✨Trận bán đảo Kerch (1942)

Trận bán đảo Kerch (1942) là tổ hợp ba chiến dịch quân sự lớn của Hồng Quân Liên Xô chống lại quân đội Đức Quốc xã và quân chư hầu România tại bán đảo Kerch từ 26 tháng 12 năm 1941 đến 18 tháng 5 năm 1942. Đây là một trận chiến lớn trong chiến tranh Xô-Đức với mục tiêu giành quyền kiểm soát bán đảo Kerch, có ảnh hưởng lớn đến trận chiến đang diễn ra tại Sevastopol, một hải cảng có ý nghĩa lớn đối với Hạm đội Biển Đen (Liên Xô) cũng như đối với hải quân Đức và các đồng minh của họ. Chiếm được Kerch, quân đội Liên Xô có thể hỗ trợ cho cuộc phòng thủ ở Krym và buộc Tập đoàn quân 11 (Đức) phải chiến đấu trên hai hướng đối diện. Đối với quân đội Đức Quốc xã, việc đánh chiếm bán đảo Kerch không chỉ loại bỏ mối đe dọa từ phía sau lưng các quân đoàn Đức đang chiến đấu trước cửa ngõ Sevastopol mà còn tạo một đầu cầu để đổ bộ sang Taman, phối hợp với Tập đoàn quân A (Đức) tiến vào Bắc Kavkaz.

Diễn biến chiến dịch gồm 3 giai đoạn:

Giai đoạn 1 (từ 26 tháng 12 năm 1941 đến 3 tháng 1 năm 1942): Phương diện quân Ngoại Kavkaz (từ 30 tháng 12 năm 1941 đổi tên thành Phương diện quân Kavkaz) điều 7 sư đoàn bộ binh đổ bộ thành công lên bán đảo Kerch, củng cố căn cứ đầu cầu tại mũi Khrony, Mayak, Kizaulsky và phát triển tấn công về Tulumchak, Feodosia. Quân đội Đức Quốc xã phải bỏ bán đảo Kerch rút về Simferopol. Giai đoạn 2 (từ tháng 1 đến tháng 4 năm 1942): Phương diện quân Kavkaz tiếp tục củng cố phòng ngự tích cực tại bán đảo Kerch và tiếp tục đổ bộ 3 tập đoàn quân (21 sư đoàn) lên bán đảo qua các cảng Kerch và Feodosya. Ngày 28 tháng 1 năm 1942, Phương diện quân Krym được thành lập trên cơ sở một phần Phương diện quân Kavkaz vừa giải thể, vẫn tiếp tục các nhiệm vụ cũ. Hồng quân Liên Xô tổ chức ba cuộc tấn công lên phía Tây bán đảo Kerch, bao vây 2 sư đoàn Đức ở Ak Monai (kamyanske). Đến ngày 2 tháng 1 đã tiến đến tuyến Koktebel, Karagoz (Pervomaiske), Novo Pokrovka, Kyet, chiếm toàn bộ bán đảo Kerch. Từ 22 tháng 3 đến 7 tháng 5, Quân đội Liên Xô tổ chức nhiều cuộc tấn công sang phía Tây nhưng không thành công. Tập đoàn quân 11 (Đức) được tăng viện 1 sư đoàn bộ binh Đức, 2 sư đoàn bộ binh Romania, Sư đoàn xe tăng 22 và Lữ đoàn cơ giới Groddek đã chặn đứng các cuộc tấn công của quân đội Liên Xô trên phòng tuyến. *Giai đoạn 3 (từ 8 tháng 5 đến 18 tháng 5 năm 1942): Tập đoàn quân 11 (Đức) sử dụng 7 sư đoàn Đức, 2 sư đoàn Romania, 1 sư đoàn và 1 lữ đoàn xe tăng tổ chức phản công. Do tổ chức phòng thủ yếu kém và bất hòa trong Bộ chỉ huy Phương diện quân Krym, Quân đội Liên Xô thất bại nặng nề, phải rút bỏ toàn bộ bán đảo Kerch. Chỉ còn lại hơn 130.000 quân, trong đó có hơn 45.000 thương binh thoát sang bán đảo Taman. Phương diện quân Krym bị giải thể.

Tháng 12 năm 1941, Quân đội Liên Xô tổ chức chiến dịch phản công chiến lược ở Moskva, đẩy lùi quân Đức khỏi cửa ngõ thủ đô và tiếp tục tấn công trong suốt mùa đông 1941-1942. Các chiến dịch phản công quy mô khu vực mặt trận được tổ chức thành công ở Tikhvin, Briansk và Rostov. Đại Bản doanh Bộ Tổng tư lệnh tối cao Liên Xô ra chỉ lệnh cho Phương diện quân Bắc Kavkaz và Hạm đội Biển Đen cần lợi dụng cơ hội quân Đức vừa bại trận ở cửa ngõ Moskva để tổ chức một chiến dịch đổ bộ đường biển nhằm thu hồi bán đảo Kerch và tấn công vào sau lưng Tập đoàn quân 11 (Đức), giải vây cho Cụm tác chiến ven biển của Liên Xô đang bị quân Đức vây hãm tại Sevastopol.

Mặc dù bị đánh lui trước cửa ngõ Moskva nhưng bước sang xuân - hè năm 1942, nước Đức Quốc xã còn rất nhiều tiềm năng dự trữ về nhân lực, vũ khí và kinh tế để huy động sang mặt trận phía Đông. Trong đó, quân đội Romania bắt đầu tham chiến với quy mô tập đoàn quân bên cạnh quân đội Đức Quốc xã. Quân đội Đức Quốc xã mới chỉ bị chặn lại và tạm thời mất quyền chủ động chiến lược và vẫn còn nhiều lực lượng dự bị mạnh để tổ chức tấn công.

