Chiến xa Trung Hoa cổ đại (tiếng Trung: 战车; bính âm: zhànche; hán việt: chiến xa) được sử dụng như là một loại phương tiện để tấn công và truy kích kẻ địch trên các cánh đồng ở vùng đồng bằng rộng lớn ở Trung Quốc thời cổ đại trong khoảng năm 1200 TCN. Các chiến xa cũng được các chỉ huy quân đội sử dụng như một cái bục di động để điều khiển các đoàn quân, trong khi chiến xa được bố trí thêm các cung thủ và các binh sĩ cầm kích để tăng tính cơ động. Chúng có tầm quan trọng đạt đến đỉnh cao vào thời Xuân Thu, nhưng sau đó dần bị thay thế một cách rộng rãi bởi kỵ binh vào thời Hán.
Lịch sử
Terracotta_chariot_2_detail.JPG|Tượng cỗ xe ngựa tứ mã được Tần Thủy Hoàng chuyên dùng trong lăng mộ.
thumb|upright=1.5|Địa chủ trên xe ngựa ([[Đông Hán, 25–220 CN, An Bình, Hà Bắc)]]
Các tư liệu cổ cho biết chiến xa được phát minh bởi quan đại thần nhà Hạ là Vũ Trung (奚仲) và cho rằng chúng được sử dụng trong trận Đất Cam (甘之战) vào thế kỷ 21 TCN. Tuy vậy, các bằng chứng khảo cổ cho thấy một số lượng nhỏ các chiến xa bắt đầu được sử dụng vào khoảng năm 1200 TCN ở cuối thời nhà Thương. Điều này chứng thực sự lan truyền vật chất của phát minh từ thảo nguyên Á - Âu sang phương Tây, bởi người Proto - Ấn - Âu (có khả năng là người Tochari), những người tương tự đã sản xuất công nghệ sản xuất ngựa, nông nghiệp và mật ong qua bồn địa Tarim vào Trung Quốc. Các Giáp cốt văn mô tả chữ "xa" (車) là một chiếc xe ngựa hai bánh với một cây sào để buộc ngựa.
nhỏ|Hố chôn chiến xa thời [[Chiến Quốc|Chiến quốc]]
Chiến xa đạt đến đỉnh cao và vẫn là một vũ khí mạnh mẽ cho đến khi kết thúc Thời kỳ Chiến quốc (475 TCN-221 TCN) khi việc sử dụng nỏ được tăng cường, bộ binh được tập trung, việc áp dụng các đơn vị kỵ binh tiêu chuẩn và thích nghi với kỵ binh du mục (kỵ binh bắn cung) thay thế vai trò của chiến xa. Những chiếc xe ngựa tiếp tục làm xe chỉ huy cho các tướng lĩnh trong triều đại nhà Tần và nhà Hán trong khi những cỗ chiến xa bọc thép cũng được nhà Hán sử dụng để chống lại Liên minh Hung Nô trong Chiến tranh Hán - Hung Nô, đặc biệt là trong Trận Mạc Bắc năm 119 SCN. Đội quân của tướng Vệ Thanh, khởi hành từ Đinh Hương, đã chạm trán với đội quân 80.000 kỵ binh của Hung Nô. Vệ Thanh đã ra lệnh cho đội quân của mình sắp xếp những cỗ chiến xa bọc thép hạng nặng theo một đội hình vòng tròn, tạo ra những pháo đài di động.
Cấu trúc
nhỏ|Bộ phận điều khiển xe
Chiến xa ở Trung Quốc thường có 2 bánh xe và được kéo bởi 2 hay bốn con ngựa với một cái trục có độ dài khoảng 3m lúc đầu thường thẳng nhưng về sau cong ở hai đầu. Ở đầu trục có một thanh ngang dài khoảng 1m có treo hai cái ách gỗ để buộc ngựa lại. Các bánh xe gỗ thường có chiều dài từ 1.2 - 1.4m được gắn vào trục dài 3 m (9.8 ft) và được bảo vệ bởi một chốt trục bằng đồng. Bánh xe ở thời nhà Thương có 18 nan hoa, trong khi thời nhà Chu lại có số lượng từ 18 đến 26. Thân chiến xa dài 1m và rộng 0.8m có vách gỗ và có cửa mở phía sau để quân lính leo vào.
