✨Chiến dịch giải phóng Taman

Chiến dịch giải phóng Taman là hoạt động quân sự lớn cuối cùng của quân đội Liên Xô trong toàn bộ chiến dịch Kavkaz diễn ra từ ngày 10 tháng 9 đến ngày 9 tháng 10 năm 1943, bao gồm cả Chiến dịch giải phóng Novorossiysk. Trong chiến dịch này, các tập đoàn quân 9, 18, 56 và lực lượng hải quân đánh bộ của Hạm đội Biển Đen đã đánh bật Tập đoàn quân 17 (Đức) khỏi bán đảo Taman sang bán đảo Krym, thu hồi toàn bộ bán đảo Taman, hoàn thành chuỗi chiến dịch phản công tại khu vực Bắc Kavkaz.

Mở đầu bằng cuộc đột kích của hải quân đánh bộ hạm đội Biển Đen phối hợp với Tập đoàn quân 18 đánh chiếm thành phố và quân cảng Novorossiysk cùng các vùng phụ cận, quân đội Liên Xô đã vô hiệu hóa hệ thống phòng thủ ở Taman do quân đội Đức Quốc xã dày công xây dựng có tên gọi "Phòng tuyến xanh" với ba tuyến phòng thủ khá hoàn hảo. Do sự kiên cố của phòng tuyến này cộng với sự phức tạp của địa hình, cuộc tấn công của quân đội Liên Xô buộc phải được chia làm hai đợt. Đợt thứ nhất từ ngày 10 đến ngày 25 tháng 9, đợt thứ hai từ ngày 27 tháng 9 đến ngày 9 tháng 10. Các đòn vu hồi của các lữ đoàn hải quân đánh bộ và Tập đoàn quân 18 (Liên Xô) khi phát triển kết quả của Chiến dịch giải phóng Novorossiysk vào phía sau phòng tuyến này đã phá vỡ toàn bộ kế hoạch và phương án phòng thủ của tướng Erwin Jaenecke, buộc Tập đoàn quân 17 (Đức) và quân đoàn kỵ binh 5 (Romania) phải lùi dần về khu vực Temryuk với thương vong ngày một lớn chỉ trong vòng một tháng. Trên đường biển rút lui sang bán đảo Krym, các tàu vận tải Đức cũng bị các pháo hạm, các tàu phóng ngư lôi và không quân của Hạm đội Biển Đen tấn công, làm tăng thêm thương vong. Đóng quân trên bán đảo Krym, các lực lượng còn lại của Tập đoàn quân 17 (Đức) đã lâm vào tình trạng bị nửa cô lập với Cụm tập đoàn quân Nam (Đức), bị kiệt quệ về binh lực và hỏa lực do con đường tiếp tế qua Biển Đen từ các cảng Konstanta (Romania) Varna (Bulgari) đã bị Hạm đội Biển Đen khống chế. Tập đoàn quân này chỉ còn có thể lợi dụng địa hình hiểm trở để cố trấn giữ bán đảo Krym và cũng chỉ giữ được không quá 6 tháng.

Quân đội Liên Xô đã tước khỏi tay quân đội Đức Quốc xã lưỡi dao găm tại Taman đang sẵn sàng thọc vào phía sau các phương diện quân Liên Xô đã tấn công trên hướng Dniepr - Nam Ukraina. Thu hồi bán đảo Taman, Phương diện quân Bắc Kavkaz, (từ ngày 20 tháng 11 năm 1943 chuyển thành Tập đoàn quân ven biển) của Quân đội Liên Xô có một căn cứ bàn đạp thuận lợi để lặp lại chiến dịch không thành công hồi mùa hè năm 1942, mở lại các chiến dịch đổ bộ sang bán đảo Kerch để lập căn cứ bàn đạp, từ đó phát triển tấn công, phối hợp với Phương diện quân Ukraina 4 tiếp tục các chiến dịch thu hồi lãnh thổ Krym và quân cảng trọng yếu Sevastopol từ tay quân đội Đức Quốc xã.

