✨Phan Mỹ (Bắc Tống)

Phan Mỹ (chữ Hán: 潘美, 925 – 991), tên tự là Trọng Tuân, người phủ Đại Danh , là tướng lĩnh đầu đời Bắc Tống trong lịch sử Trung Quốc. Ông là nguyên mẫu của nhân vật phản diện Phan Nhân Mỹ trong các tiểu thuyết thông tục hay các vở Kinh kịch có chủ đề Dương gia tướng.

Thời loạn gặp minh chủ

Cha Phan Mỹ là Phan Lân, giữ chức Quân hiệu, đồn thú ở Thường Sơn . Mỹ từ nhỏ lỗi lạc, làm Điển yết trong phủ. Mỹ từng nói với người cùng làng là Vương Mật rằng: "Nhà (Hậu) Hán sắp kết thúc, kẻ xấu hoành hành, bốn bể có điềm đổi ngôi. Đại trượng phu không nhân lúc này để lập công danh, hèn mọn với vạn vật cùng mất đi, đáng xấu hổ vậy." Gặp lúc Sài Vinh làm Khai Phong phủ doãn, Mỹ hầu hạ gần gũi ông ta; đến khi Vinh lên ngôi, là Hậu Chu Thế Tông, bổ ông làm Cung phụng quan. Mỹ nhờ có công ở trận Cao Bình (với liên quân Liêu – Bắc Hán, năm 954), được thăng Tây Thượng các môn phó sứ; sau đó ra làm Giám Thiểm Châu quân, rồi đổi làm Dẫn tiến sứ. Thế Tông muốn dùng quân với Lũng, Thục, mệnh cho Mỹ giám hộ lính đồn trú ở Vĩnh Hưng, cai quản công việc ở mặt tây.

Tham gia dẹp nội loạn

Từ trước, Triệu Khuông Dẫn đãi ngộ Mỹ rất hậu, đến khi lên ngôi, là Tống Thái Tổ, mệnh cho ông đi trước gặp các quan viên chấp chánh, tuyên dụ chỉ khắp trong ngoài triều đình. Thiểm soái Viên Ngạn tính hung hãn, tín nhiệm tiểu nhân, quen giết người cướp tài sản, lại còn sửa sang khí giới; Thái Tổ lo hắn gây biến, sai Mỹ giám sát quân đội của hắn để tính kế diệt trừ. Mỹ một mình một ngựa đi dụ, khuyên rằng mệnh trời đã định, nên giữ lấy chức trách của bề tôi, Ngạn bèn vào triều. Thái Tổ vui vẻ nói: "Phan Mỹ không giết Viên Ngạn, còn có thể khiến hắn vào chầu, hoàn thành chí hướng của ta vậy." từ đời Đường đến lúc đó không ngừng xâm phạm, trở nên nỗi lo cho dân chúng. Mỹ đuổi vào tận sào huyệt của họ, giết chết rất nhiều, còn lại thì phủ dụ, khu vực này mới an định. Năm Càn Đức thứ 2 (964), Mỹ theo bọn Binh mã đô giám Đinh Đức Dụ chỉ huy quân đánh hạ Sâm Châu.

Chỉ huy diệt Nam Hán

Năm Khai Bảo thứ 3 (970), triều đình Bắc Tống hạ lệnh chinh phạt Nam Hán, lấy Mỹ làm Hành doanh chư quân đô bộ thự, Lãng Châu đoàn luyện sứ, Doãn Sùng Kha làm phó cho ông. Quân Tống tiến hạ Phú Châu , đại phá hơn vạn cứu binh của Sử Ngạn Nhu ở Nam Hương, bêu đầu Ngạn Nhu, ép Hạ Châu đầu hàng.

Tham gia diệt Nam Đường

Năm thứ 8 (975), triều đình bàn việc đánh Nam Đường; tháng 9 ÂL, sai Mỹ với bọn Lưu Ngộ đi trước đến Giang Lăng. Tháng 10 ÂL, Mỹ nhận mệnh làm Thăng Châu đạo hành doanh đô giám, theo Tào Bân lên đường, tiến đến Tần Hoài. Khi ấy thuyền bè chưa có, Mỹ hạ lệnh rằng: "Mỹ thụ chiếu, đem theo mấy vạn người kiêu quả, hẹn rằng tất thắng, há lại bị ngăn bởi một vũng nước mà không thể vượt qua hay sao?" rồi xua binh vượt sông, đại binh theo sau, đánh cho quân Nam Đường đại bại. Quân Tống đến Thái Thạch ki thì cầu nổi đã xong, hơn 20 chiến hạm của Nam Đường nổi trống xuôi dòng mà đến; Mỹ xua binh hăng hái tiến đánh, đoạt chiến hạm của địch, bắt tướng địch là bọn Trịnh Tân 7 người, lại phá thủy trại địch ở phía nam thành nam, chia thủy quân đến giữ.

