✨Trận Ipsus

Trận Ipsus là trận đánh xảy ra giữa các Diadochi (những người thừa kế của Alexander Đại đế) diễn ra vào năm 301 TCN tại một ngôi làng có tên là Ipsus ở Phrygia. Antigonos I Monophthalmos cùng con trai của ông là Demetrios I của Macedonia chống lại những người bạn khác của Alexandros là Kassandros, vua của Macedon; Lysimachos, vua của Thrace; và Seleukos I Nikator, vua của Babylon và Ba Tư.

Nguồn

Nguồn sử liệu chính ghi chép lại lịch sử của các Diadochi là tác phẩm Thư viện lịch sử (Bibliotheca historica) của tác giả Diodorus Siculus. Diodoros thường bị các nhà sử học ngày nay chế nhạo về phong cách và sự không chính xác trong tác phẩm của ông, tuy vậy có nhiều chi tiết về thời kỳ cổ đại lại chỉ xuất hiện trong tác phẩm của ông và không được ghi lại ở bất cứ tác phẩm nào khác . Diodorus chủ yếu làm công việc tóm tắt lại các tác phẩm của những nhà sử học khác, ông cũng đã loại bỏ khá nhiều chi tiết mà được cho là không phù hợp với mục đích của mình, để nhằm làm sáng tỏ các bài học đạo đức từ lịch sử. Tuy nhiên, bởi vì chỉ có duy nhất Diodorus tường thuật lại một cách liên tục về lịch sử của các Diadochi, cho nên chúng ta không còn lựa chọn nào khác ngoài việc phải dựa vào các ghi chép của ông. Thật không may là từ tập XXI trở đi (301 TCN), bao gồm ghi chép về trận Ipsus, tác phẩm Bibliotheca chỉ còn lại là những đoạn ghi chép rời rạc. Tuy nhiên, Diodorus cũng đã cung cấp cho chúng ta biết được những chi tiết tổng quát của cuộc chiến tranh Diadochi lần thứ Tư cho đến trận Ipsus. Người ta thường nghĩ rằng nguồn lịch sử mà Diodorus dùng để viết về giai đoạn này phần lớn đến từ tác phẩm lịch sử của các Diadochi được viết bởi Hieronymos của Cardia, tác phẩm này ngày nay đã không còn nữa. Hieronymos vốn là một người bạn của Eumenes, và sau này trở thành một quần thần của nhà Antigonos; Do đó, ông ta đã rất quen thuộc và sống cùng thời với những sự kiện mà ông ta đã ghi chép lại, và có thể đã chứng kiến trực tiếp một vài sự kiện đã sảy ra.

Trận chiến này đã được Plutarch mô tả đầy đủ trong phần Cuộc đời của Demetrios. Plutarch đã viết tác phẩm của ông vào khoảng 400 năm sau khi những sự kiện này sảy ra, và do đó đây là một nguồn phụ, tuy thế ông thường ghi lại tên của các nguồn mà ông sử dụng cho tác phẩm của mình và vì vậy giúp cho tác phẩm của ông có được mức độ chính xác khá cao. Plutarch cũng quan tâm chủ yếu đến các bài học đạo đức từ lịch sử hơn là đi sâu vào các chi tiết của lịch sử, và do đó ghi chép của ông về trận chiến này cũng không đi quá sâu vào chi tiết.