Đến thời Xuân Thu (771 - 476 TCN) đã có những sự phát triển về thiết kế và cấu trúc của chiến xa. Góc của trục dài được nâng lên ở đầu xe nhằm làm giảm lực kéo của ngựa và tăng tốc độ của xe. Chiều rộng của thân xe cũng tăng lên khoảng 1.5m cho phép binh sĩ tự do hơn khi di chuyển. Các thành phần chính như cột, chốt bánh xe và ách được gia cố bằng các vật đúc bằng đồng được trang trí, làm tăng sự ổn định và độ bền của cỗ xe. Những chiếc chiến xa này thường được gọi là "chiến xa vàng" (金车), "chiến xa tấn công" (攻车) hay "chiến xa vũ trang" (戎车).
Kíp lái và vũ khí
Tập tin:Chariot axle, Warring States, Hubei Museum2.jpg|Chốt trục xe kiểu lưỡi giáo của Trung Quốc, bảo tàng tỉnh Hồ Bắc
Tập tin:Warring States axle hub.jpg|Trục xe ngựa có bánh răng cưa
Tập tin:Eastern Han Bronze Chariot.jpg|Tượng đồng mô phỏng chiến xa trang bị rìu thời Nhà Hán
Tập tin:Eastern Han Bronze Cavalry and Chariots2.JPG|Chiến xa thời Nhà Hán
Thường thì một chiến xa chở theo 3 binh sĩ với 3 nhiệm vụ khác nhau: người đánh xe (御者) có nhiệm vụ điều khiển xe, cung thủ (射) (thỉnh thoảng có các cung thủ liên hợp (多射)) có nhiệm vụ tấn công tầm xa, binh sĩ cầm kích
Các chỉ huy chiến xa thường dùng giáo đồng để đâm kẻ thù trong trường hợp đối phương nhảy lên thành xe. Những người lính ở ngoài thường mặc áo giáp da và mang theo giáo đồng cùng một chiếc thuẫn (盾) bọc da hay đồng. Cung thủ của chiến xa thường dùng cung (弓) hoặc nỏ (弩) để tấn công tầm xa. Ngựa của chiến xa được mang giáp kể từ thời Xuân Thu để bảo vệ chúng khỏi thương tích. Khi không được dùng trong các trận chiến, chiến xa thường được sử dụng làm phương tiện vận tải.
Triển khai chiến đấu
TERRACOTTA ARMY @ Gdynia 2006 - 01 ubt.jpeg|Tượng chiến xa tứ mã trong lăng mộ Tần Thủy Hoàng ()
Chiến xa là một phương tiện quân sự lớn kém linh hoạt vì vậy nó không hiệu quả khi chiến đấu đơn lẻ. Thường thì các chỉ huy sẽ được cung cấp một số lượng lính bộ binh (徒卒) để phối hợp trong chiến đấu. Suốt thời Tây Chu, 10 người lính thường được phân bố cùng 1 chiến xa với 5 người trong số họ cưỡi trên chiến xa và 10 người này tạo thành một "đội" (隊), 5 đội tạo thành một "chính thiên" (正偏), 4 "chính thiên" tạo thành một "sư" (师) và 5 "sư" tạo thành một "quân" (军). Trong thời Xuân Thu chiến xa trở thành vũ khí chính trong các trận chiến. Cùng với sự tăng cường tiềm lực quân sự của mỗi nước, tỷ lệ chiến xa trên tổng số binh sĩ cũng giảm cùng với số lượng người được phân bổ cho mỗi chiến xa tăng lên bảy mươi. Sự thay đổi này về cơ bản đã thay đổi các nguyên tắc cơ bản của chiến tranh.
Bố trí chiến đấu và chiến thuật
nhỏ|Tượng đồng mô phỏng đội hình chiến xa thời [[Nhà Hán]]
Ở Trung Hoa cổ đại, chiến xa thường được sử dụng trong vai trò vũ khí chính từ thời nhà Thương cho đến đầu nhà Hán (1200 - 200 TCN), sau khi được thay thế bởi kỵ binh, chiến xa trở lại làm vũ khí phụ chuyên hỗ trợ. Trong hơn một thiên niên kỷ, mỗi người lính trên chiến xa đã sử dụng các chiến thuật chiến đấu cụ thể cần thiết cho phương tiện này. Chiến đấu dựa trên chiến xa thường diễn ra trong không gian rộng lớn. Khi hai bên giao chiến, trước tiên họ sẽ bắn tên hoặc nỏ, hy vọng rằng thông qua số lượng vượt trội, họ sẽ gây ra sự rối loạn và nhầm lẫn trong hàng ngũ kẻ thù. Khi hai bên áp sát nhau, họ sẽ ở cách nhau khoảng bốn mét để tránh kích dài 3 m (9,8 ft) của đối phương tấn công. Chỉ khi hai cỗ chiến xa đến gần hơn thì một cuộc chiến thực sự mới xảy ra.
