✨Cách mạng Tháng Mười
Cách mạng Tháng Mười, còn được gọi là Cách mạng xã hội chủ nghĩa Tháng Mười vĩ đại trong các sử liệu Liên Xô; các tên gọi khác được sử dụng rộng rãi trong giới sử học trong và ngoài nước: Cuộc đảo chính Tháng Mười, Khởi nghĩa Bolshevik, Khởi nghĩa Tháng Mười, "Tháng Mười đỏ", "Tháng Mười vĩ đại", là một cuộc cách mạng nổ ra ở Petrograd vào ngày 25 tháng 10 năm 1917 theo Lịch Julius được dùng ở Nga lúc bấy giờ, tức ngày 7 tháng 11 theo Lịch Gregorius, kết quả là lật đổ Chính phủ Lâm thời và thiết lập chính quyền Xô viết. Trong giới sử học, sự kiện này được xem xét hoặc là một sự kiện lịch sử độc lập, hoặc là sự tiếp nối của Cách mạng Tháng Hai.
Chính phủ Lâm thời đã bị lật đổ trong cuộc khởi nghĩa vũ trang diễn ra từ ngày 25 đến ngày 26 tháng 10 (theo lịch cũ, tức ngày 7 đến ngày 8 tháng 11 theo lịch mới) tại Petrograd. Những người tổ chức chính cuộc khởi nghĩa này là Vladimir Lenin, Lev Trotsky, Yakov Sverdlov, Vladimir Antonov-Ovseyenko, Pavel Dybenko, Lev Kamenev, Nikolai Podvoisky và những người khác. Việc chỉ đạo trực tiếp việc giành chính quyền được thực hiện bởi Ủy ban Quân sự Cách mạng Xô viết Petrograd, trong đó cũng bao gồm các đảng viên Cách mạng Xã hội cánh tả. Kết quả cuộc khởi nghĩa vũ trang, chính quyền đã được chuyển giao cho một chính phủ mới được thành lập bởi Đại hội Xô viết Toàn Nga lần thứ II, với đa số tuyệt đối các đại biểu là những người Bolshevik (Đảng Công nhân Xã hội Dân chủ Nga (Bolshevik)) và các đồng minh là những người Cách mạng Xã hội cánh tả, được sự ủng hộ từ một số tổ chức dân tộc, một bộ phận nhỏ những người Menshevik quốc tế và một số nhà vô chính phủ. Vào tháng 11 năm 1917, chính phủ mới cũng nhận được sự ủng hộ của đa số đại biểu tại Đại hội Bất thường các Đại biểu Nông dân.
Kết quả cuộc cách mạng, cơ cấu kinh tế-xã hội nước Nga đã thay đổi một cách căn bản. Xã hội tư bản chủ nghĩa bị phá vỡ một cách bạo lực, và một hướng đi mới được thiết lập nhằm xây dựng chủ nghĩa xã hội. Những thay đổi toàn cầu trong hệ thống quan hệ quốc tế đã diễn ra, các quá trình cách mạng và phong trào giải phóng dân tộc trên thế giới cũng được đẩy nhanh..
Tên gọi
Cuộc khởi nghĩa bắt đầu vào ngày 25 tháng 10 năm 1917 theo lịch Julius, được sử dụng tại Nga vào thời điểm đó. Mặc dù lịch Gregory (lịch mới) đã được áp dụng từ tháng 2 năm 1918 và kỷ niệm đầu tiên (cũng như các kỷ niệm sau này) được tổ chức vào ngày 7-8 tháng 11, cuộc cách mạng vẫn được gắn liền với tháng 10, điều này đã được phản ánh trong tên gọi cuộc cách mạng.
Ngay từ đầu, những người Bolshevik và các đồng minh đã gọi sự kiện tháng 10 là "cách mạng". Ví dụ, tại cuộc họp Xô viết Petrograd các đại biểu công nhân và binh lính vào ngày 25 tháng 10 (7 tháng 11) năm 1917, Lenin đã tuyên bố nổi tiếng: "Các đồng chí! Cuộc cách mạng công nhân và nông dân, điều mà những người Bolshevik đã luôn nói về sự cần thiết của nó, đã thành công!". Và sau đó ông còn nhấn mạnh thêm: "Trong luật được ban hành bởi chính phủ của chúng ta vào ngày 26 tháng 10 (theo lịch cũ) năm 1917, ngay ngày hôm sau cuộc cách mạng".
Thuật ngữ "Cách mạng Tháng Mười vĩ đại" lần đầu tiên xuất hiện trong tuyên ngôn được Fyodor Raskolnikov công bố nhân danh phe Bolshevik tại Quốc hội Lập hiến. Đến cuối những năm 1930, thuật ngữ "Cách mạng Xã hội Chủ nghĩa Tháng Mười vĩ đại" () đã được khẳng định trong sử học chính thống Liên Xô. Trong thập kỷ đầu tiên sau cách mạng, sự kiện này thường được gọi là "Cuộc đảo chính Tháng Mười" (), và tên gọi này không mang ý nghĩa tiêu cực (ít nhất là trong cách nói của chính những người Bolshevik) và được coi là mang tính khoa học hơn trong khái niệm về một cuộc cách mạng thống nhất năm 1917. Vladimir Lenin, trong bài phát biểu tại phiên họp Ủy ban Chấp hành Trung ương toàn Nga (VTsIK) ngày 24 tháng 2 năm 1918, đã nói: "Đương nhiên, nói với công nhân, nông dân và binh sĩ là một việc thích thú và dễ dàng, và được chứng kiến bước tiến của Cuộc đảo chính Tháng Mười là một điều thích thú và dễ dàng...". Thuật ngữ này cũng xuất hiện trong các tác phẩm của Lev Trotsky, Anatoly Lunacharsky, Dmitry Furmanov, Nikolai Bukharin, Mikhail Sholokhov; và trong bài viết của Stalin nhân kỷ niệm một năm Cách mạng Tháng Mười (1918), một phần bài viết có tiêu đề "Về cuộc đảo chính Tháng Mười" (). Tuy nhiên, sau này, từ "đảo chính" bắt đầu được liên kết với âm mưu và việc giành chính quyền bởi một nhóm nhỏ (tương tự như các cuộc đảo chính cung đình), khái niệm về hai cuộc cách mạng riêng biệt được củng cố, và thuật ngữ này đã bị loại bỏ khỏi sử học chính thống. Thay vào đó, cụm từ "đảo chính Tháng Mười" bắt đầu được sử dụng rộng rãi với ý nghĩa tiêu cực trong các tác phẩm văn học phê phán chính quyền Xô viết: trong các nhóm người di cư và bất đồng chính kiến, và kể từ thời kỳ Perestroika (cải tổ), nó cũng xuất hiện trong báo chí hợp pháp. Thuật ngữ "đảo chính Tháng Mười" vẫn được sử dụng trong một số ấn phẩm khoa học hiện đại, chẳng hạn như trong sách giáo khoa "Lịch sử Nga. Thế kỷ XX" do Andrei Zubov biên soạn (2009) hoặc trong tập 5 bộ từ điển "Nhà văn Nga. 1800–1917" (2007). Triết gia Anatoly Butenko sử dụng cụm từ "cuộc đảo chính cách mạng".
Bối cảnh
nhỏ|phải|Tù nhân Nga trong [[trận Tannenberg, nơi quân Đức tiêu diệt Tập đoàn quân số 2 của Nga.]] nhỏ|phải|Hàng dài người xếp hàng mua bánh mì ở Petrograd vào đầu năm 1917. nhỏ|phải|Biểu tình ủng hộ nền cộng hòa ở Petrograd, tháng 3 năm 1917. nhỏ|phải|Bài phát biểu của Lenin với [[Luận cương tháng Tư trên diễn đàn Xô viết Đại biểu công nhân và binh lính Petrograd. Ngày 4 tháng 4 năm 1917.]] Trước Cách mạng Tháng Mười, nước Nga dưới thời Sa Hoàng đã tham gia Chiến tranh thế giới thứ nhất. Đó là một trong những cuộc chiến tranh quyết liệt, quy mô to lớn trong lịch sử nhân loại. Chiến tranh thế giới thứ nhất xảy ra giữa hai khối liên minh quân sự, được hình thành sau thế kỷ XIX. Một bên là liên minh ba Đế quốc: Anh, Pháp và Nga, còn gọi là khối Hiệp ước, sau này thêm Hoa Kỳ, bên kia là các Đế quốc mới nổi: Đức, Áo-Hung, Ottoman. Theo sự phân tích của Lenin, nguyên cớ dẫn đến cuộc chiến này là do sự lớn mạnh của Đế quốc Đức, khiến nước này tham vọng chiếm lĩnh thuộc địa và chia lại thị trường thế giới. Nhưng tham vọng này gặp phải sự phản kháng của các nước Anh, Pháp và Nga. Các đế quốc già này về cơ bản đã chiếm lĩnh các thuộc địa bao la khắp thế giới và muốn duy trì quyền thống trị của mình, không muốn chia phần cho những thế lực mới nổi như Đức. Sự mâu thuẫn mang tính chất đế quốc chủ nghĩa đòi hỏi một cuộc chiến tranh để phân ngồi thứ, lập lại trật tự thế giới. Với mục đich thể hiện sức mạnh và giành thuốc địa, các nước đế quốc châu Âu đã gây ra chiến tranh thế giới lần thứ nhất kéo dài từ năm 1914 đến năm 1918. Kết quả không có một quốc gia châu Âu nào giành chiến thắng trong cuộc chiến này, tất cả đều chịu tổn hại nặng nề về người và của. Và điều quan trọng, cuộc chiến đã làm sụp đổ các đế chế hùng mạnh của châu Âu và thế giới lúc đó.