Bối cảnh

Sau khi cuộc chiến tranh Diadochi lần thứ hai kết thúc (315 TCN), Antigonos Monophthalmos đã nắm quyền cai trị các vùng lãnh thổ ở châu Á của đế quốc Macedonia (Tiểu Á, Syria và các satrap rộng lớn ở phía đông) mà không gặp phải trở ngại nào. Sự hùng mạnh ngày càng tăng của Antigonos đã tạo ra mối đe dọa cho những người kế thừa khác, điều này đã dẫn đến sự bùng nổ của cuộc chiến tranh Diadochi lần thứ ba vào năm 314 TCN, trong cuộc chiến này Antigonos đã phải đối mặt với một liên minh của Cassander (người cai trị của Macedonia), Lysimachus (người cai trị của Thrace) và Ptolemaios (người cai trị của Ai Cập). Cuộc chiến tranh này kết thúc bằng một thỏa hiệp hòa bình vào năm 311 TCN, sau đó Antigonos đã tấn công Seleukos, người vốn đang cố gắng xây dựng chính quyền riêng dành cho mình ở các satrap phía đông của đế quốc. Điều này đã dẫn đến cuộc chiến tranh Babylon kéo dài từ năm 311-309 trước Công nguyên, và kết quả của nó là một thất bại dành cho Antigonos, không những vậy điều này còn cho phép Seleukos giành lại được quyền cai trị Babylon và toàn bộ các vùng lãnh thổ ở phía đông. thumb|left|Vương quốc của các Diadochi trước trận Ipsus, 303 TCN.

Tranh thủ lúc Antigonos đang bị phân tâm ở nơi khác, Ptolemaios đã mở rộng quyền lực của ông ta vào khu vực biển Aegean và tới đảo Síp. Vì thế Antigonos đã lại tiếp tục cuộc chiến tranh với Ptolemaios vào năm 308 trước Công nguyên, bắt đầu cuộc chiến tranh Diadochi lần thứ Tư. Antigonos đã ra lệnh cho con trai của ông là Demetrios phải giành lại được quyền kiểm soát Hy Lạp, vào năm 307 trước Công nguyên, ông ta đã chiếm được Athens, đánh đuổi Demetrios của Phaleron, vị thống đốc của Cassander, và tuyên bố rằng thành phố này được tự do một lần nữa. Demetrios sau đó đã hướng sự chú ý của mình đến Ptolemaios, ông ta xâm chiếm đảo Síp và đánh bại hạm đội của Ptolemaios tại trận Salamis ở Cyprus. Sau chiến thắng này, Antigonos và Demetrios đều tự xưng là vua, và chỉ một thời gian ngắn sau đó đến lượt Ptolemaios, Seleukos, Lysimachos và cuối cùng là Cassander cũng làm như vậy.

Vào năm 306, Antigonos đã cố gắng xâm chiếm Ai Cập, tuy nhiên các cơn bão đã ngăn cản hạm đội của Demetrios tiếp tế cho ông ta và buộc ông ta phải rút quân. Với việc cả Cassander và Ptolemaios đều đã suy yếu, trong khi Seleukos lại vẫn đang dồn hết tâm trí vào việc thiết lập sự thống trị của ông ta đối với toàn bộ khu vực phía Đông, Antigonos và Demetrios giờ đây hướng sự chú ý của họ tới Rhodes, vốn đang bị quân đội của Demetrios bao vây vào năm 305 TCN. Hòn đảo này còn nhận được quân tiếp viện đến từ Ptolemaios, Lysimachos, và Cassander. Sau cùng thì người Rhodes cũng đã đạt được một thỏa hiệp với Demetrios - họ sẽ ủng hộ Antigonos và Demetrios chống lại tất cả kẻ thù, ngoại trừ đồng minh Ptolemaios của họ. Ptolemaios đã có được tước hiệu Soter ("Vị cứu tinh") nhờ vào vai trò của ông trong việc giúp cho Rhodes thoát khỏi sự thất thủ, tuy nhiên chiến thắng cuối cùng lại thuộc về Demetrios, bởi vì nó đã giúp cho ông rảnh tay để tấn công Cassander ở Hy Lạp. Do đó Demetrios đã quay trở lại Hy Lạp và tiến hành giải phóng các thành bang Hy Lạp, ông ta đã đánh đuổi những đội quân đồn trú của Cassander và những phe phái ủng hộ nhà Antipatros.