Chỉ với khoảng cách 3m, với bộ binh đi kèm cả hai bên, chiến xa rất linh hoạt như một cỗ máy chiến đấu và khó quay đầu. Cùng với điều này là những hạn chế trong việc sử dụng vũ khí với các đối thủ nắm bắt cơ hội nhất thời để giành chiến thắng hoặc bao vậy đối phương bằng thế gọng kìm. Những chiến thuật này đòi hỏi phải chiến đấu trong đội hình chặt chẽ với kỷ luật và kiểm soát quân sự tốt. Khi thời Xuân Thu bắt đầu, người ta chú ý nhiều hơn đến đội hình quân đội theo loại hình chiến đấu. Các đơn vị chiến xa được huấn luyện để đảm bảo sự phối hợp với phần còn lại của quân đội trong một chiến dịch quân sự.nhỏ|phải|Tranh vẽ chiến xa đang chở một viên tướng Trung QuốcTrong thời Tây Chu, chiến xa đã được triển khai trên các đồng bằng rộng lớn, nằm sát nhau trong một hàng. Bộ binh đi kèm sau đó sẽ được triển khai về phía trước cỗ xe, một đội hình rộng lớn ngăn cản kẻ thù có cơ hội tấn công gọng kìm. Khi hai bên đụng độ, nếu những cỗ xe vẫn ở trong đội hình nghiêm ngặt sẽ có cơ hội tốt để bao vây kẻ thù. Trong thời kỳ chiến tranh dùng chiến xa này, việc sử dụng chiến đấu theo đội có trật tự ở một mức độ nào đó đã xác định sự khác biệt giữa chiến thắng và thất bại, nếu không trận chiến sẽ phải dừng lại để củng cố đội hình. Trong hoạt động này lệnh thống nhất là quan trọng. Các tướng lĩnh cao cấp sẽ sử dụng trống và cờ để chỉ huy tiến quân và rút lui của đội quân, tăng tốc và điều chỉnh đội hình. Tuy nhiên, các hoạt động như vậy vốn đã rất chậm và tốc độ chiến đấu vì thế bị cản trở. Hơn nữa, bộ binh phải duy trì đội hình không có lợi cho những cuộc truy đuổi đường dài khi kẻ thù rút lui.
Một ví dụ điển hình về tầm quan trọng của các lực lượng có kỷ luật đã diễn ra trong thời kỳ nhà Chu lật đổ nhà Thương tại trận chiến quyết định ở Mục Dã năm 1046 TCN. Khi quân đội nhà Chu tiến lên, bộ binh và xe ngựa được lệnh dừng lại và tập hợp lại sau mỗi lần hành tiến sáu hoặc bảy bước để duy trì đội hình. Quân đội nhà Thương mặc dù có số lượng vượt trội, nhưng phần lớn bao gồm các đội quân bị cưỡng bức và mất tinh thần. Kết quả là, quân đội nhà Thương không thể tổ chức đội hình và bị đánh bại.
Khi thời Xuân Thu bắt đầu, chiến xa vẫn là "chìa khóa" để giành lấy chiến thắng. Trong trận Yển Lăng năm 575 TCN giữa nước Sở và Tấn, bản chất vô tổ chức của chiến xa và bộ binh của quân đội nước Sở đã dẫn đến thất bại của nước Sở. Cả đội hình và sự linh hoạt của chiến xa sau đó đã trải qua những phát triển lớn cùng với bộ binh, đặt vai trò lớn hơn nhiều trong chiến đấu. Quân lính đã không còn được triển khai về phía trước chiến xa mà thay vào đó là xung quanh tất cả bốn phía do đó làm tăng tính linh hoạt của chiến xa. Sự hình thành chiến thuật mới không còn để chiến xa thành một hàng; thay vào đó chúng được dàn trải để mang lại lợi thế về tác chiến chiều sâu. Theo chiến thuật này, chuyển động của chiến xa không còn bị cản trở nữa nên nó có thể chống lại các cuộc tấn công của kẻ thù cũng như là một phương tiện truy kích với tốc độ nhanh.
👁️
1 | 🔗 | 💖 | ✨ | 🌍 | ⌚
**Chiến xa Trung Hoa cổ đại** (tiếng Trung: 战车; bính âm: zhànche; hán việt: chiến xa) được sử dụng như là một loại phương tiện để tấn công và truy kích kẻ địch trên các
**Triều đại trong lịch sử Trung Quốc**, hay **triều đại Trung Quốc**, ý chỉ các chế độ quân chủ thế tập cai trị Trung Quốc trong phần lớn chiều dài lịch sử nước này. Kể
**Trung Hoa Dân Quốc** () là một chính thể tiếp nối sau triều đình nhà Thanh năm 1912, chấm dứt hơn 2000 năm phong kiến Trung Quốc. Đây là chính thể cộng hòa hiện đại
**Chư hầu** là một từ xuất phát từ chữ Hán (諸侯), trong nghĩa hẹp là để chỉ tình trạng các vị vua của các quốc gia thời Tiên Tần bị phụ thuộc, phải phục tùng
Dưới đây là danh sách ghi nhận về những cuộc nhường ngôi trong lịch sử Trung Quốc: ## Tự nguyện nhường ngôi ### Nhường ngôi nhưng vẫn giữ quyền nhiếp chính # Năm 299 TCN,
**Lịch sử Trung Quốc** đề cập đến Trung Hoa, 1 trong 4 nền văn minh cổ nhất thế giới, bắt nguồn từ lưu vực phì nhiêu của hai con sông: Hoàng Hà (bình nguyên Hoa
**Lịch sử quân sự Nhật Bản** mô tả cuộc chiến tranh phong kiến kéo dài nhằm tiến tới việc ổn định trong nước, sau đó cùng với việc viễn chinh ra bên ngoài cho tới
Bài này là một tổng quan về **lịch sử Trung Đông**. Để có thông tin chi tiết hơn, xem các bài viết riêng về lịch sử các quốc gia và các vùng. Để thảo luận
**Trung Hoa Dân Quốc** (Tiếng Trung: 中華民國; Bính âm: Zhōnghuá Mínguó; Tiếng Anh: Republic Of China) là một quốc gia cộng hòa đã kiểm soát chủ quyền với toàn bộ Trung Quốc từ năm 1912
Trong nhiều thập kỷ, trên quan điểm chính trị, Cộng hòa nhân dân Trung Hoa từng được biết đến là một thực thể chính trị đồng nghĩa với Trung Quốc lục địa. Về mặt lịch
Dưới đây là danh sách về các sự kiện lịch sử quan trọng đã diễn ra trong Lịch sử Trung Quốc. Xem Lịch sử Trung Quốc, Niên biểu lịch sử Trung Quốc ## Thượng Cổ
thumb|Các cách hiểu phạm vi Trung Á khác nhau. Theo cách hiểu của UNESCO, phạm vi Trung Á là toàn bộ 3 vùng màu vàng nhạt, vàng xậm và vàng nâu. Theo cách hiểu này,
**Lịch sử Đài Loan** từ ngày 25 tháng 10 của năm 1945 đến nay là một phần của lịch sử Trung Hoa Dân quốc dưới sự cai trị của Trung Hoa Dân quốc. ## Tóm
Trong lịch sử Việt Nam, ngoài những triều đại hợp pháp ổn định về nhiều mặt từ kinh tế, chính trị đến văn hóa xã hội và tồn lại lâu dài còn có những chính
Thuật ngữ lịch sử văn hóa đề cập đến cả một ngành học thuật và đối tượng của nó. **Lịch sử văn hóa của Ba Lan** thường kết hợp các cách tiếp cận của nhân
**Lịch sử thế giới** (còn gọi là **lịch sử loài người** và **lịch sử nhân loại**) là ghi chép về hành trình phát triển của nhân loại từ thời tiền sử cho đến hiện tại.
**Ngũ đại Thập quốc** (, 907－979) là một thời kỳ trong lịch sử Trung Quốc, bắt đầu từ khi triều Đường diệt vong, kéo dài đến khi triều Tống thống nhất Trung Quốc bản thổ.
**Trung Quốc** hiện là quốc gia có dân số đông thứ hai trên thế giới. Từ thời Chu Tuyên Vương, đã có điều tra nhân khẩu tại Trung Quốc, có thống kê nhân khẩu chi
**Lịch sử Hải quân Nhật Bản** bắt đầu với sự tương tác với các quốc gia trên lục địa châu Á thiên niên kỷ 1, đạt đỉnh cao hoạt động hiện đại vào thế kỷ
Ngày 30 tháng 6 năm 1989, Quốc hội ra Nghị quyết chia tỉnh Phú Khánh thành hai tỉnh Phú Yên và Khánh Hòa. ## Thời tiền sử và Vương quốc Chăm Pa trái|nhỏ|Tháp Po Nagar,
**Lịch sử chiến tranh Việt Nam–Trung Quốc** là những cuộc xung đột, chiến tranh, từ thời cổ đại đến thời hiện đại giữa các chính thể trong quá khứ của những quốc gia Việt Nam
nhỏ|Tranh trong hang động về [[bò rừng ở Châu Âu (_Bos primigenius primigenius_), Lascaux, Pháp, nghệ thuật thời tiền sử]] **Lịch sử hội họa** được bắt đầu từ những hiện vật của người tiền sử
phải|thumb|Lãnh thổ của [[người Hán từ lưu vực Hoàng Hà đã bành trướng sang các lãnh thổ lân cận.]] **_Chủ nghĩa đế quốc Trung Hoa_** (giản thể: **中华帝国主义**, phồn thể: **中華帝國主義**, **bính âm: Zhōnghuá dìguó
Tổng lượng cồn tiêu thụ trên đầu người trên thế giới, tính theo lít cồn nguyên chất Việc sản xuất có mục đích thức uống có cồn là phổ biến trong nhiều nền văn hóa,
**Chiến tranh Thục – Ngụy** **(247–262)**, hay còn biết đến với tên gọi **Cửu phạt Trung Nguyên**, là một loạt các chiến dịch quân sự có quy mô vừa và nhỏ diễn ra chủ yếu
**Điển tịch cổ điển Trung Quốc** () hoặc đơn giản là **Điển tịch** (典籍) là thuật ngữ đề cập đến các văn bản Trung Quốc có nguồn gốc từ trước sự kiện thống nhất đế
Dưới đây là danh sách ghi nhận những cuộc nhường ngôi trong lịch sử Việt Nam: ## Tự nguyện nhường ngôi ### Nhường ngôi nhưng vẫn giữ quyền nhiếp chính #Không rõ năm bao nhiêu
Dưới đây là danh sách ghi nhận về những cuộc nhường ngôi trong lịch sử Nhật Bản, trong đó có Vương quốc Lưu Cầu: ## Tự nguyện nhường ngôi ### Nhường ngôi nhưng vẫn giữ
thumb|Đền [[Parthenon, một ngôi đền được xây dựng cho nữ thần Athena nằm trên khu vực Acropolis ở Athens, là một trong những biểu tượng tiêu biểu nhất cho văn hóa và sự tài hoa
**Lịch sử của Azerbaijan** là lịch sử của người Azerbaijan và các khu vực liên quan đến lịch sử, dân tộc và địa lý của người Azerbaijan. Dưới sự cai trị của Media và Ba
**Bắc Kinh** có lịch sử lâu dài và phong phú, nguyên truy từ cách nay 3.000 năm. Trước khi Tần Thủy Hoàng thống nhất Trung Hoa vào năm 221 TCN, Bắc Kinh là thủ đô
**Lịch sử Ấn Độ độc lập** bắt đầu khi Ấn Độ trở thành quốc gia độc lập trong Khối Thịnh vượng chung Anh vào ngày 15 tháng 8 năm 1947. Kể từ năm 1858, người
**Nam Bắc triều** (, 420-589) là một giai đoạn trong lịch sử Trung Quốc, bắt đầu từ năm 420 khi Lưu Dụ soán Đông Tấn mà lập nên Lưu Tống, kéo dài đến năm 589
, cũng thường được gọi với tên phiên âm của nó là **Kuomintang** (**KMT**; ), là chính đảng do Tôn Trung Sơn và các chí sỹ của ông sáng lập và tồn tại cho đến