Với Đế quốc Nga, lệnh điều động người tham gia nhập ngũ đã làm cho sản xuất nông nghiệp thiếu nhân lực nghiêm trọng, khiến nền kinh tế ngày càng suy thoái. Nạn mất mùa đói kém xảy ra khắp nơi, sản xuất công nghiệp cũng đình đốn, nạn thất nghiệp tăng nhanh, nền tài chính Nga lâm vào tình trạng khủng hoảng. Để có tiền chi dùng cho cuộc chiến, triều đình liên tục trưng thu những loại thuế mới, và tổ chức bán quốc trái cho nhân dân. Quân lính Nga ngoài mặt trận chịu những tổn thất, thương vong lớn khiến họ căm thù tầng lớp sĩ quan quý tộc, mâu thuẫn của quân đội Nga rất lớn. Đến năm 1917, người dân Nga đã quá căm giận giới cầm quyền, không chịu được gánh nặng chiến tranh.
Ngày 8/3/1917 (tức 23/2 theo lịch cũ Julius của Nga), Cách mạng Tháng Hai đã nổ ra. Cách mạng Tháng Hai về tính chất là cuộc cách mạng dân chủ tư sản kiểu mới có sự tham gia lãnh đạo của giai cấp vô sản (Đảng Bolshevik) do Lenin lãnh đạo. Cách mạng tháng Hai đã lật đổ chế độ quân chủ chuyên chế của các Sa Hoàng trị vì hơn 300 năm ở nước Nga.
Sau Cách mạng Tháng Hai, tình hình nước Nga tồn tại song song hai chính quyền đó là: chính phủ lâm thời của giai cấp tư sản và chính quyền của các Xô viết đại biểu công nhân và binh lính. Trên thực tế sau khi nắm được chính quyền, chính phủ lâm thời đã không giải quyết những vấn đề đã hứa trước đó như vấn đề ruộng đất của nông dân, việc làm cho công nhân, tình trạng thiếu lương thực và nhất là quyết theo đuổi chiến tranh đế quốc đến cùng.
Trái với kỳ vọng của người dân Nga, lãnh đạo chính phủ lâm thời là Alexander Kerensky vẫn muốn nước Nga tiếp tục tham gia Thế chiến thứ nhất để tranh giành quyền lực với Đế quốc Đức và Đế quốc Áo – Hung, bất kể việc đất nước đã trở nên kiệt quệ và thương vong của binh sĩ đã quá lớn (tới giữa năm 1917, gần 2 triệu lính Nga đã tử trận và khoảng 5 triệu bị thương). Tâm lý phản chiến dâng cao trong binh sỹ, người dân ở hậu phương cũng bất bình vì hy vọng có được hòa bình đã tan vỡ.
Trong hoàn cảnh đó, lãnh tụ của Đảng Bolshevik, Vladimir Ilyich Lenin từ Thụy Sĩ trở về nhà ga Phần Lan ngày 3 tháng 4 năm 1917 đã nhận được sự ủng hộ rất lớn của nhân dân Petrograd. Ngày 4 tháng 4 năm 1917, Lenin đọc một bài phát biểu quan trọng có nhan đề "Những nhiệm vụ của giai cấp vô sản trong cuộc cách mạng hiện nay". Bản báo cáo này đã đi vào lịch sử với tên gọi "Luận cương tháng Tư" chỉ ra con đường chuyển từ cách mạng dân chủ tư sản sang cách mạng xã hội chủ nghĩa. Lenin chỉ rõ rằng cần phải chấm dứt tình trạng 2 chính quyền song song tồn tại bằng cách chuyển giao chính quyền về tay các Xô viết: "Điều độc đáo trong thời sự nước Nga chính là bước quá độ từ giai đoạn thứ nhất của cách mạng là giai đoạn đã đem lại chính quyền cho giai cấp tư sản tiến lên giai đoạn thứ hai của cách mạng là giai đoạn phải đem lại chính quyền cho giai cấp vô sản và cho những tầng lớp nghèo trong nông dân". Về phương pháp đấu tranh, Lenin viết: "Vũ khí ở trong tay nhân dân, không có sự cưỡng bức nào từ bên ngoài đối với nhân dân, đó là thực chất của sự vật. Điều đó cho phép và bảo đảm sự phát triển và hòa bình của cách mạng". Tuy nhiên, Lenin cũng chỉ rõ phải sẵn sàng chuyển sang khởi nghĩa vũ trang một khi hoàn cảnh thay đổi, nếu các Xô viết bị tấn công.
Sau bản Luận cương tháng Tư của Lenin, dưới sự lãnh đạo cảu Đảng Bolshevik, đông đảo các tầng lớp nhân dân đã thực hiện rất nhiều các cuộc xuống đường biểu tình với khẩu hiểu "Tất cả chính quyền về tay các Xô Viết", "Hòa bình, ruộng đất, bánh mì". Từ mùa thu năm 1917, nước Nga tiếp tục lún sâu cuộc khủng hoảng trầm trọng, nạn đói đã xảy ra ở nhiều vùng trên khắp đất nước nhất là tại các thành phố. Ngoài mặt trận, quân đội Nga tan rã hàng loạt, quân đội Đức liên tiếp chiếm được nhiều vùng lãnh thổ của Nga. Trong hoàn cảnh đó, người dân Nga ngày càng bất mãn với chính quyền lâm thời.
Ngày 18 tháng 6 (1 tháng 7), phái Menshevik và Đảng Cách mạng Xã hội Cánh tả đã âm mưu tổ chức một cuộc biểu tình quần chúng để biểu dương lực lượng nhưng phái Bolshevik đã tham gia cuộc biểu tình này và biến nó thành cuộc biểu tình ủng hộ đường lối Bolshevik với các khẩu hiệu: "Đả đảo chiến tranh", "Tất cả chính quyền về tay các Xô viết".
Ngoài mặt trận, Cuộc tổng tấn công của Kerensky, một chiến dịch tổng tấn công lớn của quân Nga theo lệnh của Chính phủ lâm thời vào liên quân Đức, Áo-Hung đã thất bại nặng nề với 60.000 binh lính Nga bị bắt hoặc bị giết, hơn 200.000 người bị thương. Tin thất bại gây sự căm phẫn và bất bình rất lớn trong nhân dân Nga.
Ngày 3 tháng 7, hơn 500.000 nhân dân Petrograd xuống đường biểu tình đòi chuyển giao chính quyền về tay Xô viết nhưng Chính phủ lâm thời đã từ chối và ra lệnh cho binh lính bắn vào đoàn biểu tình, làm hơn 1.000 người chết và 2.000 người bị thương. Sau đó, Chính phủ Lâm thời công khai đàn áp các phong trào đấu tranh của quần chúng, khủng bố các Xô Viết. Các nhà in và nhà báo bị cấm đưa tin về vụ đàn áp. Chính phủ ra lệnh truy nã Lenin để đưa ra tòa, các đơn vị cách mạng bị tước khí giới hoặc bị đẩy ra mặt trận. Lenin rút vào hoạt động bí mật tại vùng Pazzliv, Phần Lan. Từ nơi hoạt động bí mật, Lenin thường xuyên chỉ đạo phong trào cách mạng trong nước. Lenin vạch rõ thời kỳ đấu tranh hòa bình đã chấm dứt, các lực lượng cách mạng ở nước Nga phải tích cực chuẩn bị để tiến hành khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền.
Vào đầu mùa thu năm 1917, sau thất bại của cuộc đảo chính Kornilov, cuộc khủng hoảng kinh tế ở Nga trở nên trầm trọng hơn. Tại thủ đô, tình trạng thất nghiệp, thiếu hụt nhiên liệu và thực phẩm, cùng với lạm phát ngày càng tồi tệ. Đối với đa số người dân, điều kiện sống ngày càng suy giảm, trong khi Chính phủ lâm thời dường như chỉ thực hiện các biện pháp quản lý đơn thuần. Giữa cuộc khủng hoảng này, uy tín của Chủ tịch Chính phủ lâm thời, Aleksandr Kerensky, sụp đổ: phe cánh hữu cho rằng ông đã phản bội Kornilov, còn phe cánh tả và quần chúng ở thủ đô lại coi ông là đồng lõa trong âm mưu phản cách mạng. Thất bại của Kornilov chủ yếu mang lại lợi ích cho Đảng Bolshevik, nhưng thực tế tâm lý quần chúng lại nghiêng về việc thành lập một chính phủ Xô viết mới tập hợp các dòng tư tưởng xã hội chủ nghĩa khác nhau, chứ không phải một chính quyền chỉ do Đảng Bolshevik nắm giữ. Xu hướng này được phản ánh trong vô số nghị quyết được thông qua sau thất bại của Kornilov.
Sự cực đoan hóa của quần chúng được phản ánh qua việc phe ôn hòa mất quyền kiểm soát các Xô viết quan trọng trên khắp đất nước. Xô viết Moskva rơi vào tay những người Bolshevik vào ngày 5 tháng 9 (lịch Julius), trong khi Xô viết Petrograd cũng chuyển sang sự kiểm soát của họ vào ngày 25 tháng 9 (lịch Julius), sau nhiều thất bại liên tiếp của phe ôn hòa trong các cuộc bỏ phiếu. Trotsky, vừa được thả khỏi nhà tù, đã được bầu làm Chủ tịch Xô viết thủ đô. Hơn một trăm Xô viết trên khắp đất nước yêu cầu Ủy ban Chấp hành Trung ương Toàn Nga (VTsIK) — khi đó vẫn do những người xã hội chủ nghĩa ôn hòa kiểm soát — giành lấy chính quyền, trong khi tại các địa phương quan trọng khác, những người Bolshevik cũng giành được đa số trong các Xô viết địa phương. Hạm đội Baltic, lực lượng quân sự quan trọng gần thủ đô, thể hiện rõ sự phản đối đối với Kerensky. Nông dân ở khu vực Petrograd bầu một đại diện Bolshevik tham dự Hội nghị Dân chủ sắp tới. Ở các thành phố lớn, sự ủng hộ dành cho những người Bolshevik gia tăng đáng kể.
Tại Hội nghị Dân chủ được triệu tập ngay sau đó để thảo luận về vấn đề chính phủ nào nên thay thế chính phủ lâm thời được Kerensky thành lập trong cuộc đảo chính, Đảng Bolshevik tiếp tục bảo vệ quan điểm chấm dứt mọi liên minh với các thành phần tư sản và thành lập một chính phủ hoàn toàn theo đường lối xã hội chủ nghĩa, quan điểm này được Kamenev và Trotski ủng hộ. Mặc dù có sự khác biệt giữa hai người — Trotsky coi chính phủ mới là bước đầu tiên để chuyển giao quyền lực cho các Xô viết, trong khi Kamenev coi đó là cách để đảm bảo việc triệu tập Quốc hội Lập hiến — cả hai vẫn tin tưởng vào khả năng đẩy mạnh cách mạng bằng các phương pháp hòa bình. Quan điểm này, vốn được Lenin ủng hộ trước đó, đã bị lung lay nghiêm trọng khi ông bất ngờ thay đổi thái độ trong hai bức thư gửi Ban Chấp hành Trung ương Đảng Bolshevik vào ngày 15 tháng 9 (theo lịch Julius)/28 tháng 9 (theo lịch Gregory), trong đó ông bác bỏ đường lối ôn hòa và kêu gọi một cuộc nổi dậy ngay lập tức. Ban Chấp hành Trung ương, ngạc nhiên trước lập trường mới này, quyết định phớt lờ yêu cầu của Lenin và giữ bí mật về quan điểm của ông để không làm suy yếu tinh thần hòa giải giữa các phe xã hội chủ nghĩa, vốn đã được củng cố sau cuộc đối đầu với Kornilov.
Trước sự phản đối của đa số thành viên Ban Chấp hành Trung ương Bolshevik về việc chấp nhận yêu cầu của ông về việc tiến hành một cuộc khởi nghĩa vũ trang và nắm quyền lực, Lenin đã đệ đơn từ chức khỏi Ban Chấp hành Trung ương, nhưng việc này không có hiệu lực. Vào giữa tháng 10, ông đã đẩy mạnh chiến dịch ủng hộ việc giành quyền lực ngay lập tức, cả trong nội bộ đảng lẫn trong quần chúng, thông qua nhiều bài viết biện minh cho lập trường của mình dựa trên tình hình quốc gia và quốc tế (sự gia tăng ủng hộ dành cho phe Bolshevik, tình trạng cách mạng sôi sục ở nông thôn, các cuộc bạo động trong quân đội Đức, v.v.).
Quyết định cuối cùng của Hội nghị cho phép Kerensky thành lập một chính phủ mới với sự tham gia của các bộ trưởng từ đảng Kadet và các nhóm tự do khác đã không khiến Ban Chấp hành Trung ương đáp lại lời kêu gọi của Lenin về việc nổi dậy ngay lập tức chống lại chính phủ đó, nhưng buộc họ phải suy nghĩ lại về lập trường của mình. Sau khi nỗ lực thành lập một chính phủ xã hội chủ nghĩa tại Hội nghị thất bại, đa số thành viên Ban Chấp hành Trung ương bắt đầu đặt hy vọng vào việc đạt được mục tiêu này tại Đại hội Xô viết sắp tới. Đối với những người cực đoan, đại hội có thể chuyển giao quyền lực cho một chính phủ cánh tả sẽ nhanh chóng thực hiện các biện pháp triệt để. Đối với những người Bolshevik ôn hòa hơn, chính phủ lâm thời mới này sẽ đảm bảo việc bầu cử và triệu tập Quốc hội Lập hiến. Xô viết Petrograd đã lên án Hội đồng Bộ trưởng mới là "Chính phủ của một cuộc nội chiến", từ chối ủng hộ nó và tuyên bố rằng Đại hội Xô viết sắp tới sẽ thành lập một chính phủ "thực sự cách mạng". Phái đoàn Bolshevik đã rời khỏi Quốc hội Lâm thời, bắt đầu chiến dịch vận động ủng hộ việc thành lập một chính phủ mới và lên án Kerensky cùng những người ủng hộ ông.
Chuẩn bị
Trung ương Đảng Bolshevik và thiếu tổ chức
Mặc dù Vladimir Lenin mong muốn Đảng Bolshevik ngay lập tức nắm quyền, nhưng các báo cáo về thái độ của công nhân và binh lính — sẵn sàng ủng hộ việc chuyển giao quyền lực cho các Xô viết, nhưng không muốn nổi dậy chỉ vì đảng Bolshevik — đã khiến ban lãnh đạo Bolshevik tập trung nỗ lực vào việc đảm bảo rằng Đại hội Xô viết Toàn Nga lần thứ hai sẽ tiến hành chuyển giao quyền lực chính phủ cho các Xô viết. Phần lớn ban lãnh đạo đảng ủng hộ việc giành chính quyền trong khuôn khổ Đại hội Xô viết (người đại diện chính cho quan điểm này là Leon Trotsky), và ngay cả trong Ban Chấp hành Trung ương, một bộ phận đáng kể, đứng đầu là Kamenev và Zinoviev, lo ngại trước lời kêu gọi khởi nghĩa của Vladimir Lenin. Nhóm này cho rằng tình hình chưa chín muồi cho một cuộc khởi nghĩa vũ trang và muốn dựa vào các Xô viết cùng Quốc hội Lập hiến tương lai để thúc đẩy cách mạng. Họ lập luận rằng một cuộc đảo chính sẽ khiến toàn bộ giai cấp tư sản đoàn kết chống lại chính phủ mới, làm suy yếu khả năng đối đầu quân sự với Đức, và sẽ không nhận được sự ủng hộ quyết liệt từ giai cấp vô sản toàn thế giới. Mặc dù cuối cùng Lenin đã thuyết phục được về sự cần thiết của một cuộc nổi dậy, nhưng không có ngày cụ thể được ấn định, và Ban Chấp hành Trung ương vẫn chia rẽ sâu sắc.