Nhận ra rằng những gì mà Demetrios đang thực hiện là để nhằm hủy hoại quyền lực của mình ở Hy Lạp và sau cùng là ở Macedonia, Cassander đã cố gắng để đi đến thỏa hiệp với Antigonos. Tuy nhiên, Antigonos đã bác bỏ tất cả những đề xuất này, mục đích của ông ta là nhằm ép buộc Cassander phải đầu hàng vô điều kiện. Vì vậy Cassander đã tiến hành hội đàm với Lysimachos, và họ đã đạt được sự đồng thuận về một chiến lược chung bao gồm việc phái sứ thần tới chỗ Ptolemaios và Seleukos, đề nghị họ cùng tham gia chống lại mối đe dọa đến từ nhà Antigonos. Để giành lấy thế chủ động, Cassander đã phái một đạo quân lớn dưới quyền Prepelaus tới chỗ Lysimachos để cùng phối hợp tác chiến ở Tiểu Á. Trong khi đó, Cassander đưa số quân còn lại đến Thessaly để đối đầu với Demetrios.

Mở đầu

Lysimachus đã vượt qua Hellespont vào năm 302 TCN, ông ta định tận dụng cơ hội khi Antigonos đang ở Syria để tàn phá Tiểu Á. Các thành phố Lampsakos và Parion đã quy phục ông ta, và sau khi phải đánh chiếm Sigeion bằng vũ lực, ông ta đã cho đặt một đội quân đồn trú ở nơi này. Tiếp theo đó, ông ta đã ra lệnh cho Prepelaos cùng với một đội quân 7.000 người tấn công các vùng đất Aeolis và Ionia, trong khi ông ta vây hãm Abydos. Lysimachos, khi nghe được tin quân đội của Antigonos đang sắp tiến đến gần, đã tiến hành bàn bạc với các tướng lĩnh của mình và quyết định tránh giao chiến cho đến khi Seleukos đến Với việc các công sự vây hãm đã sắp được hoàn thành và nguồn lương thực đã gần cạn kiệt, Lysimachos đã quyết định từ bỏ doanh trại và hành quân ngay trong một cơn bão đêm Demetrios đã nhanh chóng dàn xếp một thoả thuận đình chiến với Cassander, và đưa đội quân của ông vượt biển Aegean đến Ephesos. Tương tự như vậy, bởi vì quân đội của nhà Antigonos đang tập trung hết ở Châu Á cho nên Ptolemaios đã cảm thấy rằng đây là thời điểm an toàn để đưa quân đội ra khỏi Ai Cập để chinh phục vùng đất Coele-Syria Vị trí chính xác của nơi diễn ra trận chiến này hiện chưa được xác định rõ, nhưng chắc chắn là nó đã xảy ra trên một vùng đồng bằng rộng lớn, vốn phù hợp cho ưu thế về voi chiến của phe liên minh và sự vượt trội của kỵ binh nhà Antigonos về số lượng và huấn luyện.

Lực lượng hai bên

Nhà Antigonos

Theo Plutarch, quân đội nhà Antigonos trước trận đánh có khoảng 70.000 bộ binh, 10.000 kỵ binh và 75 voi chiến. Diodorus tuyên bố rằng Demetrios có khoảng 56.000 binh sĩ ở Hy Lạp (8.000 lính phalanx Macedonia, 15.000 lính đánh thuê, 25.000 binh lính đến từ các thành bang Hy Lạp và 8.000 bộ binh nhẹ), nhưng chúng ta không rõ liệu rằng có bao nhiêu binh sĩ theo cùng ông ta đến châu Á . Trong số 44.000 lính bộ binh không phải của Seleukos, chúng ta không rõ liệu rằng có bao nhiêu trong số đó là của Cassander và Lysimachos. Cassander đã trao cho Pleistarchos 12.000 binh sĩ, nhưng 2/3 trong số đó đã bị mất khi ông ta vượt qua Biển Đen về phía phe liên minh, nó được xem là cơ hội tốt nhất để ngăn chặn sự bành trướng của nhà Antigonos, thay vì chờ cho từng người trong số họ bị đánh bại một cách lần lượt. Đối với Antigonos, đây là cơ hội không thể bỏ lỡ để cho ông ta có thể đánh bại tất cả kẻ thù của mình chỉ trong một lần duy nhất, ngay cả khi ông ta ưa thích đánh bại họ một cách lần lượt hơn. Tuy nhiên, chúng ta lại biết rất ít về những chiến lược riêng biệt được cả hai phe cân nhắc trước khi trận chiến diễn ra bởi vì hoàn cảnh chính xác và địa điểm diễn ra giao tranh vẫn chưa được rõ ràng.

