✨Phêrô Maria Phạm Ngọc Chi
Phêrô Maria Phạm Ngọc Chi (14 tháng 5 năm 190921 tháng 1 năm 1988) là một giám mục Công giáo Rôma người Việt Nam. Ông là Giám mục tiên khởi của Giáo phận Qui Nhơn và Giáo phận Đà Nẵng. Trước đó, ông cũng là Đại diện Tông Tòa Hạt Đại diện Tông Tòa Bùi Chu. Khẩu hiệu Giám mục của ông là "Vâng lời Thầy, con thả lưới".
Sinh trong một gia tộc có nhiều người chọn theo con đường tu trì Công giáo, cậu Phạm Ngọc Chi nhanh chóng được chọn đi theo việc tu trì. Với kết quả tốt tại Tiểu chủng viện, chủng sinh Chi được cử đi học trường Truyền giáo Rôma năm 18 tuổi, và được truyền chức linh mục năm 1933. Trong thời kỳ học tập tại ngoại quốc, chủng sinh và sau này là linh mục Chi tốt nghiệp hai văn bằng Cử nhân Thần học và Cử nhân Triết học, cùng văn bằng Tiến sĩ Triết học.
Trở về Việt Nam vào năm 1936, linh mục Chi dần thăng tiến trong các chức vụ tôn giáo tại Địa phận Phát Diệm: giáo sư, phó giám đốc và Giám đốc Đại chủng viện Phát Diệm, cùng cố vấn Giám mục Lê Hữu Từ. Năm 1950, Toà Thánh Vatican chọn linh mục Phạm Ngọc Chi làm giám mục Đại diện Tông Toà Địa phận Bùi Chu, vốn trống toà từ cuối năm 1948.
Trong tư cách giám mục và với vị thế là một người có quan điểm chống Cộng, Giám mục Chi đã có những hoạt động tôn giáo và chính trị phức tạp trong khuôn khổ Chiến tranh Đông Dương. Ông di cư vào miền Nam Việt Nam, lần lượt làm Phụ trách Di dân (1954-1957), Đặc uỷ Tông Toà Công giáo Tiến Hành, Giám quản Địa phận Qui Nhơn. Với việc thiết lập hàng giáo phẩm Công giáo tại Việt Nam, ông trở thành Giám mục Tiên khởi Qui Nhơn (1960) và sau này là Giám mục Tiên khởi Đà Nẵng (1963). Bốn năm cuối đời, giám mục Chi bị quản thúc tại Trà Kiệu cho đến khi qua đời năm 1988.
Thân thế và tu học
Phạm Ngọc Chi sinh ngày 14 tháng 5 năm 1909 trong một gia đình Công giáo đạo đức và có nhiều người con tại xứ Tôn Đạo, tại huyện Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình. Thân phụ ông là ông Phêrô Phạm Xuân Quế và thân mẫu là bà Anna. Thân phụ, về giáo hội là phó trương, trưởng hội thánh Giuse và Nghĩa Binh Thánh Thể, về đời sống xã hội, hỗ trợ phát triển nghề đan ren cho toàn huyện. Thân mẫu thuộc dòng ba Phan Sinh, sau di cư sinh sống tại giáo xứ An Lạc, Tổng giáo phận Sài Gòn. Trong dòng tộc có nhiều người theo đuổi con đường tu trì. Ông có một ông chú là linh mục Trọng, và người cháu là linh mục Phát, theo dòng Chúa Cứu Thế. luôn đứng đầu cả lớp về học lực và hạnh kiểm, Trong thời gian học tại đây, chủng sinh Chi và chủng sinh Phaolô Nguyễn Văn Bình có dịp trở thành bạn của nhau. chủ sự. Năm 1944, ông được cử làm Phó giám đốc của Đại chủng viện Phát Diệm. Năm 1945, ông trở thành cố vấn của tân Giám mục Phát Diệm Lê Hữu Từ trong các vấn đề luật pháp và chính trị và giữ vai trò này cho đến năm 1950.
