✨Chiến dịch giải phóng Novorossiysk
Chiến dịch giải phóng Novorossiysk là cuộc tấn công chiến thuật của Tập đoàn quân 18 và Hạm đội Biển Đen (Liên Xô) từ ngày 10 đến ngày 16 tháng 9 năm 1943 để thu hồi thành phố và quân cảng Novorossiysk trong cuộc Chiến tranh vệ quốc vĩ đại. Mặc dù chiến dịch đổ bộ lên Stenichka (???) và Nam Ozereika hồi tháng 2 năm 1943 không thành công như quân đội Liên Xô đã đánh chiếm và giữ được đầu cầu tại khu vực Myskhako - Stenichka trong 225 ngày đêm, tạo một bàn đạp thuận lợi để tổ chức tấn công giải phóng Novorossiysk sau này và làm phân tán một phần lực lượng của Tập đoàn quân 17 (Đức) đồng thời làm cho Bộ Tổng chỉ huy tối cao quân đội Đức Quốc xã không thể sử dụng Tập đoàn quân 17 vào các hướng mặt trận khác quan trọng hơn.
Chiến dịch này được tổ chức cùng lúc với Chiến dịch Taman. Cùng thời gian, các Tập đoàn quân 9 và 56 phải tiếp tục tấn công từ phía Đông, đánh thẳng vào chính diện phòng ngự của chủ lực Tập đoàn quân 17 (Đức). Chiến dịch giải phóng Novorossiysk kết thúc nhanh chóng sau một tuần với việc 5 sư đoàn Đức và Romania bị thiệt hại nặng và phải rút khỏi khu vực Novorossyisk về trung tâm bán đảo Taman. Thành công của chiến dịch này đã tạo thêm một mũi tấn công vu hồi để Phương diện quân Bắc Kavkaz (Liên Xô) tiếp tục cuộc tấn công giải phóng bán đảo Taman bị quân đội Đức Quốc xã chiếm đóng từ tháng 8 năm 1942.
Bối cảnh
Sau thắng lợi trong chiến dịch phòng ngự phản công Kursk, quân đội Liên Xô đã giành lại được quyền chủ động chiến lược và liên tiếp mở các chiến dịch Kutuzov, Nguyên soái Rumyantsev, Smolensk (1943), Donbas, Dniepr... đẩy quân đội Đức Quốc xã trên mặt trận Xô Đức vào thế bị động đối phó. Thất bại nặng nề của quân đội Đức Quốc xã tại trận Kursk đã gây nên cho họ cuộc khủng hoảng quân số, vũ khí và phương tiện chiến tranh vào nửa cuối năm 1943 với trên 1,5 triệu quân bị loại khỏi vòng chiến đấu. Số quân bổ sung từ nước Đức không đủ bù đắp được thiệt hại, Bộ chỉ huy tối cao quân đội Đức Quốc xã phải rút bớt quân ở các hướng thứ yếu để tăng cường cho các mặt trận chủ yếu quyết định số phận cuộc chiến. Đến ngày 27 tháng 8, Tập đoàn quân 17 (Đức) ở Taman chỉ còn 12 sư đoàn, giảm 6 sư đoàn so với hồi tháng 4 năm 1943.
Để bù đắp cho sự thiếu hụt về quân số trong tác chiến phòng thủ, quân đội Đức Quốc xã đã biến cả khu vực phía bắc bán đảo Myskhako thành một vùng trắng dày đặc bãi mìn và các hỏa điểm phòng thủ. Trên chiều dài 12 km của trận tuyến cắt ngang bán đảo, Quân đoàn xung kích 5 (Đức) đã bố trí 65 hỏa điểm, 41 bãi mìn có tổng chiều dài 3,6 km sâu 400 m, 4 lớp rào thép gai có tổng chiều dài 36 km, mỗi lớp sâu từ 25 đến 40 m; 24 km hào chiến đấu và 15 hầm trú ẩn cỡ lớn. Chiến thuật "chui xuống đất" của quân đội Đức Quốc xã và Romania tại đây đã có những tác dụng phòng tránh khá tốt trước kỏa lực của pháo hạm và máy bay Liên Xô. Trong thành phố Novorossiysk, Quân đoàn xung kích 5 (Đức) cũng bố trí hơn 500 hỏa điểm trong các ụ chiến đấu và các tòa nhà kiên cố, hơn 30.000 quả mìn chống tăng, chống kỵ binh và bộ binh cũng được gài trên các ngả đường vào thành phố. Tại lối vào quân cảng, hơn 300 quả thủy lôi đã được neo giữ ngầm dưới nước.