Bọn Tào Bân chia ra đóng quân ở 3 trại để đánh thành, vẽ trận đồ sai sứ giả đem về triều đình. Mỹ giữ trại bắc, Thái Tổ cho rằng nơi ấy ngòi sâu vững chắc, kẻ địch ắt giành lại, bèn sai sứ giả gấp gáp quay lại, lệnh cho ông gấp dời chiến thuyền, đề phòng biến cố. Mỹ nghe chiếu lập tức dời quân; Năm thứ 3 (978), được gia Khai phủ nghi đồng tam tư. Sau khi quân Tống thua trận Cao Lương Hà, Mỹ nhận mệnh kiêm Tam Giao đô bộ thự, ở lại đồn trú để phòng bị bắc biên.

Khi ấy tướng Liêu là Da Luật Tà Chẩn chỉ huy hơn 10 vạn binh đến Úy Châu, Mỹ với Tri Hùng Châu Hạ Lệnh Đồ đi cứu, nhưng thất bại ở Phi Hồ, Tà Chẩn thừa thắng giành lại Hoàn Châu. Dương Nghiệp cho rằng quân Liêu đang hăng, kiến nghị tránh giao chiến, theo Đại Thạch lộ dời quân đi Ứng Châu, dẫn dụ quân Liêu đến đấy, tạo điều kiện cho dân chúng 2 châu Vân, Sóc chạy vào hang Thạch Kiệt. Bọn Vương Sân, Lưu Văn Dụ chế giễu Nghiệp sợ giặc, khiến ông ta uất ức, tự nhận làm tiên phong đón đánh quân Liêu, yêu cầu bọn Mỹ mai phục ở cửa hang Trần Gia để đợi ông ta. Sau khi Dương Nghiệp ra đi, bọn Mỹ bày trận ở cửa hang Trần Gia; từ giờ Dần đến giờ Tị, bọn Mỹ không nhận được tin tức của Nghiệp, Sân sai người lên đài quan sát, thấy quân Liêu có vẻ thua chạy, muốn tranh công, lập tức lãnh binh rời cửa hang. Mỹ không thể ngăn được, bèn men theo Giao Hà đi về phía tây nam 20 dặm, thì nghe tin Dương Nghiệp thất bại, lập tức xua binh lui chạy. Trong khi ấy Dương Nghiệp bị phục binh của Tà Chẩn đánh bại, chạy về cửa hang Trần Gia, không có cứu viện, đành chịu chết ở đấy. Mỹ bị tước trật 3 đẳng, giáng chức Kiểm hiệu thái bảo (Vương Sân bị trừ danh, đầy Kim Châu, Lưu Văn Dụ bị trừ danh, đày Đăng Châu). hưởng thọ 67 tuổi. Mỹ được tặng Trung thư lệnh, thụy Vũ Huệ. Năm Hàm Bình thứ 2 (999) thời Tống Chân Tông, ông được phối thờ trong miếu của Thái Tông. Không rõ thời điểm cụ thể Mỹ được Chân Tông truy phong Trịnh vương.

Các con

Con trai

• Phan Duy Đức làm đến Cung uyển sứ.
• Phan Duy Cố làm đến Tây thượng các môn sứ.
• Phan Duy Chánh làm đến Tây kinh tác phường sứ.
• Phan Duy Thanh làm đến Sùng nghi sứ.
• Phan Duy Hi cưới con gái của Tần vương Triệu Đức Phương, làm đến Bình Châu thứ sử. Vì Phan thị nên Mỹ được Chân Tông truy phong vương tước.

Hình tượng trong văn học

Trong các tiểu thuyết, hý khúc liên quan đến Dương gia tướng, Phan Mỹ bị đổi tên là Phan Hồng, tự Nhân Mỹ, là nhân vật phản diện, đối lập triệt để với Dương gia tướng. Phan Nhân Mỹ một đời quyền gian, mượn công báo tư, hãm hại trung lương, cấu kết người Liêu, mưu đồ chiếm đoạt giang sơn nhà Tống,...