Về mặt chiến thuật, cả hai phe đều phải đối mặt với vấn đề chung trong các cuộc chiến tranh giữa những người kế vị; đó là làm thế nào để đánh bại một quân đội được trang bị theo cùng một cách thức và sử dụng các chiến thuật về cơ bản là giống nhau. Các Diadochi dường như có tính bảo thủ, họ vẫn tiếp tục ưa thích việc tiến hành một đòn đánh mạnh bằng kỵ binh ở bên cánh phải của chiến tuyến (đây là chiến thuật thường được sử dụng bởi cả Philippos và Alexandros) như là chiến thuật đột phá chính- mặc dù họ chắc hẳn cũng nhận thức được rằng đối thủ của mình nhiều khả năng sẽ tiến hành tương tự như vậy ở bên phía đối diện của chiến trường. Thậm chí, khi mà cả hai đạo quân có quân số tương đương nhau và triển khai các chiến thuật giống nhau, việc giành được lợi thế rõ ràng là một điều khó khăn. Việc sử dụng các loại vũ khí mới như voi chiến và chiến xa phồ để nhằm thay đổi sự cân bằng về mặt chiến thuật là một cách giải quyết được các Diadochi sử dụng, tuy nhiên những phương pháp mới như vậy lại bị sao chép một cách dễ dàng. Do đó, cả hai phe ở Ipsus đều đã có voi chiến, dẫu vậy nhờ có Seleukos, phe liên minh đã có thể đưa ra chiến trường số lượng voi chiến cao bất thường, ngoài ra còn có thêm cả chiến xa phồ. Bởi vậy, cả hai phe đã tìm kiếm một chiến trường trống trải; mà có thể giúp cho phe liên minh phát huy được toàn bộ khả năng của những con voi chiến, còn về phần nhà Antigonos là sẽ cho phép họ có thể phát huy được toàn bộ sức mạnh đến từ lực lượng kỵ binh tinh nhuệ của mình.

Mở đầu

thumb|right|Tượng bán thân của Seleukos Trận chiến dường như đã bắt đầu một cách nghiêm chỉnh với sự đụng độ của những con voi đến từ cả hai phe.. Demetrios sau đó điều động kỵ binh của mình vòng quanh những con voi, và tấn công kỵ binh của phe liên minh dưới quyền Antiochos. Plutarch nói rằng Demetrios đã "chiến đấu một cách xuất sắc và đánh tan kẻ thù của mình" Nếu đúng như vậy, thì chiến thuật của nhà Antigonos sẽ là để cho Demetrios chỉ huy kỵ binh của ông ta và tấn công vào phía sau đội hình phalanx của phe liên minh; hoặc thay vào đó là quay trở về vị trí đóng quân bên phía cánh phải và bảo vệ bên sườn đội hình phalanx của nhà Antigonos. Tuy vậy, Demetrios đã nhận thấy rằng bản thân ông ta không thể quay trở lại chiến trường bởi vì 300 con voi của phe liên minh đã được triển khai để chặn đường quay về của ông. Các tác phẩm cổ đại đã nhiều lần nhấn mạnh đến tác động của những con voi đối với ngựa, mùi và sự ồn ào của những con voi khiến cho chúng hoảng sợ và không dám lại gần. Demetrios sẽ không tài nào có thể đưa được kị binh của mình vượt qua được những con voi này và cũng không thể điều động được khi bị vây quanh bởi một số lượng voi lớn như vậy. Thời điểm sử dụng những con voi này chính là thời khắc quyết định trong trận đánh, nhưng chúng ta lại không rõ là nó đã diễn ra như thế nào; Plutarch chỉ nói rằng "những con voi [phe liên minh] đã được đưa ra chặn đường của ông ta". Với việc Demetrios giờ đây đã bị cô lập khỏi chiến trường, cánh phải của đội hình phalanx nhà Antigonos đã không còn được bảo vệ. Plutarch đã mô tả những gì sảy ra tiếp sau đó: