✨Dòng họ Bùi ở Thịnh Liệt

Dòng họ Bùi ở làng Thịnh Liệt hoặc Họ Bùi làng Sét, là một dòng họ khoa bảng có truyền thống lâu đời ở Việt Nam, đã đóng góp nhiều nhân vật quan trọng cho các triều đại phong kiến Việt Nam trong thời gian từ đầu thế kỷ 15 đến đầu thế kỷ 20, cũng như nhiều văn hào, tác gia… của nền văn hóa Việt Nam trong năm thế kỷ đó. Gia tộc này đã được nhắc đến trong nhiều sách và tài liệu như Kiến văn tiểu lục của Lê Quý Đôn, Lịch triều hiến chương loại chí của Phan Huy Chú,...

Nguồn gốc

Dựa theo gia phả Bùi Thị Gia phả do Bùi Huy Bích ghi chép lưu trữ tại Viện Hán Nôm thì nguồn gốc của họ Bùi làng Thịnh Liệt là từ làng Cát Xuyên, huyện Hoàng Hóa, phủ Hà Trung, trấn Thanh Hóa (nay là huyện Hoằng Hóa, tỉnh Thanh Hóa). Viễn tổ của dòng họ (khuyết tên) gia tộc này vốn làm nghề thuốc,

Viễn tổ có tên hiệu Chí Đức, sống trong khoảng từ cuối thế kỷ 14 đến giữa thế kỷ 15 và là người đã mang gia đình từ Thanh Hóa đến gần Thăng Long. Ông nổi tiếng khi còn trẻ là một người có sức khỏe phi thường và biết võ nghệ. Theo truyện kể lại thì ông đã một mình đánh đuổi một đàn trâu rừng để cứu con gái của Hoàng Công Thục – một võ tướng của nhà Trần. Vì công này, tướng Hoàng Công Thục gả con gái của mình. Bà Ngọc Trân cũng còn là cháu ngoại của vua Trần khi đó.

Viễn tổ Chí Đức sinh con trai là Trung Thức. Theo truyện kể lại thì có một người Trung Hoa thông hiểu về phong thủy, vì muốn trả ơn cho Trung Thức, đã đề nghị cho Trung Thức hai vùng phúc địa – một vùng sẽ tạo ra một vị vua trong các người con cháu, còn vùng kia sẽ tạo ra nhiều thế hệ có nhiều danh nhân – và Trung Thức đã chọn vùng phúc địa thứ hai. Nghe theo lời, Trung Thức dọn gia đình sang làng Thịnh Liệt, lúc đó chỉ là một khu đầm lầy với gia đình của Cao Lệnh công đang ở. Sau khi dọn sang Thịnh Liệt, Trung Thức lấy con gái họ Cao là Cao Thục Tịnh. Về sau, khi gia đình trở nên quý hiển có nhiều con cháu làm quan trong triều, Trung Thức được vua nhà Hậu Lê phong tước Diễn Phúc bá, chức Tả thị lang và tên hiệu là Tả Dụ; do đó Trung Thức còn được biết với tên Tả Dụ.

Danh nhân

Từ khi định cư tại làng Thịnh Liệt, gia tộc họ Bùi này đã đóng góp nhiều nhân vật trong lịch sử Việt Nam. Số người làm quan trong dòng họ rất nhiều nhưng các người giữ chức vụ quan trọng và tiêu biểu trong triều đình là các người sau đây: Bùi Vịnh: bảng nhãn năm 1532, Bùi Bỉnh Quân: tiến sĩ năm 1619, và *Bùi Huy Bích: hoàng giáp năm 1769.

Số người đỗ cử nhân trong các kỳ thi Hương cũng khoảng 20 người, như: Bùi Trụ, Bùi Bỉnh Uyên, Bùi Xuân Nghị, Bùi Xương Tự, Bùi Nhữ Tích, Bùi Ngạn Cơ, Bùi Phổ, Bùi Bành...

Ngoài ra, dòng họ này cũng đóng góp rất nhiều vào văn hóa và văn học Việt Nam với các tác gia. Nổi tiếng nhất là Bùi Huy Bích (Tồn am thi văn tập, Hoàng Việt thi tuyển, Hoàng Việt văn tuyển,...), Bùi Bỉnh Trục (Đản Trai trích đối, Đản Trai công thi tập), Bùi Phổ (Mão Hiên văn tập, Mão Hiên chuyết bút, Bùi thị gia phả...); sau đó là Bùi Vịnh (Đế đô hình thắng, Cung trung bảo huấn), Bùi Nhữ Tích (Minh đô thi), Bùi Xương Trạch (bài ký đình Quảng Văn tại cửa Đại Hưng của thành Thăng Long); và nhiều văn hào khác.

Trong sách Danh nhân Hà Nội có nhắc đến Bùi Liêm cũng thuộc gia tộc này. Bùi Liêm (1881-1916) là cháu 10 đời của quan Quốc Tử Giám bạ. Trong thời gian Pháp thuộc, ông tham gia phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục và phong trào Đông du của Phan Bội Châu. Năm 1912, ông sang Trung Quốc để gia nhập Việt Nam Quang Phục Hội. Ông bị bắt khi trở về nước năm 1915 và bị xử bắn vào ngày 8 tháng 11 năm 1916.

Trong số các làng văn hiến tại Bắc Việt, làng Giáp Nhị - Thịnh Liệt là một trong số ít những làng có cả văn chỉ lẫn thọ chỉ. Thọ chỉ, giống như văn chỉ, là một gò đất lộ thiên có văn bia (để phần biệt với văn từ và thọ từ) trong cuộc trấn hưng Nho giáo thời Lê trung hưng do Tham tụng Bùi Huy Bích chấp chính đề xướng dùng để tôn vinh Nho giáo, các danh nhân khoa bảng, Thọ chỉ để tôn vinh các người lớn tuổi – từ 70 tuổi hay hơn nhưng đặc biệt là các người thọ bách niên.

Nhà thờ của họ Bùi trong làng được vua Lê Hiển Tông phong một bức hoành phi có bốn chữ "Sơn Nam Vọng Tộc" treo ở cửa từ đường để chỉ một dòng họ nhiều danh vọng của trấn Sơn Nam. Trấn Sơn Nam lúc đó bao gồm các tỉnh Nam Định, Thái Bình, Ninh Bình, Hà Nam và Hà Đông.