Đánh giá

• Tống sử: Tào Bân... Phan Mỹ vốn được hậu đãi bởi Thái Tổ, được tín nhiệm khi mới lấy ngôi, rồi được gởi gắm việc chinh thảo. Lưu Sưởng sai sứ xin hàng, xem lời dụ của Mỹ, từ nghĩa nghiêm chánh, đắc thể phụng từ phạt tội; còn cái trọng của uy danh, há đợi đến sau khi bình Lĩnh Biểu, định Giang Nam, chinh Thái Nguyên, trấn Bắc Môn mới thấy sao? Hai người đều có thụy là Vũ Huệ, đều được phối hưởng; con cháu hai nhà, đều có thể thụ lập, hưởng phú quý. Còn hai hoàng hậu Quang Hiến, Chương Hoài đều được khen là hiền hậu, chẳng ngẫu nhiên vậy.
• Minh Thái Tổ: Như Trần Bình, Phùng Dị đời Hán, Phan Mỹ đời Tống đều có tiết nghĩa, kiêm thiện thủy chung, đáng được miếu tự.
• Quy Hữu Quang: Tống Thái Tổ thụ thiện của nhà (Hậu) Chu, vượt qua tai họa chiến tranh đời Ngũ Đại, trả cho thiên hạ thời thái bình, nhờ có Triệu Phổ, Phan Mĩ, Tào Bân dốc mưu lược.
• Vương Phu Chi: Tào Bân khiêm cẩn mà không giành công, là tránh quyền đấy; Phan Mỹ biết Dương Nghiệp thua mà không chịu cứu, là tránh công đấy. Muốn tránh quyền nên đối với sĩ tốt không gần gũi; muốn tránh công nên thất bại chẳng phải là sai lầm; thắng là tự gây nguy hiểm, bán đứng tính mạng sĩ tốt để tự bảo toàn, nên chẳng có kẻ bất bại vậy.
• Chiêu Liễn: Chiến dịch phạt Liêu của người Tống, người ta đều trách hai ngài Tào, Phan, là túc tướng đương thời, sao lại thí tốt đến vậy, không biết hai người có chỗ nào tránh né kiêng dè chăng!? Thái Tông tính nghi kỵ, chiến dịch Cao Lương, tự có nỗi nhục bỏ rơi quân đội; Tào, Phan đều bề tôi cũ của Thái Tổ, nếu như tiến hạ U Châu, ắt chịu sự nghi kỵ của Thái Tông, cảm nhận điểu tận cung tàng, sâu thẳm đã có. Hai tướng rất hiểu ý, nên mới có việc quân của Tế Dương đã đến Trác Lộc (Tào Bân được truy phong Tế Dương quận vương), lại lui về Hùng Châu tìm lương thực, dẫu hiểu biết kém cỏi cũng không dám làm. Nhưng Bân cố ý không hiểu, chính là kế thí tốt vậy. Phan Mỹ cũng như thế!
• Thái Đông Phiên: Kiện tướng đầu đời Tống, bậc nhất là Tào Bân, thứ đến không ngoài Phan Mỹ... Còn Phan Mỹ lại càng không đáng kể (ý nói trí dũng), Dương Nghiệp là kiêu tướng, đánh trận đã lâu, chẳng phải chỉ có dũng hiệu vô địch, ngay cả liệu sự độ thế, cũng sáng suốt nhìn thấy trước, Mỹ không tin lời ông ta, ngược lại tin lầm một Vương Sân ghen ghét, đến nỗi (Dương Nghiệp) cô quân ứng địch, lực kiệt thân vong, tội của Sân không thể tha chết, tội của Mỹ há có thể tránh? Người đời sau thương Nghiệp ghét Mỹ, đến mức đẻ ra nhiều loại ngoa truyền, xem Mỹ là đại gian, dẫu lời nói ra quá nặng, nhưng xét kỹ chẳng phải vô lý, đem so với Tào Bân chẳng phạt chẳng rầy, khoảng cách quả là rất xa đấy!

Nhìn chung Mỹ là danh tướng đầu đời Tống, có nhiều đóng góp to lớn, giúp hai hoàng đế Thái Tổ và Thái Tông thống nhất miền nam Trung Quốc. Nhưng nhiều sử gia đời sau tố cáo hai tướng Tào Bân và Phan Mỹ cố ý thất bại trong cuộc bắc phạt Ung Hi, vì e ngại công cao át chủ, sẽ chuốc lấy sự nghi kỵ của Thái Tông, qua đó giữ được tính mạng và phú quý, cho bản thân và gia quyến. Tuy vậy, Mỹ kém xa về sự khôn khéo so với Bân, khi gây ra cái chết của danh tướng Dương Nghiệp (dù thiệt hại về nhân mạng mà Bân gây ra lớn hơn, ảnh hưởng đến toàn cục rõ ràng hơn), khiến ông bị muôn đời phỉ nhổ, thật là trong may mắn lại có bất hạnh!