Vladimir Lenin tin rằng không nên chần chừ mà cần phải nắm quyền ngay lập tức. Để biện minh cho hành động này, ông đưa ra nhiều lý do: việc ký kết hòa bình sắp diễn ra giữa các bên tham chiến trong Thế chiến thứ nhất, mà theo ông, chỉ là sự thỏa thuận giữa các cường quốc đế quốc; Kerensky đang chuẩn bị kế hoạch giao nộp thủ đô cho người Đức; nguy cơ một cuộc đảo chính mới từ cánh hữu đang được chuẩn bị tương tự như cuộc đảo chính thất bại của Kornilov; và niềm tin rằng cách mạng Nga và cách mạng thế giới có thể thành công với rất ít đổ máu. Thực tế, tình hình Chính phủ Lâm thời rất nghiêm trọng và đang nhanh chóng mất uy tín. Ở mặt trận phía Bắc, gần thủ đô, vô cùng thảm khốc, và Kerensky không thể chắc chắn về lòng trung thành của lực lượng đồn trú tại Petrograd. Tình trạng thiếu nhiên liệu và lương thực khiến lạm phát ngày càng gia tăng. Sự thờ ơ từ quần chúng có thể nhanh chóng chuyển thành sự phản kháng, và Chính phủ không thể trông cậy vào sự ủng hộ hiệu quả từ Ủy ban Chấp hành Trung ương toàn Nga (VTsIK), vốn bị cô lập khỏi quần chúng. Xô viết Petrograd đã nằm trong tay những người Bolshevik, dưới sự lãnh đạo của Leon Trotsky.
Vào ngày 24 tháng 9 theo lịch Julius (7 tháng 10 theo lịch Gregory), Đảng Bolshevik quyết định tập trung vào việc thay thế ban lãnh đạo của càng nhiều Xô viết càng tốt, vốn từ mùa xuân đã bị các nhà xã hội chủ nghĩa ôn hòa kiểm soát, và Đảng Bolshevik muốn giành quyền kiểm soát thông qua các cuộc bầu cử. Những người Cách mạng Xã hội cánh tả cũng áp dụng chiến lược này. Một phần lý do cho sự huy động lực lượng của các đảng phái cánh tả cấp tiến trước thềm Đại hội Xô viết là do những tin đồn dai dẳng về khả năng xảy ra một cuộc phản cách mạng hoặc việc hủy bỏ Đại hội này, mà những người xã hội chủ nghĩa ôn hòa chỉ miễn cưỡng chấp nhận triệu tập. Vào ngày 7 tháng 10 theo lịch Julius (20 tháng 10 theo lịch Gregory), Vladimir Lenin trở lại thủ đô, và những người Bolshevik rút khỏi Quốc hội Lâm thời. Leon Trotsky đưa ra một quyết định then chốt khi tận dụng tin đồn rằng Chính phủ Lâm thời sẽ từ bỏ thủ đô để giải thích cho việc giành quyền kiểm soát đơn vị đồn trú tại thủ đô và cung cấp vũ khí cho công nhân như các biện pháp phòng thủ chống lại kẻ thù của cách mạng, cả bên ngoài (người Đức) lẫn bên trong (những kẻ phản cách mạng). Bốn ngày sau, tại Đại hội Xô viết khu vực phía Bắc, Leon Trotsky công khai những nghi ngờ của mình nhằm thu hút sự ủng hộ của quân đội đóng gần thủ đô. Tại Đại hội này, sự ủng hộ áp đảo dành cho những người Bolshevik từ khu vực gần thủ đô và từ các lực lượng đóng quân xung quanh Petrograd đã trở nên rõ ràng. Trong khi đó, những người Bolshevik phản đối cuộc khởi nghĩa đã tiến hành một chiến dịch trình bày các luận điểm của họ chống lại việc nổi dậy vũ trang.
Vladimir Lenin trở về từ Phần Lan đến thủ đô, gặp gỡ Ban Chấp hành Trung ương Bolshevik vào ngày 10 tháng 10 theo lịch Julius (23 tháng 10 theo lịch Gregory) và thuyết phục được Ban Chấp hành Trung ương thông qua một cuộc khởi nghĩa vũ trang chống lại Chính phủ, nhưng không ấn định ngày cụ thể cũng như không thực hiện trước khi Đại hội Xô viết diễn ra. Quyết định được thông qua, mang tính chất mơ hồ, đã làm gia tăng sự chia rẽ nội bộ trong đảng giữa những người ủng hộ quan điểm của Lenin về việc nổi dậy ngay lập tức, những người muốn giành chính quyền bằng cách tận dụng Đại hội Xô viết hoặc như một phản ứng trước cuộc tấn công từ Chính phủ, và phe ôn hòa hơn, phản đối hoàn toàn kế hoạch giành chính quyền, đứng đầu là Kamenev. Trong những ngày sau cuộc họp của Ban Chấp hành Trung ương, không có kế hoạch cụ thể nào cho một cuộc khởi nghĩa ngay lập tức, và các cán bộ Bolshevik không sẵn sàng tiến hành do thiếu tổ chức và sự chỉ đạo. Không có kế hoạch nào để kiểm soát các tuyến liên lạc và mạng lưới giao thông, và các đội Cận vệ Đỏ, ngày càng ủng hộ những người Bolshevik, cũng không có một bộ chỉ huy thống nhất tại Petrograd.
Vào ngày 12 tháng 10 theo lịch Julius (25 tháng 10 theo lịch Gregory), Ủy ban Chấp hành Xô viết Petrograd đã thông qua việc thành lập một cơ quan để phối hợp bảo vệ Đại hội Xô viết sắp tới, được gọi là Ủy ban Quân sự Cách mạng. Ủy ban này bao gồm đại diện từ Xô viết Petrograd, bộ phận binh sĩ của Xô viết, hải quân, công đoàn, các ủy ban nhà máy, các tổ chức quân sự của các đảng trong Xô viết, các đội dân quân công nhân và các tổ chức khác. Một cuộc họp các đơn vị đồn trú cũng được triệu tập trong những ngày tiếp theo. Ủy ban này không phải là một nhóm âm mưu bí mật, mà là một cơ quan chính thức của Xô viết Petrograd. Các nhà xã hội chủ nghĩa ôn hòa nhanh chóng rút khỏi Ủy ban Quân sự Cách mạng, tạo điều kiện thuận lợi cho những người cấp tiến, đặc biệt là những người Bolshevik, giành quyền kiểm soát hoàn toàn tổ chức này.
Bốn ngày trước thời điểm dự kiến diễn ra Đại hội, vào ngày 16 tháng 10 theo lịch Julius (29 tháng 10 theo lịch Gregory), một cuộc họp mới của Ban Chấp hành Trung ương đã xác nhận quyết định nắm quyền, bất chấp sự phản đối mạnh mẽ từ phe ôn hòa; Kamenev đe dọa từ chức, và cùng với Zinoviev, ông bắt đầu công khai bày tỏ sự phản đối, khiến Vladimir Lenin vô cùng khó chịu. Tuy nhiên, việc chuẩn bị cần thiết để thực hiện cuộc đảo chính chống lại Chính phủ Lâm thời vẫn chưa được tiến hành. Phần lớn lãnh đạo đảng và các nghị quyết của công nhân và binh lính liên tục được thông qua vẫn ưu tiên việc nắm quyền thông qua Đại hội Xô viết sắp tới. Trong khi đó, những người Cách mạng Xã hội cánh tả cũng chuẩn bị thành lập một chính phủ xã hội chủ nghĩa mới gồm các đảng phái cánh tả trong khuôn khổ Đại hội, nhưng họ phản đối việc giành chính quyền trước thời điểm này. Đây cũng là quan điểm của phe Menshevik quốc tế. Cùng ngày hôm đó, Trotsky xác nhận những tin tức đã xuất hiện trên một số tờ báo hôm trước: "Chúng tôi được cho biết rằng chúng tôi đang chuẩn bị một tổ chức để nắm quyền. Điều đó không phải là bí mật."
Mục tiêu cuối cùng của các hoạt động của Xô viết Petrograd đã được Trotsky nêu rõ: Đại hội Xô viết phải giành lấy quyền lực chính phủ, tuyên bố đình chiến ngay lập tức và trao đất đai cho nông dân. Tuy nhiên, đối với Vladimir Lenin, việc nắm quyền phải được thực hiện trước Đại hội, và vai trò của Đại hội chỉ nên là việc chấp nhận nó.