**Lịch sử quan hệ hai bờ eo biển Đài Loan** giới thiệu thay đổi về lịch sử quan hệ giữa hai bờ eo biển từ xưa đến nay. Các ghi chép sớm nhất trong lịch
**Lịch sử Tây Tạng từ năm 1950 đến nay** bắt đầu từ sau trận Qamdo năm 1950. Trước đó, Tây Tạng đã tuyên bố độc lập khỏi Trung Quốc vào năm 1913. Năm 1951, người
**Nội chiến Trung Quốc** hay **Quốc Cộng nội chiến** (), kéo dài từ tháng 4 năm 1927 đến tháng 5 năm 1950, là một cuộc nội chiến tại Trung Quốc đại lục (với chính quyền
Sự thay đổi về cương thổ của Cộng hòa La Mã, Đế quốc La Mã và Đế quốc Đông La Mã qua từng giai đoạn phát triển. Hình động, click vào để xem sự thay
**Trung Hoa Dân Quốc dời sang Đài Loan** còn được gọi là **Quốc Dân Đảng dời sang Đài Loan** hay **Cuộc rút lui vĩ đại **đề cập đến cuộc di cư của chính phủ Trung
**Lịch sử Thái Lan** giai đoạn từ năm 1932 đến 1973 thực sự được đặc trưng bởi sự cai trị của quân đội và cuộc đấu tranh giữa chế độ độc tài và dân chủ.
thumb|Tranh vẽ những người [[Choctaw chơi môn lacrosse thời kỳ sơ khai.]] **Lịch sử thể thao** có thể có niên đại từ thuở con người bắt đầu rèn luyện quân đội. Thể thao có thể
Chiến tranh đổ bộ là một khái niệm trong lĩnh vực quân sự, chỉ loại hoạt động quân sự sử dụng các tàu thuyền đi biển để tấn công và đổ quân. Hoạt động này
thumb|Một cảnh khiêu dâm từ một bức [[bích họa của Pompeii, -50 sau Công nguyên, Bảo tàng bí mật, Napoli]] Hoạt động Mại dâm đã tồn tại trong các nền văn hóa từ thời kỳ
**Nhà Lê trung hưng** (chữ Nôm: 茹黎中興, chữ Hán: 黎中興朝, Hán Việt: _Lê trung hưng triều_, 1533–1789) là giai đoạn sau của triều đại quân chủ nhà Hậu Lê (giai đoạn đầu là nhà Lê
phải|Bản đồ thời Chiến Quốc. phải|Bản đồ thời chiến quốc năm 260 TCN. thumb|right|Giản đồ các nước thời Chiến Quốc Thời đại **Chiến Quốc** () kéo dài từ khoảng thế kỷ 5 TCN tới khi
Thần [[Khorsabad. Hiện vật bảo tàng Louvre.]] Vùng **Cận Đông cổ đại** là quê hương của các nền văn minh sơ khai thời cổ đại trong khu vực gần tương ứng với vùng Trung Đông
nhỏ **Lịch sử giáo dục ở Trung Quốc** bắt đầu từ khi nền văn minh Trung Hoa ra đời. Giới quý tộc thường lập ra các cơ sở giáo dục dành riêng cho con cháu
thumb|right|348x348px|Bìa của bài thơ có chủ đề tiến hóa của [[Erasmus Darwin, _Temple of Nature_ cho thấy một nữ thần vén bức màn bí ẩn của thiên nhiên (bên trong là Artemis). Tượng trưng và
nhỏ|phải|Mô hình phục dựng lại một phần trận địa bãi cọc Trận Bạch Đằng năm 938 ở [[Quần thể di tích - danh thắng Tràng Kênh|Khu di tích Bạch Đằng Giang, Hải Phòng.]] Các cọc
thumb|[[Lăng Hoàng Đế|Miếu Hiên Viên thờ Hoàng Đế ở Hoàng Lăng, Thiểm Tây]] thumb|Miếu [[Thành hoàng ở Mã Công, Đài Loan]] thumb|Điện thờ trong Ngũ Công Tự ở [[Hải Khẩu, Hải Nam]] **Tín ngưỡng dân