Bối cảnh

Sau trận Kursk, quân đội Đức Quốc xã đã để mất quyền chủ động chiến lược ra đòn tấn công trước và bắt đầu xuống dốc. Những thiệt hại của quân đội Đức trong trận Kursk và ngay sau đó là chiến dịch Kutuzov và chiến dịch Nguyên soái Rumyantsev là không thể bù đắp được. Hầu như những phương tiện chiến tranh trên bộ và trên không mới nhất, hiện đại nhất của quân đội Đức Quốc xã khi đó đều được đem ra thử thách tại trận Kursk và kết quả là quân đội đó vẫn phải rút lui sau gần hai tuần tấn công rồi bị phản công quyết liệt. Trên mặt trận Xô-Đức dài hơn 4.500 km từ biển Barents đến biển Đen, các Cụm tập đoàn quân Bắc, Trung tâm và Nam của quân đội Đức Quốc xã đều phải chuyển sang phòng ngự trước các đòn tấn công của quân đội Liên Xô diễn ra liên tục từ Narva qua hữu ngạn Ukraina đến cửa sông Mius. Tình thế chiến lược có quá nhiều thuận lợi cho Phương diện quân Bắc Kavkaz (Liên Xô) giải quyết dứt điểm cuộc chiến tại bán đảo Taman, căn cứ cuối cùng của Cụm tập đoàn quân Nam (Đức) tại Kavkaz.

Ngay từ khi phải rút lui về Taman hồi tháng 2 năm 1943, Tập đoàn quân 17 (Đức) đã xây dựng tại Taman một khu phòng thủ chiến lược được gọi là Phòng tuyến xanh. Những tài liệu thu được từ văn phòng ở Novorossiysk của trung tướng tư lệnh công binh Đức kiêm tư lệnh tập đoàn quân 17 (Đức) Erwin Gustaf Jaenecke, tác giả chính của công trình phòng thủ này cho thấy quy mô phức tạp và sự tính toán kỹ lưỡng của người Đức trong việc xây dựng các khu phòng thủ. Trên chiều dài 128 km từ khu vực đầm lầy Kurchansky đến Novorossiysk, công binh Đức đã bố trí 577 hỏa điểm với mật độ 3 điểm/km trên 71 km cánh trái phòng tuyến, 8 điểm/km trên 32 km ở khu trung tâm và 6 điểm/km ở cánh phải. 37, 5 km trên phòng tuyến được bố trí các bãi mìn. 87 km được ngăn bằng rào thép gai nhiều lớp. 11,75 km phòng tuyến được bố trí các vật cản bằng sắt, bê tông và gỗ. Toàn bộ các bãi mìn có 142.370 quả mìn chống tăng, 155.848 mìn chống bộ binh, 3.032 bom điều khiển nổ bằng điện, 144 quả bom vướng nổ. Trên ba lớp rào thép gai có 142 cụm rào cũi lợn, 120 cụm rào thép gai kết hợp hào chống tăng. Tổng chiều dài của loại rào thép gai vòng xoắn lên đến 266,4 km.

Khu vực Taman có ba vùng địa hình khác nhau. Trên hai bờ sông Kuban từ Varenikovskaya ra đến cửa sông tại làng Chaikyno (???) là một vùng đồng lầy ngập nước, hai bên vùng đồng lầy này là hai hồ nước lợ Akhmanyzovskoye và Kurchanskoye um tùm lau sậy. Phía Nam bán đảo Taman là các dãy đồi và núi thấp, nơi bắt đầu của mạch núi Kavkaz chính. Phía Tây là hai dải đất cao Fonmalovskaya và Taman (làng cùng tên với bán đảo). Giữa eo biển Kerch mà chỗ hẹp nhất của nó không quá 5 km có đảo nổi Tuzla (của Taman) và doi đất Chushka chỉ cách bán đảo Kerch hơn 2 km đường thẳng. Trong chiến dịch đổ bộ lên Taman tháng 8 năm 1942, quân đội Đức Quốc xã đã sử dụng cả đảo Tuzla và doi đất Chuska làm bàn đạp tấn công.

Binh lực

Quân đội Liên Xô

Tháng 9 năm 1943, Bộ Tổng tư lệnh tối cao quân đội Liên Xô rút Tập đoàn quân 37 khỏi Bắc Kavkaz và điều nó đến Kremenchuk trong đội hình Phương diện quân Ukraina 1. Phương diện quân Bắc Kavkaz còn lại 4 tập đoàn quân lục quân và 1 tập đoàn quân không quân. Ba tập đoàn quân 9, 18, 56 và Tập đoàn quân không quân 4 đã tham gia chiến dịch Taman. Thứ tự bố trí từ Bắc xuống Nam như sau:

• Hạm đội Biển Đen: Phân hạm đội Azov do chuẩn đô đốc S. G. Goshkov chỉ huy có 3 khu trục hạm, 8 pháo hạm, 12 tàu phóng lôi, 10 tàu vận tải, 3 tàu gỗ; Lực lượng của căn cứ hải quân Novorossiysk do chuẩn đô đốc G. N. Kholostyakov chỉ huy gồm 5 khu trục hạm, 12 pháo hạm, lữ đoàn tàu phóng lôi số 1 và lữ đoàn tàu vận tải. ** Không quân thuộc hạm đội Biển Đen có 250 máy bay.

