **khỉ đột Grauer** hay **khỉ đột Congo** (Danh pháp khoa học: _Gorilla beringei graueri_) là một phân loài của loài khỉ đột miền Đông, đây
Dưới đây là **danh sách các quan niệm sai lầm phổ biến**. Các mục trong bài viết này truyền đạt , còn bản thân các quan niệm sai lầm chỉ được ngụ ý. ## Nghệ
nhỏ|phải|Hình ảnh Trái Đất chụp năm 1972. Biểu đồ thời gian lịch sử Trái Đất **Lịch sử Trái Đất** trải dài khoảng 4,55 tỷ năm, từ khi Trái Đất hình thành từ Tinh vân Mặt
**Siberia** (, ) là vùng đất rộng lớn gần như nằm trọn trong nước Nga, chiếm gần toàn bộ phần Bắc Á và bao gồm phần lớn thảo nguyên Á-Âu. Siberia trong lịch sử là
**Đại Tân sinh** (**_Cenozoic_** ; ), đọc là _sen-o-dô-íc_ có nghĩa là _sự sống mới_ (từ tiếng Hy Lạp: καινός "_kainós_" nghĩa là _mới_ và ζωή "_zōḗ_" nghĩa là _sự sống_); một số sách tiếng
**Cộng hòa Slovakia** (tiếng Việt: **Xlô-va-ki-a**; tiếng Anh: **Slovakia** ; tiếng Slovak: , đầy đủ ) là một quốc gia nằm kín trong lục địa tại Trung Âu với dân số trên 5 triệu người
thumb|300x300px|Các tiểu vùng của Châu Âu - CIA World Factbook **Châu Âu** hay **Âu Châu** (, ) về mặt địa chất và địa lý là một bán đảo hay tiểu lục địa, hình thành nên
**Bồ Đào Nha** (tiếng Bồ Đào Nha: _Portugal_, ), quốc hiệu là **Cộng hòa Bồ Đào Nha** (, ) là một quốc gia nằm ở phía Tây Nam của khu vực châu Âu, trên bán
**Thế Pleistocen** (phiên âm tiêng Việt: **Pleixtôxen**), còn gọi là **thế Canh Tân** hay **thế Cánh Tân** (), là một thế địa chất từng được tính từ khoảng 1,806 Ma tới 11,55 Ka BP (Ma/Ka
**Hẻm núi Sićevo** (tiếng Serbia: _Сићевачка клисура_) của Serbia nằm ở thung lũng sông Nišava do dòng chảy cắt qua núi đá kiến tạo nên, giữa các nhánh phía bắc của núi Suva và các
**Ý** hay **Italia** (), tên chính thức là **Cộng hòa Ý** hay **Cộng hòa Italia** () là một quốc gia tại châu Âu, thường được xếp vào khối Nam Âu hoặc Tây Âu. Lãnh thổ
**Lịch sử Áo** là lịch sử của nước Áo ngày nay và các quốc gia tiền thân của nó từ đầu thời kỳ đồ đá cho đến nay. Tên _Ostarrîchi_ (Áo) đã được sử dụng
Những ghi chép đầu tiên về **lịch sử nước Pháp đã** xuất hiện từ thời đại đồ sắt. Ngày nay, nước Pháp chiếm phần lớn khu vực được người La Mã cổ đại gọi là
**Miền Bắc nước Anh** hay **Bắc Anh** () được xem là một khu vực văn hoá riêng. Khu vực trải dài từ biên giới với Scotland tại phía bắc đến gần sông Trent tại phía
**Lịch sử Bỉ** có từ trước khi thành lập nước Bỉ hiện đại năm 1830. Lịch sử Bỉ đan xen với lịch sử các nước láng giềng là Hà Lan, Đức, Pháp và Luxembourg. Trong
**Haifa** (, _Hefa_; , _Ḥayfā_) là thành phố lớn nhất miền Bắc Israel, lớn thứ năm trên toàn quốc với dân số hơn 265.000 người và 300.000 người sống tại các tỉnh lân cận, trong
**Thuyết hỗ sinh** hay **thuyết tương sinh** (_Mutualism_) là lý thuyết sinh học mô tả sự tương tác sinh thái giữa hai hoặc nhiều loài trong đó mỗi loài đều được hưởng lợi từ việc
**Hậu kỳ Đá cũ**, còn gọi là **Paleolithic muộn** hay **Paleolithic trên,** là giai đoạn thứ ba và cuối cùng của thời đại đồ đá cũ. Theo một số lý thuyết, thời kỳ này có
**Hà Lan** ( ) là một quốc gia tại Tây Âu. Đây là quốc gia cấu thành chủ yếu của Vương quốc Hà Lan, và còn bao gồm ba lãnh thổ đảo tại Caribe (Bonaire,
nhỏ|Bergisches Land ở Đức nhỏ|Ngôi nhà Bergisch điển hình ở Wuppertal-Beyenburg nhỏ|Sư tử Bergisch trên cửa sổ kính **Bergisches Land** là một vùng ở Nordrhein-Westfalen (Đức) được đặt tên theo lãnh thổ lịch sử của