Các đơn vị của Tập đoàn quân 18 (Liên Xô) sau khi thay phiên cho hai lữ đoàn hải quân đánh bộ 83 và 225 tại bán đảo Myskhako hồi tháng 4 năm 1943 nay lại chuẩn bị đón hai đơn vị này quay lại tham chiến sau khi được củng cố, bổ sung quân số tại quân cảng dã chiến Gelendzhik. Trong số quân đổ bộ bổ sung còn có thêm tiểu đoàn hải quân đánh bộ 393 và tiểu đoàn đặc nhiệm 290 của NKVD. Việc đổ bộ diễn ra vào tháng 9 với điều kiện khí tượng thủy văn rất tốt, không gặp khó khăn vì bão biển và băng giá như cuộc đổ bộ hồi tháng 2. Để ngăn chặn các chiến hạm Đức vừa được điều đến eo biển Kerch có thể tiến xuống phá rối cuộc đổ bộ, Hạm đội Biển Đen đã điều động đội tàu phóng lôi cao tốc do hạm trưởng V. T. Protsenko chỉ huy. Đội tàu này cũng có thể tấn công các công trình phòng thủ ven bờ bằng pháo phản lực Katyusha hoặc pháo hạng nhẹ trên boong. Các tàu vớt mìn cũng được huy động để dọn sạch các bãi thủy lôi do quân Đức thả trên vịnh Tsemass và các vùng nước ven bán đảo Myskhako.
Binh lực
Quân đội Liên Xô
Các đơn vị của Tập đoàn quân 18 do tướng K. N. Leselidze chỉ huy tham gia chiến dịch: Sư đoàn bộ binh 89 gồm các trung đoàn bộ binh 390, 400, 526; trung đoàn pháo binh 531; tiểu đoàn pháo chống tăng 154, tiểu đoàn súng cối 167, các tiểu đoàn trinh sát 219, thông tin 789, công binh 290, quân y 197, vận tải 185, hậu cần 466. Sư đoàn bộ binh 176 gồm các 52, 55, 63; trung đoàn pháo binh 728; tiểu đoàn pháo chống tăng 33; các tiểu đoàn trinh sát 64, thông tin 197, công binh 243, quân y 128, vận tải 368 và hậu cần 105. Sư đoàn bộ binh sơn chiến 318 gồm các trung đoàn bộ binh sơn chiến 1331, 1337, 1339; trung đoàn pháo binh 239; trung đoàn sơn pháo 796; tiểu đoàn pháo chống tăng 433; tiểu đoàn pháo phòng không 787; các tiểu đoàn trinh sát 213, thông tin 917, công binh 344, quân y 279, vận tải 564 và hậu cần 396. Các lữ đoàn bộ binh 8 và 107. Lữ đoàn xe tăng 5; Trung đoàn đặc nhiệm 270 NKVD do trung tá I. V. Pyskarev chỉ huy. Các đơn vị của Hạm đội Biển Đen do Phó đô đốc L. A. Vladimirsky chỉ huy tham gia chiến dịch: Hải quân đánh bộ: **Lữ đoàn hải quân đánh bộ 255 do đại tá A. S. Potapov chỉ huy; Lữ đoàn hải quân đánh bộ 83 do đại tá P. S. Kharichev chỉ huy; *Tiểu đoàn hải quân đánh bộ độc lập 393; *Tàu chiến: Tuần dương hạm Krasnyy Krym; Soái hạm Baku; Lữ đoàn tàu phóng lôi số 2 của hạm trưởng bậc 1 V. T. Protsenko; 59 tàu chiến và tàu vận tải cho đoàn đổ bộ lên phía Bắc làng Nam Ozereika do hạm trưởng bậc 2 P. I. Zerzhavin chỉ huy; 18 tàu chiến và tàu vận tải cho đoàn đổ bộ lên Mefodievskoye do thuyền trưởng bậc 1 D. A. Glukhov chỉ huy; 26 tàu chiến và tàu vận tải cho mũi đổ bộ lên bãi Adamovich do hạm trưởng bậc 3 N. F. Mashankin chỉ huy. Không quân Hạm đội Biển Đen: 88 máy bay. Quân đoàn 60 của Tập đoàn quân không quân 4 yểm hộ chiến dịch: 58 máy bay tiêm kích, 36 máy bay cường kích, 54 máy bay ném bom.
Quân đội Đức Quốc xã
Do phản san sẻ bớt binh lực, vũ khí và phương tiện sang hướng Krymskaya, các đơn vị của Quân đoàn bộ binh xung kích 5 do tướng Karl Allmendinger (thay tướng Wilhelm Wetzel chỉ huy từ tháng 7 năm 1943) còn lại để trấn giữ Novorossiysk gồm có:
- Sư đoàn bộ binh 9 của tướng Friedrich Hofmann gồm các trung đoàn bộ binh 36, 57, 116; các trung đoàn pháo binh 45; các tiểu đoàn trinh sát, công binh, thông tin, quân y và hậu cần.
- Sư đoàn bộ binh 73 của tướng Fritz Franek gồm các trung đoàn bộ binh 170, 186, 213, các trung đoàn lựu pháo và pháo chống tăng, các tiểu đoàn trinh sát, thông tin, công binh, hậu cần kỹ thuật
- Sư đoàn bộ binh 10 (Romania); *Trung đoàn cơ giới 101.
- Các trung đoàn pháo binh 634, 737 và 792;
- Các trung đoàn pháo bờ biển 144, 149, 338, 707, 789;
- Trung đoàn cảnh binh 10 Brandenburg;
- Trung đoàn công binh 617;
- Trung đoàn huấn luyện 615.
Diễn biến
Chuẩn bị chiến dịch
Theo kế hoạch được Đại bản doanh Bộ Tổng tư lệnh tối cao quân đội Liên Xô phê duyệt ngày 20 tháng 8 năm 1943, việc tái chiếm Novorossiysk được giao cho hai cánh quân gồm Tập đoàn quân 18 tấn công từ con đường bộ Tuapse - Novorossiysk dọc theo bờ Biển Đen từ Gelendzhik tiến quân qua Grushyovyi (Grushovaya balka) và đánh bọc Novorossiysk từ phía Bắc. Cánh quân thứ hai gồm các đội quân hỗn hợp hải quân đánh bộ Hạm đội Biển Đen và bộ binh Tập đoàn quân 18 đổ bộ lên bán đảo Myskhako, cùng với các lực lượng đã có tại đây tấn công từ phía Nam lên.
Trong các ngày 14, 15 tháng 9, chiến sự diễn ra ác liệt nhất tại khu vực Nhà Đỏ vốn là tòa nhà của Xô viết thành phố. Nhóm quân Đức cố thủ tại đây đã bố trí nhiều hỏa điểm trên cả ba tầng của tòa nhà bằng đá này. Pháo binh nhẹ của quân đội Liên Xô không thể phá đổ các bức tường vững chắc, buộc bộ binh phải đánh chiếm từng tầng nhà trong hỏa lực dày đặc của súng máy và lựu đạn. Để thanh toán nhóm quân Đức tại "Nhà Đỏ", tướng K. N. Leselidze điều trung đoàn đặc nhiệm 270 NKVD vốn có kinh nghiệm tác chiến trong thành phố vào trận nhưng vẫn không giải quyết được các hỏa điểm của quân Đức trên tầng 2 và tầng 3 của tòa nhà. Trong một giải pháp cuối cùng, K. N. Leselidze điều đến khu vực tòa nhà này tiểu đoàn công binh 174 là đơn vị chuyên nghiệp về phá nổ. Dưới sự yểm hộ và dẫn đường của các trinh sát thuộc trung đoàn 270, công binh Liên Xô đã đặt chất nổ lần lượt phá sập các căn phòng, dập tắt từng hỏa điểm của quân Đức trong tòa nhà.
Đêm 15 tháng 9, sức kháng cự của quân Đức trong thành phố yếu dần. Đến 10 giờ sáng ngày 16 tháng 9, hỏa điển cuối cùng của quân Đức tại nhà ga Novorossiysk bị dập tắt. 12 giờ cùng ngày, Đài phát thanh Moskva truyền đi thông cáo của Bộ Tổng tư lệnh tối cao Liên Xô:
Kết quả
Sau một năm bị quân đội Đức Quốc xã chiếm đóng, thành phố và quân cảng Novorossiysk đã trở về tay quân đội Liên Xô. Hạm đội Biển Đen có thêm một căn cứ hải quân quan trọng để tiếp cận và thực hiện các chiến dịch giành lại quyền khống chế hải phận của Liên Xô trên Biển Đen. Đây cũng là căn cứ hậu cần quan trọng cho chiến dịch giải phóng Krym của quân đội Liên Xô dự định thực hiện vào cuối năm 1943, đầu năm 1944. Mặc dù đã đánh quỵ Quân đoàn bộ binh xung kích 5 (Đức) nhưng Hạm đội Biển Đen cũng bị tổn thất do hỏa lực của pháo binh và khong quân Đức. Tổng cộng có 20 tàu thuyền Liên Xô bị đánh đắm và đánh hỏng. Trong đó có 4 tàu tuần duyên, 8 tàu phóng ngư lôi, 5 tàu quét mìn, 3 thuyền chở quân.
Đây là một chiến dịch đổ bộ được tổ chức và phối hợp tốt giữa lục quân và hải quân Xô Viết, đã khắc phục được rất nhiều nhược điểm về chiến thuật và kỹ năng hiệp đồng quân, binh chủng so với Chiến dịch Myskhako hơn nửa năm trước đó. Cánh quân hải quân đánh bộ tấn công từ phía biển đã khai thác được những thuận lợi của căn cứ đầu cầu Myskhako để phân tán binh lực và hỏa lực của đối phương. Cánh quân bộ binh gồm chủ lực Tập đoàn quân 18 tấn công từ phía Đông đã làm cho chủ lực Quân đoàn xung kích 5 (Đức) vốn đã bị suy yếu sau các cuộc tảo thanh căn cứ đầu cầu Myskhako trước đó càng bị căng dãn tối đa, sức phòng thủ giảm sút đáng kể.
Hầu hết quân nhân Liên Xô tham gia chiến dịch Novorossiysk tháng 9 năm 1943 đều được tặng thưởng huân, huy chương các hạng. Trong đó, có ba người được phong danh hiệu Anh hùng Liên Xô gồm trung tá hải quân V. A. Botylev, chỉ huy tiểu đoàn hải quân đánh bộ 393, trung tá A. V. Raykunov và thượng sĩ nhất Filipp Yakovlevich Rubakho (truy tặng).