Chiến dịch diễn ra trong điều kiện thời tiết mùa đông bất lợi. Trên biển có bão to, sóng lớn, gió đổi hướng thất thường. Các tàu thuyền nhỏ thường bị sóng lật chìm và gặp rất nhiều khó khăn khi cập bờ ở các vị trí bất lợi như sườn núi hoặc bãi lầy ven biển dưới mưa bão và hoả lực pháo bờ biển của đối phương.

Binh lực và kế hoạch

Quân đội Liên Xô

Binh lực

Phương diện quân Bắc Kavkaz do Trung tướng Dmitri Timpfeyevich Kozlov chỉ huy, là chủ công của chiến dịch, sử dụng 2 Tập đoàn quân ở thê đội 1 và 1 tập đoàn quân ở thê đội 2 cùng các đơn vị tăng cường, chia làm nhiều đợt đổ bộ lên bán đảo Kerch và tấn công về phía Tây. Thành phần gồm có: *Tập đoàn quân 44 do các trung tướng A. N. Pervushin (đến 15 tháng 1 năm 1942), I. F. Dashichev (đến 21 tháng 1 năm 1942) và trung tướng S. I. Chernyak lần lượt chỉ huy. Biên chế gồm có: Bộ binh: Các sư đoàn bộ binh nhẹ 157, 236, 396, 404. Bộ binh sơn chiến: Các sư đoàn 9 Thiết giáp: Lữ đoàn xe tăng 63 Hải quân đánh bộ (tăng cường từ Hạm đội Biển Đen): Lữ đoàn 74, các tiểu đoàn 1, 2 của Lữ đoàn 9 Pháo binh: 2 trung đoàn *Tập đoàn quân 51 do tướng V. N. Lvov chỉ huy, biến chế gồm có: Quân đoàn bộ binh 9 gồm các sư đoàn bộ binh 109, 156, 279 và Lữ đoàn bộ binh nhẹ 12 Các sư đoàn bộ binh độc lập: 172, 184, 271, 320, 321. Hải quân đánh bộ: Lữ đoàn 83 Kỵ binh: Các sư đoàn 40, 42, 48 *Pháo binh: 3 trung đoàn Tập đoàn quân 47 do các tướng K. F. Baronov, S. I. Chernyak và K. S. Kolganov lần lượt chỉ huy. Biên chế gồm có: Bộ binh: các sư đoàn 224, 302, 345, 390 Bộ binh sơn chiến: các sư đoàn 6, 96 Thiết giáp: Sư đoàn xe tăng 54. *Pháo binh: Các trung đoàn 116, 456. Lực lượng dự bị của Phương diện quân: Các sư đoàn bộ binh 156, 398, 400 và Sư đoàn kỵ binh 72.

Hạm đội Biển Đen do Phó đô đốc F. S. Oktyabrsky chỉ huy,

Lực lượng tàu nổi: 2 tàu tuần dương, 6 tàu khu trục, 62 pháo hạm, 38 tàu phóng ngư lôi, 130 tàu vận tải, 200 tàu đánh cá. Tàu ngầm: 12 tàu ngầm lớp U

Phân hạm đội Azov do Chuẩn đô đốc S. G. Gorskov chỉ huy, huy động 16 pháo hạm, 14 tàu phóng lôi 40 tàu vận tải, 50 tàu đánh cá.

Tập đoàn quân không quân 4 có 450 máy bay

Không quân hạm đội Biển Đen có 200 máy bay

Kế hoạch

Tháng 12 năm 1941, Đại bản doanh Bộ Tổng tư lệnh quân đội Liên Xô nhận thấy cần mở một hướng tấn công mới ở Krym để giảm bớt áp lực cho Cụm tác chiến ven biển tại Sevastopol. Đồng thời, vị trí này còn có tác dụng như một bàn đạp chuẩn bị cho các trận phản công mùa xuân năm 1942 tại khu vực Krym, loại bỏ nguy cơ đe dọa hướng Bắc Kavkaz từ đường biển, ngăn cản quân đội Đức Quốc xã lọt vào Taman bằng con đường vượt qua eo biển Kerch.

Kế hoạch ban đầu dự kiến đổ bộ 2 tập đoàn quân lên mũi Kerch từ hướng eo biển Kerch và hướng biển Azov. Tập đoàn quân thứ ba đổ bộ lên Feodosya, chỗ hẹp nhất của bán đảo Kerch nối với bán đảo Krym, chia cắt, bao vây và tiêu diệt Quân đoàn bộ binh 42 (Đức) đang đóng tại phía Tây bán đảo Kerch. Mũi tấn công chủ yếu do các Tập đoàn quân 44 và 51 thực hiện. Mũi tấn công trực diện do Sư đoàn bộ binh 320 tiến hành đổ quân lên Kamysh Bugun và Eltigen, thu hút quân Đức về hướng này. Mũi tấn công thứ hai do chủ lực Tập đoàn quân 51 (các sư đoàn bộ binh 224, 398 và Lữ đoàn sơn chiến 12) thực hiện đổ quân lên các vị trí Ossoviny, mũi Khronya, mũi Tarkham và mũi Zyuk, phía bắc thành phố Kerch, đánh vào sau lưng cánh quân Đức đang đối phó với mũi tấn công trực diện tại khu vực Kamysh Bugun. Trong khi Quân đoàn 42 (Đức) đang bận đối phó ở phía Tây Kerch thì chủ lực Tập đoàn quân 44 (các sư đoàn bộ binh 157, 236 và Lữ đoàn xe tăng 63) đổ bộ lên Feodosya và nhanh chóng phát triển lên phía Bắc, cắt rời Quân đoàn 42 (Đức) khỏi chủ lực Tập đoàn quân 11 và bao vây, tiêu diệt. Phân hạm đội Azov với căn cứ Temryuk và một bến tàu nhỏ ở Kuchugury phối hợp với Tập đoàn quân 51 đổ quân lên phía Bắc Kerch.

Giai đoạn hai của kế hoạch sẽ tùy theo kết quả của giai đoạn 1 để triển khai. Khái quát kế hoạch ở giai đoạn 2 dự kiến tổ chức các cuộc tấn công lên eo đất Perekop, tổ chức quân nhảy dù chiếm eo đất Perekov, phối hợp với Cụm tác chiến ven biển từ Sevastopol đánh ra, bao vây và tiêu diệt Tập đoàn quân 11 (Đức) tại Krym. Nếu kế hoạch này được thực hiện hoàn hảo, quân đội Liên Xô sẽ có một bàn đạp rất đắc dụng để đánh vào sau lưng cánh quân phía Nam của Cụm tập đoàn quân Nam (Đức) đang tiến đến sông Đông và Bắc Kavkaz, loại trừ nguy cơ trên hướng Nam của Mặt trận Xô-Đức.

Từ tháng 3 năm 1942, khi quân đội Liên Xô không vượt qua được phòng tuyến Shubino Baigodka - Karagoz Koktebl do 2 quân đoàn Đức và 2 sư đoàn Romania trấn giữ thì Erich von Manstein bắt đầu lên kế hoạch phản công. Ý tưởng phản công của Erich von Manstein là lợi dụng cánh trái của Phương diện quân Krym (Liên Xô) bị suy yếu trong các cuộc công kích nhằm nới rộng phạm vi kiểm soát phía Tây Feodosya để phản công đánh chiếm thành phố này. Sau đó tiếp tục khoét sâu vào cánh trái của Phương diện quân Krym, tiến nhanh ra eo biển Kerch, chặn đường rút lui của Phương diện quân Krym (Liên Xô) qua eo biển Kerch và bao vây, tiêu diệt phương diện quân này. Sau đó, Tập đoàn quân 11 (Đức) mới có thể quay lại thanh toán nốt Cụm tác chiến ven biển của Liên Xô tại Sevastopol.

Diễn biến

Các cuộc đổ bộ tại bán đảo Kerch

Đêm 24 rạng ngày 25 tháng 12 năm 1941, các tàu vận tải của các căn cứ Novorossiysk và Tuapse đã sắp xếp đầy đủ người, vũ khí và hàng hóa lên tàu. Bốn hải đoàn vận tải chở theo Sư đoàn bộ binh 157 và Lữ đoàn xe tăng 63. Hai hải đoàn vận tải còn lại chở theo sư đoàn bộ binh 404. Do phải di chuyển xa hơn đến Feodosya, họ xuất phát ngày 25 tháng 12. Tại căn cứ Apana, hai hải đoàn vận tải cũng đã sắp xếp Sư đoàn bộ binh 236 lên tàu và xuất phát đi Feodosya. Ngày 26 tháng 12, Căn cứ hải quân Taman cũng hoàn thành việc chuẩn bị chuyển quân cho sư đoàn bộ binh 302 và xuất phát vào nửa đêm. Ở ven biển Azov, ngày 25 tháng 12, Phân hạm đội Azov đã chuẩn bị xong việc di chuyển cho Sư đoàn bộ binh 224 tại căn cứ Temryuk và Lữ đoàn bộ binh sơn chiến 12 tại bến tàu Kuchugury và xuất phát ngày 26 tháng 12. Các tàu tuần dương "Krasnyi Krym", "Krasnyi Kavkaz", các tàu khu trục "Nezamozhnik", "Shaumyan", "Zheleznyakov", các pháo hạm "Adzharistan Đỏ", "Abkhazia Đỏ", ​​"Georgia Đỏ" và Lữ đoàn tàu phóng lôi đã tạo thành các tuyến yểm hộ xen kẽ đội hình các tàu vận tải. Các tàu ngầm D-5, M51 và SS-201 đã tuần tra trên các luồng lạch dọc chuyển quân. Sư đoàn pháo binh 10 và Trung đoàn Katyusha 5 của Phương diện quân đã vào vị trí trên doi đất Chuska và điểm cao Ylich, sẵn sàng pháo kích qua eo biển Kerch.

Trước bình minh ngày 27 tháng 12 khoảng 2 giờ, các tàu của căn cứ hải quân Taman đã đổ lên bờ 13.225 quân, 47 khẩu pháo và 198 súng cối lên các khu vực Kamysh Bugun, Eltigen và Staro Karantin, trên bờ biển phía Đông Kerch. Sư đoàn 302 đã tổ chức tấn công ngay dưới sự yểm hộ của pháo binh đặt trên doi đất Chuska và mỗi trung đoàn bộ binh đã đánh chiếm một đầu cầu nhỏ. Quân đoàn 42 (Đức) báo động, tướng Franz Mattenklott điều Sư đoàn bộ binh 46 tiến ra Kamysh Bugun chặn kích. Trong ba ngày từ 27 đến 30 tháng 12, Sư đoàn bộ binh 46 (Đức) không thể đẩy được Sư đoàn bộ binh 302 xuống biển, ngược lại, Quân đội Liên Xô còn mở rộng thêm căn cứ bàn đạp Kamysh Bugun và uy hiếp phía Nam Kerch.

Trên phòng tuyến Koktebel - Kyet

Chiến sự trên mặt trận tháng 1, tháng 2 năm 1942

Từ ngày 29 tháng 12 năm 1941, các sư đoàn của Tập đoàn quân 51 đã tấn công ra khắp khu vực phía Đông bán đảo Kerch và đánh chiếm cảng Kerch. Ngày 30 tháng 12, Quân đoàn bộ binh 9 (Tập đoàn quân 51) đổ quân lên cảng Kerch. Các sư đoàn bộ binh 172, 184 (Tập đoàn quân 51) và Sư đoàn bộ binh 345 (Tập đoàn quân 47) cũng đổ quân lên Eltigen và đồng loạt tấn công về phía Tây.

Ngày 31 tháng 12, thống chế Erich von Manstein ra lệnh ngừng cuộc tấn công ở Sevastopol để điều quân sang đối phó với mối đe dọa mới từ hướng Kerch. Ông ra lệnh cho tướng Franz Mattenklott phải rút quân ngay sang phía Đông. Tuy nhiên, tướng Franz Mattenklott đã bỏ Kerch lên máy bay về Simferopol từ ngày 30 tháng 12. Sư đoàn sơn chiến Romania tại Kol Taky (Zavitne) và Mareevka, phía Nam Eltigen cũng bỏ chạy về Marfovka để tránh bị bao vây. Quân đoàn bộ binh 42 (Đức) được tách thành ba cụm quân rút lui theo ba hướng. Sư đoàn bộ binh 46 (Đức) và Sư đoàn sơn chiến 1 Romania từ Marfovka rút theo đường bộ về Vladislavovka. Sư đoàn bộ binh 73 rút theo đường sắt từ Kerch về Ak Monai. Sư đoàn bộ binh 170 rút quân dọc theo bờ biển Azov về Sem Kolodezey (Lenino). Lý giải về việc giảm cường độ công kích Sevastopol và điều chủ lực Tập đoàn quân 11 sang hướng Kerch, Erich von Manstein viết:

Ngày 1 tháng 1 năm 1942, Không quân Liên Xô tổ chức nhiều trận oanh tạc xuống các sân bay Sem Kolodezey và Vladislavovka, cắt đứt tuyến đường hàng không cuối cùng của Quân đoàn bộ binh 42 (Đức). Chiều ngày 1 tháng 1, Tập đoàn quân 44 đánh chiếm Vladislavovka, tiếp tục dồn quân Đức lên phía Bắc, đánh chiếm nhà ga Ak Monai. Ngày 2 tháng 1, một cụm quân lớn của Quân đoàn 42 gồm 5 trung đoàn của các sư đoàn bộ binh 73 và 170 bị Tập đoàn quân 44 và Tập đoàn quân 51 (Liên Xô) bao vây tại khu vực mỏ đá Ak Monai. Sang ngày 3 tháng 1, các sư đoàn bộ binh 244, 236, 302, 404 tập trung tiêu diệt các trung đoàn này. Tuy nhiên, do lực lượng bao vây mỏng và thiếu hỏa lực pháo binh yểm hộ nên quân Đức vẫn chọc thủng được phòng tuyến mới thiết lập của quân đội Liên Xô. Ngày 4 tháng 1, khi Quân đoàn bộ binh 9 (Tập đoàn quân 51) tiếp cận chiến trường thì 2 trung đoàn Đức đã thoát khỏi vòng vây qua ngả Kyet. Ba trung đoàn còn lại bị tiêu diệt và bắt sống. Ở phía Nam, Sư đoàn sơn chiến 1 (Romania) lợi dụng trận tuyến còn gián đoạn của Sư đoàn bộ binh 157 đã đột phá qua Vladislavovka, nhờ mũi đột kích của Sư đoàn kỵ binh 8 (Romania) từ Simferopol kéo ra chọc đến nhà ga Ak Monai để thoát khỏi vòng vây với những tổn thất nặng.

Từ ngày 4 đến ngày 14 tháng 1, Quân đội Liên Xô tiếp tục đổ bộ lên bán đảo Krym. Tổng cộng đã có gần 260.000 quân được đưa đến Kerch sau 110 chuyến vận tải đổ bộ. Ngày 2 tháng 1, Bộ Tổng tư lệnh tối cao Liên Xô ra Chỉ lệnh số № 170005 thành lập Phương diện quân Krym và giao nhiệm vụ cho Phương diện quân này tổ chức tấn công theo kế hoạch hành động trong năm 1942 để giải phóng Krym. Mệnh lệnh quy định Phương diện quân Krym là đơn vị chủ công tại mặt trận này, Cụm tác chiến ven biển đang phòng thủ Sevastopol phối thuộc Phương diện quân nhưng vẫn có thể chịu sự chỉ đạo trực tiếp từ STAVKA.

Ngày 5 tháng 1 năm 1942, sau khi được tăng viện Sư đoàn bộ binh 132, Quân đoàn 42 (Đức) tổ chức phản công vào cảng Feodosya. Sư đoàn bộ binh 279 vừa đổ bộ lên Feodosya đã phải bước vào giao chiến trong hành tiến. Ngày 6 tháng 1, Sư đoàn bộ binh 132 (Đức) tạm thời chiếm được khu cảng. Ngày 8 tháng 1, Phương diện quân Krym tiến hành đổ bộ Sư đoàn bộ binh 271 lên phía Đông Feodosya và tổ chức phản công, lấy lại được cảng Feodosya nhưng không đánh bật được quân Đức khỏi cứ điểm Koktebel, một bàn đạp quan trọng có khả năng khống chế khu cảng này bằng pháo binh. STAVKA lệnh cho tướng D. T. Kozlov phải yêu cầu Tập đoàn quân 44 tiếp tục phản kích để lấy lại cứ điểm quan trọng này, bảo đảm an toàn cho các tàu của Hạm đội Biển Đen ra vào cảng Feodosya. Tướng D. T. Kozlov hứa sẽ bắt đầu tấn công vào ngày 13 tháng 1. Để tăng cường cho Phương diện quân Krym, từ ngày 1 đến ngày 15 tháng 2, STAVKA cho đổ bộ Tập đoàn quân 47 của tướng K. S. Kolganov vừa rút từ biên giới Liên Xô-Thổ Nhĩ Kỳ về. Nó bao gồm 6 sư đoàn bộ binh, Lữ đoàn xe tăng hạng nhẹ 54 và 2 trung đoàn pháo binh. Tại cuộc họp Hội đồng quân sự Phương diện quân ngày 28 tháng 2, tướng F. I. Tolbukhin, tham mưu trưởng phương diện quân cho rằng vị đại diện Đại bản doanh đã báo cáo bôi đen tình hình của Phương diện quân và yêu cầu tập trung bàn về các kế hoạch chiến dịch sắp tới. F. I. Tolbukhin cho rằng chưa thể tấn công mà cần phải phòng ngự tích cực vì Phương diện quân bị tiêu hao về người và phương tiện trong các cuộc đổ bộ và các trận đánh ác liệt trong hai tháng vừa qua. Kết quả là ngày 10 tháng 3, L. D. Mekhlis cách chức F. I. Tolbukhin và đưa tướng P. P. Veshnyi (phụ tá của L. D. Mekhlis) lên thay. F. I. Tolbukhin bị điều đi làm Phó chỉ huy khu phòng thủ Stalingrad.

