✨Phương ngữ Thanh Hóa

Phương ngữ Thanh Hóa hay thổ ngữ Thanh Hóa, tiếng Thanh Hóa, tiếng địa phương Thanh Hóa là một phương ngữ thuộc vùng phương ngữ Trung của tiếng Việt lưu hành chủ yếu trong phạm vi xứ Thanh, ngày nay là tỉnh Thanh Hóa (trừ một số vùng nhỏ như phía đông huyện Nga Sơn), với hạt nhân là đồng bằng sông Mã.

Phân loại

Phương ngữ Thanh Hóa hiện đang được xếp vào vùng phương ngữ Trung của tiếng Việt, nhưng việc xếp phương ngữ Thanh Hóa vào vùng phương ngữ Trung lại không được một số nhà ngôn ngữ học Việt Nam đồng thuận.

Phương ngữ Thanh Hóa nói chung được coi là trung gian giữa vùng phương ngữ Bắc (vùng Bắc Bộ) và vùng phương ngữ Trung (vùng Bắc Trung Bộ). trong khi có một bộ phận từ vựng và một số đặc điểm ngữ âm lại khá gần với người Nghệ An và Hà Tĩnh.

Hoàng Thị Châu, Vương Hữu Lễ, v.v. xếp phương ngữ Thanh Hoá vào vùng phương ngữ Trung trong khi Nguyễn Bạt Tụy lại xếp phương ngữ Thanh Hóa vào vùng phương ngữ Bắc. Nguyễn Kim Thản thì cho rằng "một phần tỉnh Thanh Hóa thuộc về vùng phương ngữ Bắc, phần còn lại thuộc về vùng phương ngữ Trung" nhưng lại không chỉ rõ ranh giới giữa hai phần nêu trên. Căn cứ trên ngữ âm và từ vựng, Trương Văn Sinh và Nguyễn Thành Thân cho rằng đây là một phương ngữ chuyển tiếp nhưng có thể xếp vào vùng phương ngữ Trung. Quan điểm này đặc biệt quan tâm đến diện mạo của từ vựng cũng như các yếu tố cổ là đặc điểm chung giữa phương ngữ Thanh Hóa với phương ngữ Nghệ Tĩnh, và sự tương đồng của thổ ngữ tại thành phố Thanh Hóa cũng như thành phố Vinh so với vùng phương ngữ Bắc chỉ là kết quả của sự xuất hiện các kôinê văn hóa.

Về địa lý, Thanh Hóa được đóng khung bởi ba bề núi, một mặt biển. Tính ổn định về lịch sử, địa lý và tính bền vững của cư dân bản địa người Việt Cửu Chân (xuất hiện từ thời Hùng Vương và có thể xa xưa hơn nữa) là cơ sở để hình thành một kiểu lời ăn tiếng nói giàu sắc thái thổ âm–ngữ Thanh Hóa.

Ngoài đặc trưng về thanh điệu (thanh hỏi và thanh ngã), trong phương ngữ Thanh Hóa có một số vần bị biến đổi.

Có những thành ngữ, tục ngữ, ca dao in dậm dấu vết thổ âm–ngữ xứ Thanh, đã góp phần làm giàu có thêm kho tàng văn hóa dân gian Việt Nam: :::Có (cúa) lòng xin giã ơn lòng ::Xa xôi cách lế đèo bòng mần răng? và: :::Cái gì ngái lại nên ngưn? ::Cái gì rất gần mà lại nên xa? Hay: :::Mình về ngoài ấy mau vô ::''Cho anh sắm sửa cau khô để dành

Dân ca Đông Anh (thành phố Thanh Hoá) có câu: Ba bốn o có bợm cùng chăng,... nếu thay o bằng cô, bợm bằng bạn thì mất nét đặc sắc của dân ca Thanh Hóa.

Trong trò Trống mõ, một trò diễn cũng thuộc dân ca Đông Anh có câu hát: ::…''Vắng giàn thiên lý, ta chơi tạm nhụy đào tầm tơn Theo quy luật biến đổi âm cuối của phương ngữ Thanh Hóa, từ tầm tơn ở đây tương ứng với tầm tơi, chính là mùng tơi của tiếng Việt phổ thông. Tuy nhiên, do không nắm được quy luật này mà người viết sách đã chú giải rằng tầm tơn là do đọc chệch từ tầm tơ mà thành.