Nội dung thư luân lưu số 5 của Lê Hữu Từ ngày 3 tháng 12 năm 1945 đề cập đến tầm quan trọng của việc bầu cử và hướng dẫn bầu cử, nhân dịp tổ chức bầu cử [đầu tiên] của Quốc hội Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Giám mục Từ và linh mục Hoàng Quỳnh, thông qua Liên đoàn Công giáo và Công giáo Cứu quốc tuyên truyền cho liên danh gồm 4 ứng viên Công giáo chiếng thắng trước các ứng viên Việt Minh. Kết quả sơ bộ cho thấy các ứng viên Công giáo giành phần thắng trong hầu hết các huyện trong tỉnh, tuy vậy khi kết quả chính thức được công bố, chỉ một ứng viên Công giáo giành phần thắng. Cho rằng có sự gian lận trong bầu cử, Giám mục Từ đánh điện văn phản đối kết quả đến chính phủ và chuẩn bị biểu tình. Chính phủ sau đó gửi điện văn cho biết việc kiểm phiếu nhầm lẫn, và xác định linh mục Phêrô Maria Phạm Ngọc Chi đã trúng cử. Giám mục Từ sau đó cho phép linh mục Chi khước từ sự trúng cử này.
Về phía giáo quyền, ngoài chức vụ ở Đại chủng viện, linh mục Phạm Ngọc Chi còn kiêm chức Luật sư Tòa án Hôn phối Giáo phận. Lễ tấn phong đã diễn ra vào ngày 4 tháng 8 năm 1950 tại Nhà thờ Chính tòa Bùi Chu Tân giám mục chọn cho mình khẩu hiệu: Vâng lời Thầy, con thả lưới. Giám mục Chi là Giám mục Việt Nam thứ sáu kể từ khi Việt Nam có giám mục bản xứ đầu tiên vào năm 1933.
Địa phận Bùi Chu được trao cho tân giám mục Phạm Ngọc Chi có tình hình chính trị phức tạp, nhiều vùng "xôi đậu". Giám mục Chi đã sắp xếp để ổn định đời sống giáo dân về nhân sự và phát triển các dòng tu. Ông đã phát triển đời sống tôn giáo của giáo dân bằng các việc tổ chức cấm phòng, thuyết trình về Đức Mẹ Maria, dẫn đến việc thành lập Hội Thánh Mẫu. Ông cũng cho thiết lập Đoàn Truyền Giáo (kế thừa Ban Truyền giáo Địa phận thời Giám mục Tiền nhiệm Hồ Ngọc Cẩn) gồm các giáo dân trẻ được trang bị vốn kiến thức giáo lý. Đoàn này, trong giai đoạn 1950-1954, đã đưa 40.000 người gia nhập Công giáo. Về văn hóa, Giám mục Chi cho thành lập trường trung học Hồ Ngọc Cẩn (1949) và chuyển thành trường công lập, phát triển các trường tiểu học ở các giáo xứ (50 trường tiểu học và 259 trường sơ cấp). Địa phận Bùi Chu cũng cho phát hành tuần báo Thời Mới (1950). Năm 1952, Giám mục Chi đã mời linh mục Giuse Maria Phạm Năng Tĩnh làm Thư ký Tòa giám mục.
Trong sách Thập Giá và Lưỡi Gươm, linh mục Trần Tam Tỉnh cho rằng từ năm 1950, nhiều khu vực Công giáo nhận được sự hỗ trợ súng từ Pháp và do các giáo sĩ (linh mục) trực tiếp chỉ huy. Đoàn quân này do Giám mục Tađêô Lê Hữu Từ quản lý tại Địa phận Phát Diệm và do Giám mục Phạm Ngọc Chi quản lý tại khu vực Địa phận Bùi Chu. Cũng theo linh mục Tỉnh, các lực lượng trên "vượt xa tư cách gọi là chỉ để tự vệ khi bị cộng sản tấn công, bởi vì nó tung ra các hoạt động chủ yếu là hành quân càn quét, có khi bao trùm cả vùng, có lúc chỉ ở địa phương nhỏ." Viết trong sách Hồi ký, phiên bản in tại Việt Nam mang tên Tâm sự tướng lưu vong, Hoành Linh Đỗ Mậu nhận xét Giám mục Chi là giám mục đã đưa Bùi Chu làm công cụ cho quân đội Pháp, dẫn lời cựu hoàng Bảo Đại và tướng Jean de Lattre de Tassigny đánh giá là một "tay làm áp phe chuyên nghiệp".