Ngày 8 tháng 5, Sư đoàn xe tăng 22 (Đức) dẫn đầu cuộc đột kích vào kẽ hở giữa Sư đoàn bộ binh 279 và Lữ đoàn bộ binh 63 (nguyên là Lữ đoàn xe tăng 63) ở phía Bắc Daln Kamyshi (Prymorskyi). Ngay trong buổi sáng ngày đầu tấn công, quân Đức đã chọc thủng phòng tuyến của quân đội Liên Xô sâu đến 8 km, đánh chiếm Daln Kamyshi ở phía Nam và Akma Yli (Batalne) ở phía Bắc. Trung đoàn pháo binh 53 (thuộc lực lượng tăng cường) đóng ở Uzun Ayak bị mất toàn bộ số pháo và phải lùi về Seitdzheut (Yuzhne). Các sư đoàn bộ binh 279, 396 (Liên Xô) bị dồn lên phía Bắc. Sư đoàn bộ binh 404 được điều ra bịt cửa mở trên hướng Seitdzheut. Chiều ngày 8 tháng 5, tướng D. T. Kozlov điều các lữ đoàn xe tăng 39 và các tiểu đoàn xe tăng độc lập 124, 126 tiến ra phản kích. Song, các đơn vị xe tăng này hoạt động không tập trung nên Sư đoàn xe tăng 22 và Lữ đoàn cơ giới "Großdeutschland" (Đức) dễ dàng bẻ gãy từng mũi phản kích. Riêng tiểu đoàn xe tăng 126 đã lao vào cuộc tử chiến và đánh lùi Sư đoàn bộ binh 132 nhưng cũng bị mất toàn bộ xe tăng. Ngày 9 tháng 5, các sư đoàn bộ binh 28 và 132 (Đức) có Lữ đoàn cơ giới "Großdeutschland" mở đường đã đánh lui sức kháng cự của Sư đoàn bộ binh 404 (Liên Xô) và tiếp tục khoét sâu "lỗ thủng" ở phía Nam bán đảo Kerch thêm 20 km về phía Tây. Sư đoàn xe tăng 22 (Đức) quay mũi lên phía Bắc, Sư đoàn bộ binh 50 tấn công lên ga Ak Monai.

Qua báo cáo của Tư lệnh Phương diện quân Krym D. T Kozlov, Bộ Tổng tham mưu quân đội Liên Xô đã sớm nhận thấy ý đồ dùng đòn vu hồi từ hướng Biển Đen để hợp vây các tập đoàn quân 47 và 51 (Liên Xô) ở phía bắc bán đảo Kerch trong khu vực Ak Monai - Astaban và báo cáo khẩn cấp lên I. V. Stalin. Ngày 9 tháng 5, Tổng tham mưu trưởng G. K. Zhukov thay mặt Đại bản doanh đã ký điện khẩn số 170514 gửi Bộ tư lệnh Phương diện quân Krym yêu cầu rút quân ngay về tuyến Lũy Thổ Nhĩ Kỳ để tổ chức phòng thủ nhưng L. D. Mekhlis phớt lờ lệnh này và yêu cầu tướng D. T. Kozlov buộc các tập đoàn quân phải "giữ vững trận địa đang chiếm lĩnh".

Quân Đức cố ý giữ cho mặt trận đối diện với Tập đoàn quân 47 của tướng K. S. Kolganov yên tĩnh trong ba ngày để chờ đợi cánh quân của Sư đoàn xe tăng 22 cắt đứt con đường sắt Vladislavovka - Kerch. Ngày 11 tháng 5, khi Sư đoàn xe tăng 22 (Đức) đã băm nát hậu cứ của Tập đoàn quân 51 (Liên Xô) tại khu vực Ak Monai và bắt đầu đột kích lên phía Bắc thì Sư đoàn bộ binh 46 (Đức) và Quân đoàn bộ binh 7 (Romania) mới phát động tấn công. Trước nguy cơ bị bao vây, tướng K. S. Kolganov buộc phải rút quân về phía Tây. Trên cánh Nam, các sư đoàn bộ binh 132 và 170 (Đức) đã dồn Tập đoàn quân 44 (Liên Xô) lúc này đã rất suy yếu về tuyến Lũy Thổ Nhĩ Kỳ. Đến lúc này, tướng D. T. Kozlov mới nghĩ đến việc thiết lập tuyến phòng thủ tại Lũy Thổ Nhĩ Kỳ nhưng quân Đức đã đi trước một bước. Ngày 12 tháng 5, Sư đoàn xe tăng 22 và Quân đoàn bộ binh 42 (Đức) đổi hướng về phía Đông, tiến dọc đường sắt, đánh chiếm Agibel (Luhove) và tiến rất nhanh về Leninske. Sư đoàn bộ binh 390 và Tiểu đoàn kỵ binh 72 phải yểm hộ Bộ tư lệnh Phương diện quân Krym rút về Kerch. Liên lạc giữa D. T. Kozlov và các tập đoàn quân hoàn toàn bị gián đoạn. Ở phía Nam, Quân đoàn 30 có Lữ đoàn cơ giới "Großdeutschland" mở đường tiếp tục đẩy lùi Tập đoàn quân 44, đánh chiến Chaltemir và lao đến Lũy Thổ Nhĩ Kỳ. Ở cánh Bắc, Tập đoàn quân 47 (Liên Xô) vừa đánh, vừa lùi dần về Kiyat rồi Sem Kolodezey trong khi bị liên quân Đức-Romania liên tục dồn ép và tập kích.

Ngày 12 tháng 5, các sư đoàn bộ binh 143, 156 và 396 cùng các tiểu đoàn xe tăng 124, 126 cố giữ tuyến Lũy Thổ Nhĩ Kỳ để 7 sư đoàn bộ binh còn lại của các tập đoàn quân 47 và 51 rút qua. Ngày 13 tháng 5, 6 sư đoàn Đức và 2 sư đoàn Romania đã phá vỡ tuyến phòng thủ mỏng yếu của quân đội Liên Xô trên tuyến Lũy Thổ Nhĩ Kỳ và bắt đầu dồn các sư đoàn còn lại của Phương diện quân Krym về Mỏm Kerch. Hạm đội Biển Đen được báo động khẩn cấp, hàng trăm tàu bè được gửi đến Kerch để hỗ trợ cho cuộc rút quân. Từ ngày 14 đến ngày 18 tháng 5, Hạm đội Biển Đen đã thực hiện hàng trăm chuyến vận tải từ cảng Kerch và mũi Yenikale, chuyên chở hơn 130.000 sĩ quan và binh sĩ còn lại của Phương diện quân Krym thoát sang bán đảo Taman.

Ngày 20 tháng 5, những toán quân cuối cùng của Phương diện quân Krym đã lên tàu của Hạm đội Biển Đen tại mũi Yenikale và sơ tán sang Taman trong làn đạn bắn đuổi theo của pháo binh Đức. Tuy nhiên không phải tất cả quân số còn lại của Phương diện quân Krym đều đi thoát. Vẫn còn lại từ 10.000 đến 15.000 quân Liên Xô thuộc các sư đoàn bộ binh, các trung đoàn, tiểu đoàn pháo binh, kỵ binh cùng gần nửa quân số của Trung đoàn 276 NKVD, những người lãnh trách nhiệm cản hậu cho đại quân rút lui đã bị kẹt lại tại khu mỏ đá Adzhimushkay. Tại đây, họ đã tiếp tục chiến đấu đến người cuối cùng và chỉ chịu chấm dứt kháng cự ngày 30 tháng 10 năm 1942 khi không còn một viên đạn.

Kết quả, đánh giá và ảnh hưởng

Kết quả

Tảng đá kỷ niệm cuộc đổ bộ của Hải quân đánh bộ Hạm đội Biển Đen (Liên Xô) lên Sudak ngày 6 tháng 1 năm 1942

Theo Grigori Krivosheev, thiệt hại của quân đội Liên Xô lên đến 161.890 người chết, mất tích và bị bắt, 75.747 người bị thương; trong đó, có 32.453 người chết, mất tích và 9.482 người bị thương trong các cuộc đổ bộ từ ngày 28 tháng 12 năm 1941 đến ngày 2 tháng 1 năm 1942. Người Đức tuyên bố trong chiến dịch này, họ tiêu diệt, bắt sống và làm bị thương 170.000 quân Liên Xô nhưng con số này còn bao gồm cả các thường dân mà quân Đức gọi là các phần tử du kích. Theo Robert Forcyzk, Quân đội Liên Xô mất 162.282 người chết, bị bắt, mất tích và bị thương; 116.045 người đã rút sang Taman và các căn cứ hải quân khác bằng đường biển.

Theo các báo cáo lưu trữ quốc gia Đức, từ tháng 12 năm 1941 đến tháng 5 năm 1942, Quân đội Đức Quốc xã tại Krym tổn thất 10.934 người chết và mất tích, 31.511 người bị thương; quân Romania có 6.736 người chết và mất tích, 8.213 người bị thương (bao gồm cả chiến dịch tảo thanh Adzhimushkay); không rõ quân số bị bắt làm tù binh. Tướng Franz Halder, Tổng tham mưu trưởng quân đội Đức Quốc xã cho biết sau chiến dịch này, Tập đoàn quân 11 (Đức) đã phải xin tăng viện 60.000 quân nhưng chỉ được đáp ứng 30.000 quân.

Tập đoàn quân 11 (Đức) chiếm lại toàn bộ bán đảo Kerch.

Đánh giá

Quân đội Liên Xô

Điểm mạnh

Chiến dịch đổ bộ lên bán đảo Kerch là một hành động quân sự được chuẩn bị khá chu đáo với những mục tiêu có tính chiến lược cũng như có tính khả thi cao. Chỉ trong một tuần, Phương diện quân Krym (Liên Xô) đã làm chủ bán đảo Kerch và cùng với Cụm tác chiến ven biển ở Sevastopol tạo thế phân tán Tập đoàn quân 11 (Đức), buộc tập đoàn quân này phải giao chiến trên hai hướng ngược chiều nhau. Chiến dịch đổ bộ và đánh chiếm bán đảo Kerch đã làm thất bại mục tiêu nhanh chóng đánh chiến quân cảng quan trọng Sevastopol của quân đội Đức Quốc xã, qua đó làm thấy bại ý đồ đánh nhanh thắng nhanh của họ, buộc quân đội Đức Quốc xã phải lâm vào một cuộc chiến giằng co, tốn kém. Khi đánh giá Tư lệnh phương diện quân D. T. Kozlov thì L. D. Mekhlis không tiếc lời chê bai ông này là con người "tẻ nhạt", "lười thâm nhập thực tế", "không quan tâm đến hoạt động quân sự", "thường truy vấn quân nhân để trừng phạt", "tự cho mình có thẩm quyền quyết định mọi chuyện" và hơn nữa là "một kẻ nói dối nguy hiểm" và yêu cầu I. V. Stalin thay người khác làm tư lệnh. Những động thái đó của L. D. Mekhlis đã có tác hại to lớn đến việc chỉ huy quân đội khi hai vị đứng đầu Phương diện quân Krym tập trung để đánh nhau nhiều hơn là đánh địch.

Bộ Tổng tham mưu Liên Xô cũng nghiêm khắc chỉ ra sự thiếu hiểu biết về bản chất chiến tranh hiện đại của L. D. Mekhlis, D. T. Kozlov và các tư lệnh tập đoàn quân khi họ rải quân làm một tuyến, bất chấp địa hình trống trải; không bố trí phòng ngự theo chiều sâu, không bố trí thê đội hai và thê đội ba đủ mạnh ở các tuyến phòng thủ phía trong. Các tư lệnh Phương diện quân, tập đoàn quân bố trí sở chỉ huy quá lộ liễu, không ngụy trang kín đáo, không có phương án dự phòng cho sở chỉ huy dự bị nên khi bị không quân Đức oanh tạc, phá hủy các tuyến thông tin thì không còn chỉ huy được các đơn vị dưới quyền. Mặc dù được trang bị các máy liên lạc vô tuyến điện nhưng Bộ Tư lệnh Phương diện quân đã không sử dụng nó để thay thế phương tiện liên lạc hữu tuyến đã bị hỏng.

Riêng sai lầm của L. D. Mekhlis còn trầm trọng hơn khi ông này, trong một bức điện dài dòng gửi I. V. Stalin đã có ý đổ mọi tội lỗi cho tư lệnh Phương diện quân D. T. Kozlov và các tư lệnh Tập đoàn quân. Tuy nhiên, thái độ trốn tránh trách nhiệm của L. D. Mekhlis đã không thể qua mắt Tổng tư lệnh tối cao. I. V. Stalin đã trả lời ông ta rằng đó là một thái độ tuy tiện lợi nhưng hết sức thối tha, vô trách nhiệm. Trả lời cho việc đòi hỏi thay thế D. T. Kozlov, I. V. Stalin mỉa mai:

Kết luận tại phiên họp cuối cùng của Hội nghị quân sự Hồng quân tháng 5 năm 1942 được thể hiện trong Chỉ thị số 155-452 của Đại bản doanh quân đội Liên Xô, nhan đề "Về những nguyên nhân thất bại của Phương diện quân Krym trong chiến dịch Kerch" cũng vạch rõ một sai lầm khác của L. D. Mekhlis và D. T. Kozlov:

Ngoài ra, Bộ tư lệnh Phương diện quân Krym đã không có biện pháp nào để tăng cường cho Tập đoàn quân 44 mặc dù họ thừa biết rằng nó đã suy yếu rất nhiều qua mấy trận đánh giành giật cảng Feodosya với cánh trái của Tập đoàn quân 11 (Đức). Tất cả những nguyên nhân yếu kém về chỉ đạo tác chiến đã làm cho Phương diện quân Krym vốn chiếm ưu thế so với Tập đoàn quân 11 (Đức) đã bại trận và làm nên thảm họa thứ hai của quân đội Liên Xô trên mặt trận Xô-Đức nửa đầu năm 1942.

Erich von Manstein cũng chờ đợi cho đến khi có đủ quân tăng cường mạnh đến tiếp viện mới tổ chức phản công. Cho dù thời gian bị chậm trễ so với yêu cầu nhưng đó là cách đảm bảo cho Tập đoàn quân 11 (Đức) không bị sa vào các trận đánh có tính địa phương mà chỉ cần giữ vững tuyến mặt trận từ Koktebel đến Kyet đến khi có đủ lực lượng để phản công. Riêng việc sớm chiếm lại cảng Feodosya là một quyết định đúng đắn của Erich von Manstein. Mất bến cảng này, quân đội Liên Xô phải sử dụng cảng Kerch tuy thuận lợi về cự ly nhưng lại là cảng nông, khó tiếp nhận các tàu vận tải lớn. Cùng với việc sớm chiếm lại cảng Feodosya, không quân Đức đã tăng cường oanh tạc các tuyến đường sắt và đường bộ từ Kerch sang phía Đông, gây nhiều khó khăn cho hoạt động tiếp tế, hậu cần của quân đội Liên Xô. Tuy có lực lượng tàu nổi yếu hơn nhưng không quân và tàu ngầm Đức đã gần như làm thay hải quân hạm tàu trong nhiệm vụ phong tỏa đường biển, gây nhiều thiệt hại cho Hạm đội Biển Đen (Liên Xô).

Cuối cùng, Erich von Manstein qua các hoạt động quân báo và nhận định của bản thân, đã phát hiện ra cánh trái bị yếu của Phương diện quân Krym trong những cố gắng dồn quân cho cánh phải của họ để tiến ra Perekop theo kế hoạch tác chiến. Sư đoàn xe tăng 22 và Sư đoàn bộ binh 28 được tăng viện từ Pháp và sư đoàn 170 được rút từ cánh Bắc xuống phía Nam đã tạo nên ưu thế vượt trội của Tập đoàn quân 11 (Đức) trên địa đoạn Đông Bắc Feodosya, giúp cho cuộc đột kích diễn ra thuận lợi và nhanh chóng uy hiếp toàn bộ chủ lực Phương diện quân Krym (Liên Xô) đang bố trí áp sát phòng tuyến, đẩy các Tập đoàn quân 47, 51 (Liên Xô) vào nguy cơ bị bao vây và buộc họ phải rút lui. Đòn đột kích mạnh bằng xe tăng và cơ giới của Tập đoàn quân 11 (Đức) vào chỗ hiểm yếu nhất của Phương diện quân Krym đã đẩy Phương diện quân này sớm rơi vào tình trạng vỡ trận.