Hay trong điệu múa Ngô quốc của trò Xuân Phả (huyện Thọ Xuân) có câu hát: ::…Trồng chuối nay chuối lổ tiêu tàu Từ lổ trong phương ngữ Thanh Hóa chính là trổ (chuối trổ buồng), không phải là lỗ trong lỗ lãi.

Sách Thanh Hóa quan phong cũng ghi nhận một số thổ âm Thanh Hóa như chắc (=nhau): :::''Bò đen húc lộn bò vàng, ::''Hai con húc chắc đâm quàng xuống sông. Văn học hiện đại cũng có nhiều trường hợp đặc sắc, như bài thơ "Nhớ" của Hồng Nguyên viết những năm đầu của cuộc chiến tranh Đông Dương lần thứ Nhất: ::''Đằng nớ vợ chưa? ::''Đằng nớ? ::''Tớ còn chờ độc lập ::''Cả lũ cười vang bên ruộng bắp ::nhìn o thôn nữ cuối nương dâu ::… ::''Cho bầy tôi nghe ví ::''Bếp lửa rung rung đôi vai đồng chí ::''- Thưa trong nớ hiện chừ vô cùng gian khổ ::''Đồng bào ta phải kháng chiến ra ri ::… ::''Chúng tôi đi nhớ mãi câu ni ::''Dân chúng cầm tay lắc lắc ::''Độc lập nhớ rẽ viền chơi với chắc!

Trong một số ngữ cảnh, trên sách báo cũng xuất hiện các từ thuộc phương ngữ Thanh Hóa nói riêng và phương ngữ tiếng Việt nói chung. Một thống kê thực hiện trong những năm 1980 cho biết trên sách vở và báo chí xuất bản ở Thanh Hóa, cứ 6,4 trang (mỗi trang gồm 350 tiếng) thì có một từ địa phương xuất hiện, so với 4,4 trang ở Nghệ Tĩnh và 8,3 trang ở Vĩnh Phú.

Thổ ngữ tại làng Cổ Định, xã Tân Ninh huyện Triệu Sơn có những nét đặc trưng riêng, người làng bên cạnh có thể không hiểu. Thổ ngữ tại thôn Hoa Trường, xã Hoa Lộc, huyện Hậu Lộc giống phương ngữ Nghệ An, được gọi là tiếng "Nghệ non". Thổ ngữ làng Kênh Thủy xã Vĩnh Thịnh, huyện Vĩnh Lộc có cách dùng từ vựng khác biệt. Ví dụ: tóc gọi là tắc, mũi gọi là mủn, răng gọi là nanh, lưỡi gọi là lản, chân gọi là chò.

Đặc điểm ngữ âm

Những biến đổi ngữ âm của phương ngữ Thanh Hóa so với các phương ngữ Bắc và các phương ngữ Trung là khá phổ biến. Một người Thanh Hóa có thể nói chị thành chậy ([chệi]) mà với bản thân họ, 2 cách nói này có giá trị ngang nhau trong khi với một người Hà Nội và một người Huế thì hai từ này không phải biến thể của nhau.

Phụ âm đầu

Phương ngữ Thanh Hóa gồm 20 phụ âm như phương ngữ Bắc, tuy nhiên một số vùng ven biển có tới 23 phụ âm giống như phương ngữ Trung, hơn phương ngữ Bắc 3 phụ âm uốn lưỡi /ʂ, ʐ, ʈ/ (chữ quốc ngữ ghi bằng s, r, tr).

Phương ngữ này cũng giữ lại một số phụ âm tắc đang trong quá trình xát hóa như k/g (ví dụ: cấy, so với gái trong phương ngữ Bắc), d/z (đao/dao), v.v.

Một số thổ ngữ ở các huyện Thọ Xuân và Triệu Sơn (phía tây và tây nam đồng bằng Thanh Hóa) thậm chí còn phát âm ch thành tr, d thành r. Ví dụ về một đoạn đối thoại giữa các cụ già ở xã Hạnh Phúc, huyện Thọ Xuân: :– Ngoài đềnh họ đang riễn cấy tích tri rứa? (Ngoài đình họ đang diễn cái tích gì đấy?) :–Trả biết họ đang riễn cấy tích tri, chỉ thấy đang tốc râu đổ rượu.

Một cuộc khảo sát đã cho thấy ở Thanh Hóa, vào đầu thế kỉ 21 một số thổ ngữ còn lưu giữ những biến thể phát âm phụ âm đầu không gặp ở các thổ ngữ hay phương ngữ nào khác ở Việt Nam, đó là các biến thế [ɟ], [k'], [p'], [ɾ] của các phụ âm /c/,/f/, /χ/, /ʐ/, /ʂ/.