Giám mục Phạm Ngọc Chi và Giám mục Lê Hữu Từ là hai giáo sĩ duy nhất có quân đội riêng, ngoại trừ chính Tòa Thánh Vatican, theo Ronald H. Spector. Cùng với Giám mục Từ, Giám mục Chi cũng là một nhà lãnh đạo không chỉ về tinh thần mà còn về phương diện thế tục trong vùng lãnh thổ do ông độc lập quản lý, không thuộc về cựu hoàng Bảo Đại, Pháp hay thậm chí là Chủ tịch Hồ Chí Minh. Tài liệu giải mật của CIA, trên thực tế xếp Giám mục Chi vào nhóm các giám mục theo chủ nghĩa dân tộc cực đoan, cùng với Giám mục Ngô Đình Thục và Giám mục Lê Hữu Từ.
Đặc trách Di dân và Công giáo Tiến Hành
Với phong trào di cư vào năm 1954, Giám mục Phạm Ngọc Chi nhận được thư từ Khâm sứ Tòa Thánh John Dooley ủy thác quản lý hàng giáo sĩ di cư. Ông cũng được Giám mục Jean Cassaigne Sanh, Đại diện Tông Tòa Sài Gòn ủy thác cho việc quản lý các di dân thuộc về [lãnh thổ giáo luật] Địa phận Sài Gòn. Trung tâm này được tài trợ bởi Tòa Thánh Vatican, Công giáo Hoa Kỳ và Tây Đức, được khánh thành vào ngày 18 tháng 1 năm 1957, và Giám mục Chi trở thành Giám đốc Tiên khởi của trung tâm. Trong thập niên 1960, các đoàn thể Công giáo Tiến hành đã được tổ chức cách quy củ tại các giáo phận miền Nam Việt Nam. Trong cùng ngày, Tòa Thánh bổ nhiệm Giám mục Phạm Ngọc làm Giám quản Tông Tòa Hạt Đại diện Tông Tòa Qui Nhơn. Ngày 24 tháng 11 năm 1960, Giám mục Phạm Ngọc Chi trở thành Giám mục chính tòa Qui Nhơn khi giáo phận này được thành lập. Ông trở thành Giám mục người Việt đầu tiên quản lý Qui Nhơn, Lễ nhậm chức cho giám mục Tiên khởi Qui Nhơn được tổ chức vào ngày 25 tháng 4 năm 1961 tại nhà thờ chính tòa Qui Nhơn, chủ sự bởi Khâm sứ Tòa Thánh Mario Brini. Thời kỳ tại Qui Nhơn, Giám mục Chi cho tu sửa và xây dựng thêm [một phần] Đại chủng viện Qui Nhơn, cho lập chủng viện thu nhận các thanh niên lớn tuổi mong muốn làm linh mục. Ông cũng cho in ấn các tài liệu kể cả có nội dung phổ thông và nội dung truyền giáo, trong đó có tạp chí Trái Tim.
Thời gian Giám mục Chi làm Giám mục Qui Nhơn, việc truyền giáo và gia nhập đạo Công giáo đạt được nhiều kết quả tích cực.
Giám mục Đà Nẵng
Trước biến cố năm 1975
Giám mục [Giám quản] Qui Nhơn Phạm Ngọc Chi đề xuất tách Địa phận Qui Nhơn, và được Francis De Nittis, Quyền Quản lý Tòa Khâm sứ Tòa Thánh tại Đông Dương ủng hộ. Giáo hoàng Gioan XXIII ký tông sắc In Vitae Naturalis Similitudinem tách Đà Nẵng ra khỏi Giáo phận Qui Nhơn và bổ nhiệm Giám mục Chi làm giám mục tiên khởi của giáo phận mới vào ngày 18 tháng 1 năm 1963. Tân giám mục Đà Nẵng chính thức nhận tân giáo phận vào ngày 1 tháng 5 năm 1963. Quyết định nhận làm giám mục quản lý một giáo phận mới hình thành là một phần của giáo phận mình đang quản lý đã làm nhiều quan chức Tòa Thánh Vatican cảm kích và thán phục. Giáo dân và các đoàn thể Công giáo đã đến sân bay Đà Nẵng đón tân giám mục. Cùng đi máy bay từ Qui Nhơn đến Đà Nẵng, ngoài Giám mục Chi và Tổng giám mục Asta còn có hai tổng giám mục và năm giám mục khác. Số lượng linh mục của tân giáo phận là 40. Trong giai đoạn làm Giám mục Đà Nẵng, Giám mục Chi tham dự Công đồng Vatican II với tư cách nghị phụ.