Quyết định của các nhà xã hội chủ nghĩa ôn hòa về việc hoãn Đại hội thêm năm ngày, do thiếu đại biểu tại thủ đô, đã trở thành yếu tố quyết định: nó cho phép những người Bolshevik tổ chức để nắm quyền và cũng khiến Chính phủ Lâm thời, dưới sự lãnh đạo của Kerensky, tiến hành các biện pháp nhằm giải giáp lực lượng cấp tiến trước khi Đại hội diễn ra. Một phần lý do trì hoãn Đại hội cũng là do sự chia rẽ nội bộ trong đảng Bolshevik, khiến những người xã hội chủ nghĩa ôn hòa hy vọng rằng Đại hội cuối cùng sẽ có đa số phản đối lập trường của Lenin.
Chính phủ Lâm thời Nga
Trong một phiên họp kín của nội các vào đêm ngày 4 tháng 10 theo lịch Julius (tức ngày 17 tháng 10 theo lịch Gregory), mối đe dọa quân sự từ phía Đức đối với thủ đô sau khi quân đội Đức chiếm đóng các đảo ở vùng Baltic gần Estonia đã được thảo luận. Bộ trưởng Phúc lợi, người thuộc đảng Kadet, Nikolai Kishkin, đề xuất chuyển thủ đô đến Moskva và đưa Petrograd vào khu vực chiến tuyến, một ý kiến bị các bộ trưởng xã hội chủ nghĩa chỉ trích vì họ cho rằng điều này sẽ làm giảm ảnh hưởng của Xô viết Petrograd và Ủy ban Chấp hành Trung ương Toàn Nga (VTsIK) đối với Chính phủ cũng như Quốc hội Lập hiến sắp tới. Trước những lời chỉ trích, Hội đồng Bộ trưởng quyết định không chấp nhận đề xuất này cho đến khi Quốc hội Lâm thời thông qua. Khi thông tin này bị rò rỉ ra công chúng, nhiều người xem đây như một âm mưu của chính phủ nhằm sử dụng quân Đức để đàn áp cách mạng, điều mà những người Bolshevik nhanh chóng tận dụng để tuyên truyền. Trên thực tế, chính phủ không hề có ý định giao thủ đô cho kẻ thù, nhưng họ muốn lợi dụng mối đe dọa từ quân Đức để loại bỏ các thành phần binh lính nổi loạn trong lực lượng đồn trú trong thành phố. Dù vậy, giới chỉ huy quân đội không tin rằng quân Đức thực sự có kế hoạch tấn công thành phố vào thời điểm đó.
Vào ngày 9 tháng 10 theo lịch Julius (22 tháng 10 theo lịch Gregory), bộ chỉ huy quân sự của thủ đô ra lệnh điều động một phần ba số trung đoàn trong lực lượng đồn trú ra tiền tuyến. Tuy nhiên, lệnh này mang tính chính trị nhiều hơn là quân sự, bởi chỉ huy mặt trận phía Bắc không muốn nhận quân tiếp viện từ thủ đô. Trước lệnh điều động này, các đơn vị đồn trú tại Petrograd phản đối chính phủ lâm thời và tuyên bố trung thành với Xô viết Petrograd. Ngay cả những đơn vị quân đội từng trung thành với chính phủ khi đàn áp cuộc khởi nghĩa tháng Bảy, bao gồm cả quân Cossack, cũng tuyên bố giữ thái độ trung lập hoặc đứng về phía Xô viết. Trước những tin đồn dai dẳng về một cuộc đảo chính mới từ phe cánh hữu, cùng với những tuyên bố của Mikhail Rodzianko ủng hộ việc từ bỏ thủ đô cho quân Đức, làm dấy lên lo ngại về một kịch bản tương tự như cuộc nổi loạn thất bại của Kornilov trước đó. Chính vì thế, lệnh điều động binh sĩ của Bộ Chỉ huy quân sự đã khiến Xô viết Petrograd lo ngại và bắt đầu xem xét các biện pháp đối phó.
Vào ngày 13 tháng 10 theo lịch Julius (26 tháng 10 theo lịch Gregory), Kerensky xuất hiện trước Quốc hội Lâm thời để bác bỏ những tin đồn rằng ông đang chuẩn bị di chuyển thủ đô. Sau đó, nội các đã họp và quyết định kêu gọi người dân ủng hộ các hành động của những người Bolshevik, đồng thời tin tưởng rằng chính phủ vẫn có đủ lực lượng để kiểm soát tình hình, theo báo cáo của đại tá Polkovnikov – người vừa được bổ nhiệm làm tư lệnh quân khu Petrograd.
Trong khi đó, Chính phủ — với việc Kerensky vắng mặt tại mặt trận từ ngày 14 tháng 10 theo lịch Julius (27 tháng 10 theo lịch Gregory) đến ngày 17 tháng 10 theo lịch Julius (30 tháng 10 theo lịch Gregory) — ngày càng tỏ ra lo ngại về khả năng xảy ra một cuộc nổi dậy của những người Bolshevik, mặc dù các chỉ huy quân sự của thủ đô vẫn khẳng định rằng các biện pháp cần thiết để đàn áp nó đã được thực hiện. Nikolai Kishkin tin chắc rằng Chính phủ có đủ lực lượng để đàn áp một cuộc nổi dậy tiềm tàng của những người Bolshevik, nhưng không đủ để thực hiện một hành động phòng ngừa chống lại họ. Phó Thủ tướng Chính phủ, Aleksandr Konovalov, quyết định yêu cầu tiếp viện từ các trường quân sự ở Oranienbaum và Petergof, pháo binh từ các trường pháo binh của thủ đô, và điều động một tiểu đoàn lính đạp xe đến Cung điện Mùa Đông để tăng cường phòng thủ. Khi Kerensky trở lại, Konovalov phải thuyết phục ông ở lại thủ đô và tham dự một cuộc họp nội các, trong đó các bộ trưởng Quốc phòng và Nội vụ tỏ ra tự tin có thể đàn áp bất kỳ cuộc bạo loạn nào, và chính Kerensky cũng bày tỏ mong muốn rằng những người Bolshevik sẽ nổi dậy để ông có thể đè bẹp họ. Đêm hôm sau, một cuộc họp nội các khác đã thông qua việc áp dụng các biện pháp mới để dập tắt một cuộc nổi dậy có thể xảy ra, mà Kerensky đã bố trí với các chỉ huy quân sự của thủ đô. Các đội tuần tra Cossack đã đi khắp thành phố vào đêm trước ngày được cho là sẽ xảy ra cuộc nổi dậy — ngày khai mạc ban đầu của Đại hội Xô viết — và việc phòng thủ Cung điện Mùa Đông được tăng cường. Hội đồng Bộ trưởng cũng đưa ra nhiều tuyên bố kêu gọi người dân giữ trật tự. Kerensky thông báo với đại sứ Anh và Quốc hội Lâm thời rằng ông đã sẵn sàng đối phó với những người Bolshevik. Tại Kaluga, gần Moskva, lực lượng Cossack được lệnh giải tán Xô viết địa phương, và lệnh bắt giữ Vladimir Lenin cũng được gia hạn; tất cả các biện pháp này đều nhận được sự ủng hộ mạnh mẽ từ những người Menshevik và Xã hội Cách mạng trong Ủy ban Chấp hành Trung ương Toàn Nga (VTsIK).
Nỗ lực của Ủy ban Chấp hành Trung ương Toàn Nga nhằm giành được sự ủng hộ của các đơn vị quân đội trong lực lượng đồn trú dành cho chính phủ đã thất bại: các đơn vị này đã cử đại diện đến cuộc họp với đại tá Đại tá Georgy Polkovnikov, nhưng các đại diện của Ủy ban không thể thuyết phục họ ủng hộ chính phủ chống lại Xô viết Petrograd. Trong những ngày trước khi những người Bolshevik giành chính quyền, Chính phủ Kerensky tiếp tục suy yếu mà không thể ngăn chặn.
Các bước chuẩn bị của Chính phủ kết thúc vào ngày 20 tháng 10 theo lịch Julius (2 tháng 11 theo lịch Gregory) với việc điều động một đại đội gồm bốn mươi lính đạp xe đến Cung điện Mùa Đông và yêu cầu bộ chỉ huy tối cao điều động các đơn vị Cossack từ mặt trận để thay thế những đơn vị được coi là thân Bolshevik hơn. Kế hoạch của Chính phủ bao gồm việc kiểm soát các tòa nhà chính tại thủ đô, trung tâm thành phố và các cây cầu dẫn vào trung tâm từ ngoại ô.
Trước thềm Đại hội II Xô viết toàn Nga
Vào ngày 21 tháng 10 theo lịch Julius (3 tháng 11 theo lịch Gregory), một hội nghị của các đơn vị đồn trú Petrograd, được tổ chức bởi Ủy ban Quân sự Cách mạng Petrograd (CMR), đã xác nhận lòng trung thành của các đơn vị với Xô viết Petrograd thay vì Chính phủ. Cuộc cách mạng được thông qua cuối cùng đã khích lệ Ủy ban Quân sự Cách mạng và Xô viết Petrograd nắm quyền, ký kết hòa bình, đảm bảo nguồn cung lương thực cho người dân và thông qua cải cách ruộng đất. Cùng đêm đó, các phái viên của Ủy ban Quân sự Cách mạng Petrograd đã đến thông báo với chỉ huy quân khu thủ đô, đại tá Polkovnikov, để thông báo rằng từ nay trở đi mọi mệnh lệnh phải được Ủy ban Quân sự Cách mạng Petrograd phê chuẩn, nhưng yêu cầu này bị Polkovnikov từ chối. Thái độ này khiến Ủy ban Quân sự Cách mạng Petrograd vào ngày hôm sau thông báo cho các đơn vị đồn trú rằng họ coi bộ chỉ huy quân khu là phản cách mạng, rằng cách mạng đang gặp nguy hiểm, và mọi mệnh lệnh phải được Ủy ban Quân sự Cách mạng Petrograd chấp thuận. Sau đó, Ủy ban Quân sự Cách mạng Petrograd bắt đầu gửi các ủy viên của mình đến các đơn vị quân đội chủ chốt trong thủ đô để đảm bảo quyền kiểm soát đồn trú, qua đó tước đoạt quyền lực của chính phủ. Các đơn vị nói chung hoan nghênh các ủy viên mới từ Ủy ban Quân sự Cách mạng Petrograd, phần lớn là những người Bolshevik vừa được thả khỏi nhà tù không lâu trước đó. Ủy ban Quân sự Cách mạng Petrograd cũng ra lệnh cho các kho vũ khí không được cung cấp súng đạn nếu không có sự cho phép của mình.
Vào ngày 22 tháng 10 theo lịch Julius (4 tháng 11 theo lịch Gregory), hàng loạt cuộc biểu tình diễn ra trên khắp thủ đô; ngày này được tuyên bố là "Ngày Xô viết Petrograd", và cả những người Bolshevik lẫn Cách mạng Xã hội cánh tả đều cố gắng huy động người dân ủng hộ việc chuyển giao quyền lực cho các Xô viết, với thành công lớn. Các diễn giả do Ủy ban Quân sự Cách mạng Petrograd gửi đến các trung đoàn đã khơi dậy sự bất mãn với Chính phủ. Thành phố đang trong tình trạng căng thẳng trước nguy cơ xảy ra xung đột giữa những người biểu tình và lực lượng Cossack, những người đã tổ chức một cuộc tuần hành yêu nước vào ngày hôm đó để kỷ niệm việc giải phóng Moskva khỏi tay Napoleon. Một số đơn vị đã huy động và quyết định ở trong tình trạng báo động cho đến khi Đại hội Xô viết bắt đầu. Một số nhóm Cận vệ Đỏ cũng ở trong tình trạng báo động. Vào giữa buổi chiều, Tham mưu trưởng khu vực quân sự thủ đô, tướng Yakov Bagratuni, đã yêu cầu mặt trận phía bắc chuẩn bị một số đơn vị quân đội để điều động ngay lập tức đến Petrograd, nhưng ủy viên mặt trận, Voitinski, cho rằng điều này không thể thực hiện nếu không giải thích rõ với binh lính về mục đích của việc chuẩn bị này. Kerensky sau đó lặp lại yêu cầu nhưng không thành công.
Ngày hôm sau, Ủy ban Quân sự Cách mạng Petrograd thông báo với dân chúng về các biện pháp mà họ đã thực hiện để kiểm soát đồn trú và các điểm chiến lược của thủ đô, với lý do rằng họ đang bảo vệ cách mạng. Sau một ngày tranh luận, Pháo đài Thánh Peter và Paul cuối cùng quyết định tuân theo mệnh lệnh Ủy ban Quân sự Cách mạng Petrograd. Kho vũ khí pháo đài cho phép Ủy ban Quân sự Cách mạng Petrograd trang bị cho nhiều Cận vệ Đỏ. Quyền lực bộ chỉ huy khu vực quân sự thủ đô ngày càng suy giảm.
Tương quan lực lượng
thumb|Hồng Vệ binh ở Petrograd Trong khi Chính phủ chủ yếu dựa vào các học viên quân sự và ba trung đoàn kỵ binh Cossack đóng quân tại thủ đô, những người Bolshevik lại dựa vào lực lượng Cận vệ Đỏ — đông đảo và quyết tâm nhưng thiếu kinh nghiệm —, các thủy thủ — những người ủng hộ nhiệt thành nhưng số lượng ít —, và các binh lính — có kinh nghiệm và rất đông, nhưng nhìn chung thụ động trong các cuộc đối đầu. Những người Bolshevik cần phải giành được sự ủng hộ của khoảng 150.000 binh lính trong lực lượng đồn trú; những người không muốn bị điều động ra tiền tuyến như chính phủ và chỉ huy Mặt trận phía Bắc mong muốn đã mang lại lợi thế cho những người Bolshevik.
Vào ngày 17 tháng 10 theo lịch Julius (30 tháng 10 theo lịch Gregory), Vladimir Cheremisov và ủy viên của ông, cựu Bolshevik Grigori Voitinsky, đã tổ chức một hội nghị với các đơn vị đồn trú để giải thích về sự cần thiết của việc họ gia nhập các đơn vị ở mặt trận nhằm bảo vệ thủ đô. Phái đoàn từ lực lượng đồn trú, phần lớn là người Bolshevik, tỏ ra nghi ngờ về động cơ thực sự của động thái này và nhấn mạnh rằng Xô viết Petrograd phải có tiếng nói cuối cùng trong việc điều động các đơn vị. Với sự bất đồng giữa các bên, hội nghị đã kết thúc trong thất bại; năm ngày sau, Tập đoàn quân số 5 của Cheremisov đã bầu ra một ủy ban mới với đa số là những người Bolshevik. Cùng ngày diễn ra cuộc họp, Xô viết đã thành lập tổ chức chịu trách nhiệm phối hợp các vấn đề quân sự: Ủy ban Quân sự Cách mạng, thực chất nằm dưới sự kiểm soát của tổ chức tương đương trong đảng Bolshevik. Ngày hôm sau cuộc họp với Cheremisov, các đơn vị đồn trú tổ chức một cuộc họp riêng tại Smolny và tuyên bố không còn tin tưởng vào chính phủ, đồng thời tuyên bố ủng hộ Xô viết Petrograd. Các thành viên của Ủy ban Chấp hành Trung ương Toàn Nga, những người đã cho phép tổ chức cuộc họp diễn ra, cuối cùng đã rời đi mà không được phát biểu.
Diễn biến ở Petrograd
Đóng cửa nhà in và đụng độ mở màn
thumb|right|Thủ tướng Chính phủ Lâm thời Nga, [[Aleksandr Kerensky]] Tầm 3 giờ đêm ngày – rạng sáng ngày , do chưa nhận được hồi âm từ Ủy ban Quân sự Cách mạng, Kerensky và nội các chính phủ tại Cung điện Mùa Đông bèn phê duyệt lệnh bắt khẩn cấp một số thủ lĩnh của Ủy ban, đồng thời hạ lệnh cho đóng cửa hai nhà in Rabochi Put và Soldat của Đảng Bolshevik. Tướng Bagratuni điện báo tới các trường quân sự ở Petrograd, các trường sĩ quan ở Peterhof và Gatchina, hạ lệnh điều động thiếu sinh quân đến Quảng trường Cung điện để nhận chỉ thị; đồng thời yêu cầu các đơn vị quân lân cận, bao gồm đoàn pháo binh ngựa kéo Pavlovsk, trung đoàn súng trường Tsarskoe Selo, và Tiểu đoàn Xung kích Phụ nữ Levashova, khẩn trương tiến vào thủ phủ. Hiểu rằng nước đi này sẽ làm dậy sóng chính trường, Kerensky dự tính phân trần sự vụ ở Nghị viện ngay ngày hôm đó.