Điểm yếu

Trong giai đoạn đầu của chiến dịch, Tập đoàn quân 11 (Đức) hoàn toàn bị bất ngờ trước cuộc đổ bộ mau lẹ và nhanh chóng phát huy sức mạnh ra khắp bán đảo Kerch của quân đội Liên Xô. Bất ngờ lớn hơn cho quân đội Đức Quốc xã là đã để mất cảng Feodosya quá nhanh chóng khi họ chỉ bố trí tại đây những đội cảnh binh và kỵ binh Romania mỏng yếu. Chiếm được hải cảng này, Tập đoàn quân 44 nhanh chóng đổ thêm quân tấn công lên phía Bắc, cắt đôi mặt trận Krym của Tập đoàn quân 11 và cô lập Quân đoàn bộ binh 42 (Đức) ở phía Đông Kerch. Nếu không có sự chậm trễ trong việc tổ chức đổ bộ của Tập đoàn quân 47 (Liên Xô) thì Quân đoàn 42 (Đức) có thể đã bị bao vây và tiêu diệt tại Kerch.

Cụm tập đoàn quân Nam (Đức) tỏ ra không coi trọng mặt trận Krym so với các mặt trận khác. Họ nghĩ đơn giản rằng đây chỉ là một địa bàn có ảnh hưởng ở Biển Đen về phương diện hải quân và là một "ngõ cụt quân sự" đối với lục quân. Vì vậy, đến cuối giai đoạn 2 của chiến dịch "Săn đại bàng", Bộ tư lệnh Cụm tập đoàn quân Nam (Đức) đã kiên quyết yêu cầu Erich von Manstein phải "trả lại" Sư đoàn xe tăng 22 cho Tập đoàn quân xe tăng 1, khiến cho Tập đoàn quân 11 không đủ lực lượng đột kích để nhanh chóng đánh chiếm cảng Kerch, bao vây và tiêu diệt Phương diện quân Krym (Liên Xô). Trong khi đó, đây lại là một hướng tiến công thứ hai rất lợi hại đánh vào sau lưng các tập đoàn quân Liên Xô đang phòng thủ trên hướng Volga - Don. Mãi đến nửa cuối năm 1942, Tập đoàn quân 17 (Đức) mới thực hiện được ý đồ này.

Ảnh hưởng

Về quân sự

Cùng với thất bại ở Chiến dịch Barvenkovo-Lozovaya, thất bại ở Kerch là một trong hai thất bại nặng nề nhất của quân đội Liên Xô đầu mùa hè năm 1942. Nếu như thất bại của Phương diện quân Tây Nam là sự khởi đầu cho những đòn tổng tấn công mùa hè năm 1942 của quân đội Đức Quốc xã trên toàn bộ cánh Nam mặt trận Xô-Đức thì thất bại của Phương diện quân Krym đã đưa đến hậu quả ảnh hưởng nghiêm trọng đến hoạt động của Hạm đội Biển Đen và đẩy Cụm tác chiến ven biển (Liên Xô) đang phòng thủ Sevastopol vào thế bị bao vây đơn độc, không còn sự hỗ trợ trên bộ. Sau khi làm chủ bán đảo Kerch, Tập đoàn quân 11 (Đức) đã dồn toàn lực về Sevastopol và đánh chiếm thành phố cảng này 2 tháng sau đó.

Sau khi đánh chiếm Kerch và Sevastopol. Tập đoàn quân 11 (Đức) không còn đủ lực lượng tiếp tục tấn công sang Taman để tiến vào Kavkaz mà phải ở lại Krym. Thay thế nó trong nhiệm vụ tiếp theo là Tập đoàn quân 17 thuộc Cụm tập đoàn quân A. Đến ngày 5 tháng 8, Tập đoàn quân này được đưa về lực lượng dự bị của OKH và "nằm" lại tại đó đến đầu năm 1945 mới được tái lập. Mặc dù không thể sử dụng Tập đoàn quân 11 (Đức) trên các hướng khác ở Mặt trận phía Đông nhưng đến ngày 21 tháng 11 năm 1942, bộ khung của nó được sử dụng để thành lập Cụm tập đoàn quân sông Đông trong những nỗ lực để giải vây cho Tập đoàn quân 6 (Đức) ở Stalingrad. Tướng Erich von Manstein được phong hàm thống chế và được điều đến Cụm tập đoàn quân Bắc trong vai trò phó chỉ huy cho thống chế Georg von Küchler cho đến khi được Hitler gọi về để giao chức vụ Tư lệnh Tập đoàn quân Sông Đông.

Phương diện quân Krym bị giải thể và không còn được tái lập. Ngày 20 tháng 5 năm 1942, trên cơ sở các đơn vị còn quân số còn lại, kết hợp với một số sư đoàn của Bộ chỉ huy quân sự Stavropol và Krasnodar, STAVKA thành lập Phương diện quân Bắc Kavkaz. Nguyên soái S. M. Budionyi được chỉ định làm tư lệnh Phương diện quân.

Thất bại của Phương diện quân Krym còn ảnh hưởng nặng nề đến Phân hạm đội Azov. Sau khi chiếm được Kerch, pháo binh bờ biển của quân đội Đức Quốc xã đã khống chế eo biển Kerch, chia cắt hoạt động phối hợp giữa Hạm đội Biển đen và Phân hạm đội Azov một thời gian dài sau đó. Hiện nay, dự án đang được Nga và Ukraina tái khởi động.