Giáo phận Đà Nẵng do Giám mục Chi quản lý chính thức thiết lập Bệnh viện An Bình, Phú Thượng do các tu sĩ Dòng Gioan Thiên Chúa đảm nhận. Về đào tạo, Giáo phận thiết lập Tiểu chủng viện Thánh Gioan (1970), Phân khoa Triết học Đại chủng viện Xuân Bích Hòa Bình (1974). và Trung tâm Công giáo Tiến Hành bênh cạnh nhà thờ chính tòa Đà Nẵng. Giám mục Chi cũng cho phép hoặc mời các nhà dòng đến truyền giáo trong Giáo phận, bên cạnh hai dòng nữ Thánh Phaolô và Mến Thánh Giá Quy Nhơn trong lãnh thổ địa phận trước năm 1963. Nhiệm kỳ được xác định là bốn năm, 1967-1971. Ông tái đắc cử chức Phó Chủ tịch, kiêm Thủ quỹ Hội đồng trong phiên họp đầu tháng 1 năm 1971 tại Trung tâm Công giáo Sài Gòn. Giám mục Chi cũng là Uỷ viên Uỷ ban Truyền bá Phúc Âm, một trong bốn Uỷ ban của Hội đồng Giám mục nhiệm kỳ 1971-1974. Ban Thường vụ bổ sung thêm hai giám mục vào năm 1974, Giám mục Chi vẫn thuộc về Ban Thường vụ nhưng không rõ chức danh.
Giám mục Phạm Ngọc Chi cùng Tổng giám mục Phaolô Nguyễn Văn Bình tham dự Thượng Hội đồng Giám mục lần thứ II vào năm 1969 tại Rôma. Giám mục Chi góp mặt trong phái đoàn của Hội đồng Giám mục Việt Nam đi dự Hội nghị Hội đồng Giám mục Á châu vào cuối tháng 11 năm 1970 tại Manila, Philippines.
Giám mục Phạm Ngọc Chi đã nêu cảm nghĩ của mình với tác giả sách Giám mục Lê Hữu Từ và Phát Diệm, 1945-1954 rằng việc cáo buộc ông là người thuộc chính quyền Ngô Đình Diệm, điều mà ông cho rằng phải nói ngược lại. Cá nhân Giám mục Chi cho rằng Tổng thống Diệm không ưa gì mình, và đáng lẽ gia đình họ Ngô phải biết ơn ông, vì ông đã từng thừa lệnh Giám mục Lê Hữu Từ cứu giúp ông Ngô Đình Nhu và ông bà Trần Văn Chương khi còn là Giám đốc Đại chủng viện Phát Diệm. Giám mục Chi thừa nhận có nói chuyện với ông Ngô Đình Cẩn trong khoảng năm phút, vì đến thăm bà thân mẫu của Tổng giám mục Ngô Đình Thục, [cũng là thân mẫu ông Cẩn]. Các sự kiện được nhắc lại là cách Giám mục Chi phản ứng với nội dung Mặc Thu viết trong cuốn sách Đảng Cần Lao có một số nội dung về mình. Với biến cố năm 1975, Giám mục Phạm Ngọc Chi đã chọn và tấn phong chức Giám mục phó cho linh mục Phanxicô Xaviê Nguyễn Quang Sách vào ngày 6 tháng 6 năm 1975. Niên Giám Tòa Thánh 1975 cũng xác nhận ngày bổ nhiệm tân giám mục Sách là ngày 6 tháng 6. Từ con số 40 linh mục thuộc giáo phận Đà Nẵng vào năm 1963, số linh mục tăng lên con số 117 vào năm 1975. Sau biến cố năm 1975, giáo phận còn lại khoảng 50 linh mục. Giám mục Chi cho rất nhiều linh mục đi du học cũng như khuyến khích các linh mục dưới 40 tuổi xuất ngoại, và trong mỗi phân ngành riêng biệt, ông cho ba linh mục theo học cùng một loại văn bằng để có nhân sự thay thế.