Quân đội Đức Quốc xã

Sau khi tách Quân đoàn bộ binh 42 cho Cụm tác chiến Hollidt hoạt động tại phòng tuyến sông Mius (cũng có tên là "Phòng tuyến xanh"), Tập đoàn quân 17 còn lại 3 quân đoàn đóng ở cả hai nơi: bán đảo Taman và bán đảo Krym. Trong đội ngũ sĩ quan chỉ huy cao cấp cũng có sự thay đổi. Từ tháng 6 năm 1943, tướng Richard Ruoff từ chức tư lệnh tập đoàn quân và được điều về lực lượng dự bị, tướng Erwin Gustaf Jaenecke thay ông này chỉ huy Tập đoàn quân 17. Từ tháng 7 năm 1943, tướng Karl Allmendinger thay tướng Wilhelm Wetze chỉ huy Quân đoàn bộ binh xung kích 5 và ông này cũng thay luôn 2 viên tư lệnh các sư đoàn bộ binh 9 và 73. Các quân đoàn của Tập đoàn quân 17 tiếp tục được tăng cường một số đơn vị bộ binh, kỵ binh Đức và Romania. Binh lực chủ yếu phòng thủ bán đảo Taman gồm có: *Quân đoàn bộ binh xung kích 5 do tướng Karl Allmendinger trong biên chế có: Sư đoàn bộ binh 9 của tướng Friedrich Hofmann, gồm 3 trung đoàn bộ binh (36, 57, 116), một trung đoàn pháo binh, một tiểu đoàn pháo chống tăng, các tiểu đoàn trinh sát, công binh, thông tin, quân y, vận tải, hậu cần. Sư đoàn bộ binh 73 của tướng Fritz Franek, gồm 3 trung đoàn bộ binh (170, 186, 213), một trung đoàn pháo binh, một tiểu đoàn pháo chống tăng, các đơn vị trinh sát, công binh, thông tin, quân y, vận tải, hậu cần. Sư đoàn bộ binh sơn chiến 4 của tướng Julius Braun (được điều từ Quân đoàn bộ binh 44 sang), gồm 3 trung đoàn sơn chiến (13, 91, 94), một trrung đoàn sơn pháo, một tiểu đoàn chống tăng, các tiểu đoàn trinh sát, công binh, thông tin, quân y, hậu cần. Quân đoàn bộ binh 44 do tướng Maximilian de Angelis chỉ huy, trong biên chế có: Sư đoàn bộ binh 79 của tướng Friedrich-August Weinknecht gồm 3 trung đoàn bộ binh (208, 212, 226), một tiểu đoàn bộ binh độc lập, một trung đoàn pháo binh, một tiểu đoàn pháo chống tăng, các tiểu đoàn trinh sát, công binh, quân y, hậu cần. Sư đoàn bộ binh 97 của tướng Ludwig Müller gồm 2 trung đoàn bộ binh (204, 207) một trung đoàn pháo binh, các đơn vị trinh sát, công binh, thông tin, hậu cần. Sư đoàn bộ binh 98 của tướng Martin Gareis gồm 3 trung đoàn bộ binh (282, 289, 290), 1 tiểu đoàn bộ binh độc lập, 1 trung đoàn pháo binh, một tiểu đoàn chống tăng, các tiểu đoàn trinh sát, công binh, thông tin, quân y, hậu cần, huấn luyện. Sư đoàn bộ binh 125 của tướng Helmut Friebe gồm 3 trung đoàn bộ binh (419, 420, 421), một tiểu đoàn bộ binh độc lập, một trung đoàn pháo binh, một tiểu đoàn pháo chống tăng, các tiểu đoàn trinh sát, công binh, thông tin, quân y, hậu cần. Quân đoàn bộ binh 49 do tướng Rudolf Konrad chỉ huy, trong biên chế có: Sư đoàn bộ binh 50 của tướng Friedrich Sixt gồm 3 trung đoàn bộ binh (2121, 122, 123), một tiểu đoàn bộ binh độc lập, trung đoàn pháo binh 150, một tiểu đoàn pháo chống tăng, các tiểu đoàn trinh sát (dùng xe đạp), công binh, thông tin, quân y, hậu cần. Sư đoàn bộ binh 370 của tướng Fritz Becker gồm 3 trung đoàn bộ binh (666, 667, 668), một tiểu đoàn bộ binh độc lập, trung đoàn pháo binh 370, một tiểu đoàn pháo chống tăng, các tiểu đoàn trinh sát, công binh, thông tin, quân ya, hậu cần và huấn luyện. Sư đoàn kỵ binh 9 (Romania); *Sư đoàn kỵ binh 10 (Romania). Quân đoàn kỵ binh 5 (Romaia) gồm các sư đoàn kỵ binh 1, 4 và sư đoàn bộ binh 19. Các đơn vị dự bị dóng tại bán đảo Kerch (Krym): Sư đoàn bộ binh xung kích 5 (Đức), sư đoàn sơn chiến 3 (Pomania), sư đoàn kỵ binh 6 (Romania). Bộ phận Tập đoàn quân không quân 4 (Đức) tại Temryuk (1 sư đoàn) và Krym (2 sư đoàn) tổng cộng có khoảng 300 máy bay.