Tầm 5 rưỡi sáng, một toán thiếu sinh quân của chính phủ ập vào xưởng in hai tờ báo Bolshevik trên Phố Konnogvardeiskaya, phá hoại trang thiết bị, tịch thu ấn phẩm, niêm phong cơ sở và cho người canh giữ bên ngoài. Nhân viên tại đây vội vã chạy sang Viện Smolny – trụ sở của Xô viết Petrograd, Ủy ban Quân sự Cách mạng và Đảng Bolshevik – để báo cáo vụ việc. Một cuộc họp khẩn bao gồm đại biểu của Xô-viết, Ủy ban Quân sự Cách mạng, Đảng Bolshevik và phái Cách mạng Xã hội chủ nghĩa cánh tả, ngay lập tức được triệu tập; họ quy kết hành động của chính phủ là phản cách mạng và loan tin về động thái tiến quân rất đáng nghi hướng về thủ phủ. Bộ chỉ huy Ủy ban Quân sự Cách mạng truyền đi "Chỉ thị 1", khuyến cáo các đơn vị đề cao cảnh giác, sẵn sàng tác chiến. Bất chấp mong muốn của một bộ phận Ủy ban Quân sự Cách mạng và Đảng Bolshevik, ý kiến nổi dậy ngay tức khắc để cướp chính quyền bị bác bỏ, thay vào đó chủ trương hiện thời chỉ nhằm bảo toàn Đại hội Xô viết.
thumb|left|Thiết giáp xa của công nhân [[Hồng Vệ binh đỗ trước Viện Smolny]] Tầm 10 giờ sáng, Kerensky thông cáo cho các bộ trưởng về những biện pháp đã được thi hành nhằm trấn áp Đảng Bolshevik và duyệt lại bài phát biểu trước khi trình bày tại Nghị viện. Vị thủ tướng vẫn tự tin rằng mọi chuyện đang nằm trong tầm kiểm soát; trên thực tế, dân quân của thành phố đã bất tuân lệnh bắt giữ các ủy viên thân Bolshevik trong Ủy ban Quân sự Cách mạng. Cùng ngày, Kerensky đốc thúc thuyên chuyển binh lính thân Chính phủ từ tiền tuyến về thủ đô, hạ lệnh khai trừ ngay lập tức các chính ủy bên trong Ủy ban Quân sự Cách mạng và cấm các doanh trại tự ý điều quân trừ khi có lệnh trực tiếp từ Quân khu Petrograd, song những biện pháp này hầu như đều bất thành. Suốt sáng đến đầu giờ chiều, khá rõ ràng rằng phần lớn dân quân trong thành phố đang tuân lệnh của Xô viết Petrograd chứ không phải của Chính phủ Lâm thời. Hai phe cáo buộc nhau là phản cách mạng và đều tự xưng là chủ thể có nghĩa vụ bảo vệ thành quả của Cách mạng Tháng Hai.
Vào buổi chiều, tin đồn lan truyền rằng, quân chi viện của Chính phủ Lâm thời, hoặc là đã đào ngũ sang Ủy ban Quân sự Cách mạng, hoặc là đã bị chặn đường tiến bởi những người ủng hộ Bolshevik cách xa thành phố. Thủy thủ tuần dương hạm Rạng Đông, bấy giờ đang neo đậu ở hải cảng Pháp – Áo trên sông Neva gần Cung điện Mùa Đông, đã nổi dậy chống sĩ quan chỉ huy và nắm quyền kiểm soát con tàu trước khi nó được lệnh ra khơi. Chính phủ Lâm thời hiện chỉ nắm giữ vài ngàn binh lính trung thành bên trong thành phố – hầu hết là sĩ quan, quân Cossack, thiếu sinh quân và một tiểu đoàn phụ nữ – thất thế trầm trọng khi so với đối phương. Vào buổi trưa, khoảng 200 binh lính đã tập kết tại Quảng trường Cung điện, hội họp với 68 thiếu sinh quân từ Học viện Pháo binh Mikhailovsk hai tiếng sau.
Sự yếu kém của Chính phủ Lâm thời
thumb|right|[[Leon Trotsky, nhân tố quan trọng của chính biến Petrograd.]] Vào buổi trưa, Quốc hội Lâm thời được triệu tập bởi Nikolai Avksentiev. Tại phiên họp này, Kerensky đề xuất được trao đổi đặc biệt với nghị viện. Trong bài diễn văn kéo dài một tiếng đồng hồ, ông tìm kiếm sự ủng hộ của toàn bộ hội trường sau khi thuật lại các sự kiện trong vài ngày qua, song rốt cuộc phải thất vọng trước sự khước từ thẳng thừng, ngay cả khi phe cánh tả cấp tiến vắng mặt.
Trong bối cảnh căng thẳng tại Petrograd, phe xã hội chủ nghĩa ôn hòa tổ chức họp khẩn cấp tại Ủy ban Chấp hành Trung ương toàn Nga (VTsIK) từ nửa đêm đến 4 giờ sáng nhưng không đạt được kết quả thực chất. Họ chỉ ra lời kêu gọi giữ bình tĩnh và cảnh báo nguy cơ phản cách mạng. Dù cố gắng thông qua một nghị quyết ủng hộ chính phủ với điều kiện Chính phủ Lâm thời cải cách triệt để, Kerensky từ chối và khẳng định sẽ tự xử lý tình hình.
Sau đó, Kerensky rời trụ sở Quốc hội Lâm thời để chỉ đạo các biện pháp phòng thủ, như duy trì quyền kiểm soát các tòa nhà chính phủ, điểm liên lạc, và cô lập các khu ngoại ô bằng cách nâng cầu qua sông Neva. Từ 14:00–15:00, các học viên sĩ quan chiếm giữ cầu Nikolaevsky và cầu Cung điện, nhưng thất bại tại cầu Liteiny vì bị đám đông và Cận vệ Đỏ ngăn cản. Đến 18:30, Trung đoàn Pavlovskiy – trung thành với Ủy ban Quân sự Cách mạng (CMR) – chiếm cầu Trotsky, và nhiều cây cầu khác cũng nhanh chóng rơi vào tay lực lượng khởi nghĩa.
Ủy ban Quân sự Cách mạng thành lập ủy ban chỉ đạo đối đầu chính phủ, triển khai các chính ủy đến các vị trí chiến lược yêu cầu tuân theo mệnh lệnh. Trong ngày, nhiều trung tâm trọng yếu thủ đô chuyển sang quyền kiểm soát từ phe Xô viết mà không có đụng độ đáng kể. Đến 16:00, lính bảo vệ Cung điện Mùa Đông bắt đầu rút lui; 17:00, trung tâm điện tín bị lực lượng thân Ủy ban Quân sự Cách mạng chiếm giữ. Một số học viên sĩ quan đến sau bị buộc phải rút lui. Đồng thời, Ủy ban Quân sự Cách mạng yêu cầu hỗ trợ từ Hạm đội Baltic, nhưng chỉ có một nhóm nhỏ kịp đến vì bị cản trở bởi hệ thống đường sắt.
Từ sau 21:00, các lực lượng khởi nghĩa tiếp tục chiếm ga đường sắt Baltic, hãng thông tấn, tổng đài điện thoại, nhà máy điện, và các ga khác nhằm cắt đứt khả năng tiếp viện của chính phủ. Trong khi đó, một nỗ lực bắt giữ Lenin tại nhà in Bolshevik thất bại vì ông không có mặt, và lực lượng Cận vệ Đỏ phản công kịp thời.
Khi đêm xuống, lực lượng Xô viết đã kiểm soát phần lớn Petrograd, dù hành động vẫn mang tính phòng thủ, nhằm bảo vệ Đại hội toàn Nga của các Xô viết sắp tới. Lenin, vẫn đang ẩn náu, ngày càng mất kiên nhẫn vì sự chần chừ từ các lãnh đạo Bolshevik. Ông nhiều lần xin đến Smolny nhưng bị từ chối. Cuối cùng, bất chấp lệnh, Lenin cải trang, đi xe điện và đi bộ đến Smolny với một vệ sĩ, quyết tâm thúc đẩy khởi nghĩa dứt điểm.
Lenin đã tới và Xô-viết đoạt quyền
Vào khoảng nửa đêm , Vladimir Lenin bí mật đến trụ sở Xô viết Petrograd tại Smolny. Sự xuất hiện của ông đánh dấu bước chuyển quan trọng trong kế hoạch nổi dậy của phe Bolshevik: từ phòng thủ cách mạng chuyển sang chủ động lật đổ Chính phủ lâm thời của Aleksandr Kerensky. Chính phủ này khi đó đang yếu dần, trong khi Xô viết đã kiểm soát được phần lớn thủ đô Petrograd.
Lenin, cải trang và chỉ có một vệ sĩ đi cùng, đã tránh bị một đội tuần tra học viên quân sự bắt giữ. Ngay sau đó, Ủy ban Quân sự Cách mạng do Xô viết lập ra bắt đầu kế hoạch cụ thể để chiếm lĩnh toàn bộ thành phố: từ lúc 1:30 sáng, các lực lượng gồm hải quân, binh sĩ Trung đoàn Kexholm và Cận Vệ Đỏ bắt đầu chiếm các điểm trọng yếu như bưu điện trung tâm, nhà ga Nikolaevsky, trạm điện, cầu và trạm điện thoại.