Giám mục Phạm Ngọc Chi phải học tập cải tạo, và ông học một mình cùng Phó Trưởng Ty Công An Quảng Nam - Đà Nẵng, ông Lê Lực. Trong tháng đầu tiên, Giám mục Chi học tập mỗi ngày tám tiếng, đến nửa đầu tháng hai, mỗi ngày còn bốn tiếng, và hai tuần cuối cùng, mỗi ngày hai tiếng. Sau khi hoàn thành việc học tập cải tạo, ông Lực thưởng Giám mục Chi một phiếu mua xăng, đồng thời lưu ý rằng do giáo dân còn cần đến Giám mục Chi và vì tuổi tác của giám mục, vì khoan hồng và nhân đạo, Nhà nước không bắt giữ ông. Ông Lực cũng lưu ý rằng việc Giám mục Chi sau này có bị bắt giữ hay không tùy thuộc vào thái độ của ông, vì "tội của ông thì nhiều hơn cát ngoài biển". Theo thông tin từ linh mục Hoàng Xuân Nghiêm, ngày 10 tháng 7 năm 1984, Tòa giám mục bị công an tỉnh bất ngờ bao vây và phong tỏa. Phòng Giám mục và linh mục quản lý bị kiểm tra. Một ngày sau, Giám mục Chi được yêu cầu đến làm việc và theo linh mục Nghiêm, bị áp lực phải nhượng lại Tòa giám mục, Tiểu chủng viện Gioan và Tu viện Gioan Thiên Chúa lại cho Nhà nước. Nhà nước cũng hứa sẽ xây một tòa nhà Tòa giám mục khác thay cho tòa nhà cũ. Cũng theo linh mục Nghiêm, cho đến tháng 1 năm 1988, vẫn không được thực hiện. Giám mục Phạm Ngọc Chi bị "giam lỏng" tại Trà Kiệu từ ngày 20 tháng 7 cho đến khi qua đời, cũng theo linh mục Nghiêm. Giám mục Chi đã viết thư gửi linh mục Quản hạt Hội An Lê Như Hảo vào ngày 28 tháng 7 cùng năm, sau khi chính thức tới Trà Kiệu để báo tin mình đang cư trú ở trong phần đất thuộc quyền linh mục Hảo. Cá nhân Giám mục Chi cho biết sự đổi chỗ cư trú của mình là bất ngờ và vội vã, và ông chưa thể chào từ biệt ở Đà Nẵng. Giám mục Chi cho biết linh mục Trà Kiệu và chính quyền đã sắp xếp nơi cư trú cho mình, đồng thời loan báo rằng đã báo cáo Tòa Thánh về việc hết trách nhiệm giám mục vào ngày mình trọn 70 tuổi. Giám mục Chi, trong thư, khẳng định đã trao toàn bộ quyền điều hành cho giám mục phó Nguyễn Quang Sách vào dịp tĩnh tâm (cấm phòng) năm 1983.
Sau khi trụ sở Tòa giám mục bị bàn giao, Giám mục phó Nguyễn Quang Sách chuyển Tòa giám mục đến Nhà xứ nhà thờ chính tòa Đà Nẵng vào giữa tháng 9 năm 1985. Nhà nước được ghi nhận hỗ trợ xây dựng một tòa nhà mới trong khuôn viên xứ Chính Tòa để làm Tòa giám mục Đà Nẵng. Trước đó, vào ngày kỷ niệm 25 năm thành lập giáo phận Đà Nẵng, 18 tháng 1 năm 1988, sức khỏe Giám mục Phạm Ngọc Chi chuyển biến xấu và ông rơi vào tình trạng hôn mê. Vào ngày Giám mục Chi qua đời, các giám mục khác thuộc miền Trung Việt Nam có mặt vào lúc ông lâm chung, do có giấy triệu tập tham gia một cuộc họp tại Hà Nội, và các giám mục này phải đến Đà Nẵng nhận vé máy bay để bay đến Hà Nội. Linh mục Quản xứ Trà Kiệu Nguyễn Trường Thăng được một cán bộ công an đề xuất yêu cầu bệnh viện Duy Xuyên truyền oxy cho Giám mục Chi. Được truyền oxy vào khoảng 12 giờ, Giám mục Chi qua đời vào lúc 14 giờ 25 phút.