Diễn biến

Cuộc đổ bộ vá đánh chiếm Novorossiysk

Chiến dịch Novorossiysk là một phần quan trọng mở đầu chiến dịch tấn công của Phương diện quân Bắc Kavkaz nhằm thu hồi bán đảo Taman từ tay quân đội Đức Quốc xã. Triển khai từ ngày 10 tháng 9 với sự hiệp dồng ăn ý của Tập đoàn quân 18 và Hạm đội Biển Đen, chỉ sau một tuần, quân đội Liên Xô đã chiếm lại thành phố và quân cảng Novorossiysk, hình thành một mũi tán công vu hồi nguy hiểm vào sau lưng các đơn vị chủ lực của Tập đoàn quân 17 (Đức) đang bố trí trên "Phòng tuyến xanh". Cùng thời gian trên, Tập đoàn quân 9 trên cánh phải cũng tổ chức một số đợt công kích vào thị trấn "Tháng Mười Đỏ" ở phía Tây Nam Temryuk, không cho Quân đoàn 49 (Đức) di chuyển lực lượng về trung tâm phòng ngự Kievskoye - Moldavanskaya, nơi quân đội Liên Xô dự tính tổ chức các mũi đột kích chính.

Từ Novorossiysk đến Temryuk

Ngày 12 tháng 10, trong khi chiến sự ở Novorossiysk còn chưa kết thúc, Quân đoàn bộ binh cận vệ 5 của Tập đoàn quân 9 đã vượt sông Adagum đột kích vào cứ điểm Keslerovo do sư đoàn bộ binh 79 thuộc Quân đoàn 44 (Đức) đóng giữ. Như một lẽ tự nhiên, tướng Maximilian de Angelis điều sư đoàn bộ binh 98 và yêu cầu sư đoàn bộ binh 10 (Romania) phản kích để giành lại Keslerovo và lấp lại cửa mở. Sau 5 ngày chiến đấu, ba sư đoàn Đức và Romania vẫn không đẩy lui được quân đoàn bộ binh cận vệ 5 trong khi hai bên sườn của cụm cứ điểm Keslerovo - Kievskoye, các mũi tiến công chính của Tập đoàn quân 56 (Liên Xô) đã sẵn sàng đột phá. Ngày 17 tháng 9, chủ lực Tập đoàn quân 56 (Liên Xô) gồm các quân đoàn bộ binh cận vệ 2 và 32 có Lữ đoàn xe tăng 63 mở đường đã đột phá một đoạn dài 6 km trên tuyến phòng ngự của Quân đoàn 44 (Đức) tại khu vực Moldavanskaya.

Chiến dịch Taman để lại nhiều bài học của cả thành công và thất bại đối với quân đội Liên Xô. Tại chiến dịch Taman lần thứ nhất, sự phối hợp lỏng lẻo giữa lục quân và hải quân cũng như tính tùy tiện của các sĩ quan chỉ huy cao cấp cũng như các tư lệnh chiến trường đã để lại những hậu quả tệ hại. Việc chuẩn bị không chu đáo và không lường trước được các tình huống phức tạp khiến cho cuộc tiến công của quân đội Liên Xô ngay từ đầu đã diễn ra trong sự lúng túng. Việc chậm phát hiện cụ thể những chiến thuật và cấu trúc phòng thủ mới của quân đội Đức Quốc xã tại "Phòng tuyến xanh" cũng là một trong các nguyên nhân quan trọng dẫn đến thất bại của quân đội Liên Xô trong Chiến dịch Taman lần thứ nhất. Sau năm tháng, những khuyết nhược điểm này đã được "mổ xẻ" kỹ lưỡng để Phương diện quân Bắc Kavkaz và Hạm đội Biển đen có được một kế hoạch phối hợp hiệp đồng chặt chẽ hơn, sự tương tác hỗ trợ giữa hải quân và lục quân được thường xuyên theo dõi và điều chỉnh. Cùng với các hoạt động quân sự ngoài mặt trận là việc tổ chức tiếp tế súng đạn, phương tiện chiến tranh và các hoạt động cứu thương được tổ chức tốt hơn đã có ảnh hưởng tích cực đến toàn bộ quá trình chiến dịch.