Đến 6 giờ sáng, Ngân hàng Nhà nước bị chiếm, và đến 7 giờ, trung tâm điện thoại rơi vào tay phe cách mạng sau một cuộc đối đầu căng thẳng nhưng không có nổ súng. Họ cắt liên lạc điện thoại với Cung điện Mùa Đông và nối lại liên lạc với Smolny. Kho bạc bị chiếm sau đó mà không gặp kháng cự do lực lượng canh gác đã ngả về phe Ủy ban Quân sự Cách mạng. Đến 8 giờ sáng, ga Varsovia – điểm kết nối với mặt trận phía Bắc – cũng bị kiểm soát.
Khi trời sáng, gần như toàn bộ Petrograd đã nằm trong tay Xô viết, ngoại trừ Cung điện Mùa Đông. Tuy nhiên, cả hai phía – quân chính phủ và phe nổi dậy – đều ngần ngại tấn công trực diện vì sợ thương vong. Trong khi đó, cuộc sống trong thành phố diễn ra khá bình thường: các cơ quan, trường học và phương tiện công cộng vẫn hoạt động, dù Chính phủ không còn điện và điện thoại.
Chính quyền lâm thời tìm cách huy động quân Cossack, nhưng không thành công vì các trung đoàn này từ chối ủng hộ một chính phủ không còn lực lượng bộ binh đáng tin cậy. Đến khoảng 10 giờ sáng, tình hình tuyệt vọng được báo cáo lên Bộ Tổng tham mưu. Đến 11:30, Kerensky rời thành phố để tìm quân tiếp viện từ mặt trận nhằm dập tắt cuộc nổi dậy – mặc dù trên thực tế, Petrograd đã gần như hoàn toàn nằm dưới quyền kiểm soát của Bolshevik. Lenin đã soạn thảo bản tuyên ngôn phế truất chính phủ, bản tuyên ngôn này đã được phân phát ngay lập tức khắp thành phố:
Phe Bolshevik tuyên bố quyền lực đã được chuyển giao cho các Xô viết. Trong khi đó, lời kêu gọi từ một lãnh đạo đảng Xã hội-Cách mạng (đồng minh của Kerensky) nhằm huy động các đơn vị quân đội trung thành với chính phủ hoàn toàn thất bại. Sự ủng hộ dành cho chính phủ trong tầng lớp công nhân và binh lính – lực lượng nền tảng của đảng – gần như không còn, nhất là khi chính phủ vẫn duy trì liên minh với các đảng phái tư sản.
Trong suốt ngày 25 tháng 10, lực lượng Ủy ban Quân sự Cách mạng tiếp tục chiếm những địa điểm cuối cùng do chính phủ kiểm soát: nhà tù Kresty được yêu cầu thả các tù nhân chính trị, trụ sở Quốc hội lâm thời bị bao vây và sau đó giải tán (không có ai bị bắt), các trường học và văn phòng chính phủ đóng cửa.
Chiều tối cùng ngày, tại cuộc họp Xô viết Petrograd, Trotski chính thức tuyên bố Chính phủ lâm thời đã sụp đổ và công bố các biện pháp củng cố quyền lực tại thủ đô. Lenin lần đầu tiên xuất hiện công khai trước Xô viết kể từ sự kiện Tháng Bảy, được chào đón nồng nhiệt. Mặc dù Cung điện Mùa Đông chưa thất thủ, Xô viết đã chính thức phê chuẩn việc chuyển giao quyền lực về tay các Xô viết. Một ủy ban ba người được thành lập để tiếp tục cuộc bao vây cung điện, với mong muốn của Lenin là hoàn tất việc chiếm đóng trước khi Đại hội Xô viết khai mạc.
Tiếp quản Cung điện Mùa Đông
Ủy ban Quân sự Cách mạng Petrograd đã tổ chức một kế hoạch tỉ mỉ để tấn công Cung điện Mùa Đông — trụ sở Chính phủ Lâm thời. Kế hoạch này bao gồm việc hình thành hai vòng vây đồng tâm: một vòng trong để gây áp lực trực tiếp lên tòa nhà — gồm các trung đoàn Pavlovskiy và Kexholm — và một vòng ngoài nhằm ngăn chặn các lực lượng tiếp viện, bao gồm việc kiểm soát các vị trí chiến lược như Pháo đài Thánh Phêrô và Phaolô, cùng tuần dương hạm Aurora (Rạng Đông). Tuy nhiên, chiến dịch này bị ảnh hưởng bởi một cơ cấu chỉ huy quá phức tạp, dẫn đến việc thực hiện bị trì hoãn.
Trong suốt ngày 25 tháng 10, lực lượng cách mạng được tăng cường thêm khoảng ba nghìn thủy thủ từ Kronstadt, trong khi các lực lượng tiếp viện được chờ đợi từ Helsingfors đã không đến kịp. Trong khi đó, những người bảo vệ Cung điện — sau khi Kerensky rời đi để tìm kiếm quân tiếp viện — phải đối mặt với những khó khăn nghiêm trọng: thiếu lương thực, không có kế hoạch phòng thủ rõ ràng, chỉ huy bị chia rẽ và tinh thần quân lính suy sụp. Việc lãnh đạo phòng thủ Cung điện liên tục thay đổi, càng làm gia tăng sự hỗn loạn.
Dù có một nỗ lực đơn lẻ từ phe trung thành nhằm giành lại trung tâm điện thoại, tình hình ngày càng bất lợi cho Chính phủ. Vào buổi chiều, khi lực lượng của Ủy ban Quân sự Cách mạng tiếp tục được củng cố, một số đơn vị bảo vệ bắt đầu rút lui. Dù một nhóm nhỏ kỵ binh Cossack và học viên sĩ quan đã đến được Cung điện, tương quan lực lượng vẫn rất mong manh. Lenin, mất kiên nhẫn, liên tục yêu cầu kết thúc nhanh cuộc vây hãm để không làm chậm trễ việc khai mạc Đại hội các Xô viết.
Vào lúc 18:30, một tối hậu thư được gửi đến Chính phủ, yêu cầu đầu hàng trước 19:10. Khi bị từ chối, lực lượng cách mạng bắt đầu tấn công: Trung đoàn Pavlovskiy chiếm trụ sở Bộ Tổng Tham mưu, cắt đứt liên lạc với mặt trận. Một số đơn vị phòng thủ rút lui trong đêm, cho phép quân tấn công thâm nhập vào bên trong mà không gặp sự kháng cự đáng kể. Đúng 21:40, tàu Aurora bắn một loạt pháo hiệu, đánh dấu sự bắt đầu chính thức cuộc tấn công. Ngay sau đó, Pháo đài Thánh Phêrô và Phaolô cũng khai hỏa, nhưng gây rất ít thiệt hại cho tòa nhà.
Trong lúc đó, một phái đoàn thành phố cố gắng hòa giải để ngăn chặn cuộc tấn công nhưng bị từ chối. Một nhóm lớn hơn, do thị trưởng và một số đại biểu dẫn đầu, cũng cố gắng đến Cung điện để bảo vệ Chính phủ, nhưng bị chặn lại bởi các thủy thủ cách mạng. Gần nửa đêm, lực lượng tấn công bắt đầu thâm nhập ngày càng sâu hơn, do các vị trí bị nhiều binh lính phòng thủ rời bỏ.
Cuối cùng, vào lúc 2 giờ sáng ngày 26 tháng Mười, lực lượng cách mạng do Vladimir Antonov-Ovseenko chỉ huy đã tìm thấy nơi các bộ trưởng đang ẩn náu và ra lệnh cho họ đầu hàng. Aleksandr Konovalov, đại diện cho Chính phủ, chấp nhận việc bị bắt giữ. Các bộ trưởng — ngoại trừ Kerensky và Sergei Prokopovich, những người vắng mặt — bị bắt và bị áp giải bộ hành đến Pháo đài Thánh Phêrô và Phaolô, dưới sự bảo vệ đặc biệt để tránh bị đám đông hành hung.
Trái với những mô tả điện ảnh và nghệ thuật sau này, cuộc tấn công vào Cung điện Mùa Đông không phải là một trận đánh lớn: nó diễn ra tương đối yên bình, với thương vong rất ít (chỉ sáu người bên phía tấn công và không có ai bên phía phòng thủ). Nhìn chung, cuộc khởi nghĩa tại Petrograd diễn ra trong bầu không khí bình tĩnh và bình thường, nhưng mang lại một kết quả mang tính quyết định: quyền lực đã rơi vào tay phe Bolshevik.