Thi hài cố giám mục được đưa đến tầng trệt nhà thờ Trà Kiệu để giáo dân đến viếng. Giám mục Phaolô Huỳnh Đông Các chủ sự nghi thức tẫn liệm. trong nghĩa trang các linh mục. Việc đề nghị được xin quay video [tang lễ] không được chấp nhận, trong khi việc chụp ảnh chỉ được thực hiện bởi các hiệu ảnh có giấy phép. Phim màu [tang lễ] sau đó chỉ được in một số tấm.
Hoạt động chính trị
Theo tác giả Đỗ Mậu viết trong Hồi ký của mình, theo trích dẫn từ Hồi ký của Đại tá Pháp Vanuxem-Người tự nhận là bạn thân của giám mục Chi, giám mục Chi đã hạ mình trước ông "một cách đầy nhục nhã" sau khi quân đội Pháp phải buộc lòng rút khỏi Việt Nam. Theo ông Đỗ Mậu, trong cuộc gặp này, Giám mục Chi đã khẩn cầu quân Pháp ở lại, trước tình cảnh "Tây đi Cộng về". Theo tác giả Đỗ Mậu, địa phận Bùi Chu đã hợp tác với quân đội Pháp kể tự khi quân này trở lại miền Bắc Việt Nam, khuyến khích thanh niên Công giáo tham gia Phụ Lực Binh cho Pháp, cũng như cho dùng một số nhà thờ làm pháo đài quân sự.
Giám mục Phạm Ngọc Chi thời kỳ mới vào miền Nam Việt Nam, Giám mục Phạm Ngọc Chi có dự tính thành lập "Tập đoàn Công Dân", một đảng chính trị quy tụ các tín hữu Công giáo. Cũng theo ông Đỗ Mậu, vì mong muốn duy trì tính duy nhất của đảng Cần Lao, đảng chính trị này phải giải tán, trong khi bản thân Giám mục Chi được cho làm đồng Chủ tịch Đảng Cần Lao cùng với ông Ngô Đình Cẩn. Trong hồi ký, Giám mục Chi được dẫn chứng đã vận động truyên truyền cho đảng này, và thu được nhiều ủng hộ tại Hoa Kỳ. Tác giả cũng cho biết chính Giám mục Phạm Ngọc Chi đã vận động Hoa Kỳ cho xây tòa lãnh sự Mỹ tại Huế.
- Chủ phong: Tađêô Lê Hữu Từ, Đại diện Tông Tòa Hạt Đại diện Tông Tòa Phát Diệm.
- Giám mục phụ phong: Phêrô Máctinô Ngô Đình Thục, Đại diện Tông Tòa Hạt Đại diện Tông Tòa Vĩnh Long. và Santos Ubierna Ninh, O.P, Đại diện Tông Tòa Hạt Đại diện Tông Tòa Thái Bình.
Dưới đây là sơ đồ tính Tông truyền từ giám mục Việt Nam đầu tiên được giám mục ngoại quốc chủ phong cho đến đời Giám mục Phạm Ngọc Chi.
Giám mục Phêrô Maria Phạm Ngọc Chi đóng vai trò chủ phong trong nghi thức truyền chức cho giám mục:
- Năm 1975, Giám mục Phanxicô Xaviê Nguyễn Quang Sách, nay là cố Giám mục chính tòa Giáo phận Đà Nẵng.
Giám mục Phêrô Maria Phạm Ngọc Chi đóng vai trò phụ phong trong nghi thức truyền chức cho các giám mục:
- Năm 1950, Giuse Maria Trịnh Như Khuê, nay là cố Hồng y, Tổng giám mục Tổng giáo phận Hà Nội.
- Năm 1966, Giuse Lê Văn Ấn, nay là cố giám mục chính tòa Giáo phận Xuân Lộc.
- Năm 1967, Phêrô Nguyễn Huy Mai, nay là cố cố giám mục chính tòa Giáo phận Ban Mê Thuột.
- Năm 1975, Stêphanô Nguyễn Như Thể, nay là nguyên Tổng giám mục Tổng giáo phận Huế.