• Các từ vả, véo, vốc (loại từ, ví dụ một vốc), vũng (nước), vanh/vành (ra), víu và một từ gốc Hán là vái được phát âm tương ứng là bả, béo/bẹo/bẻo, bốc, bổng, banh/bành, bíu và bái.
• Các từ vách, vú, vấu (ví dụ: vấu tre), vếu (váo), vân vê, vầy vò được phát âm là mách, mú, mấu, mân (mê), mếu (máo), mằn (mò). Trong đó, có sự liên hệ giữa mằn hay mần với vày hay vầy. Có thể coi /m/ là một trong các dạng quá khứ của /v/, cả hai đều có cấu âm môi, cùng tiêu chí thanh tính. Đây chính là do quá trình xát hóa âm tắc – mũi.
• Các từ vệ (vệ đường), vê (vê thuốc lào), vảy (vảy nước, vảy rau), vạch (tạo thành đường nét), vập (vập đầu) được phát âm thành dệ, dê, dảy (dẳn), dạch, dặp (bổ dặp mặt = ngã dập mặt),... Ngoài ra còn có các cặp như vẻo (đất) – dẻo (đất), vẹo – dẹo, vươn (cổ) – dướn (cổ), vểnh (tai) – dảnh tai. Có thể trong ngôn ngữ toàn dân vẫn tồn tại song song hai biến thể /v/ và /ʐ/ hay /z/ (có tự dạng trong từ điển là "r" – rệ, rê, rẩy, rạch hay "d" – dập) nhưng ở phần lớn phương ngữ Thanh Hóa chỉ có /z/. Trong tiếng Việt, âm quặt lưỡi /ʐ/ (viết là r) là tiền thân của v, còn /z/ (chữ viết là d) chỉ là biến thể của /ʐ/. Ở phương ngữ Thanh Hóa, chỉ một số cặp nêu trên v mới được phát âm thành d, các từ khác như vay không đọc thành day, đây là điểm khác biệt với các phương ngữ Nam.
• Các từ vây, vần (vần nhau), vén (vén áo), vẫy (vẫy đuôi) được phát âm thành quây, quần, quén, quảy, tức là đã có sự biến đổi từ /k/ (kèm theo âm đệm /-w/, chữ viết là "qu") thành /v/ trong tiếng Việt toàn dân.

Âm đệm

Trong một số trường hợp, âm oa có xu hướng biến đổi thành uo. Ví dụ: toàn được đọc như nửa toàn nửa tòn, quạt được đọc như nửa quạt nửa cọt. Trong phương ngữ Nam cũng có hiện tượng này,

Vần

Trong hệ thống vần của phương ngữ Thanh Hóa có một số vần không có trong tiếng Việt phổ thông cũng như không thấy ở các phương ngữ khác như /âj/ [ệi] (ví dụ: /câj⁶/ hay [chệi] tương ứng với chị trong tiếng phổ thông), /âƯ/ [ẫư] (ví dụ: /cƯ⁴/ hay [chẫư], tương ứng với chữ), /âw/ [ôu] (ví dụ: /mâw⁶/ hay [mộu], tương ứng với mụ).

Giống như các phương ngữ khác của tiếng Việt, những biến thể ngữ âm thường là những âm tố nằm giữa giới hạn của hai âm vị hoặc hai âm vị kề nhau trong hệ thống âm vị tiếng Việt. Ví dụ: i đọc thành êⁱ (chị/chệⁱ, dịch/dệⁱch), u đọc thành ô^u (chục/chộ^uc, bụng/bộ^ung).

Một số biến đổi âm chính có tính đối xứng như [â] – [ă], [â] – [Ư] ''cằn cấn/cày cấy, kha cắn/gà gáy, trốc cún/đầu gối… ''cái vắn/cái váy, ban/vai, cuôn muổi/con muỗi, cấy chũn/cái chổi...

Đặc biệt, trong một số trường hợp các âm đầu lưỡi /n/, /t/ khi đi sau các âm chính /i/ và /e/ thì trở thành các âm mặt lưỡi,

Việc rút gọn chỉ còn 5 thanh điệu cũng là một đặc điểm làm căn cứ để một số nhà ngôn ngữ học xếp phương ngữ Thanh Hóa vào vùng phương ngữ Trung. Nhưng trong khi các phương ngữ Trung khác ngoại trừ phương ngữ Huế chỉ có 4 thanh điệu vì phát âm không phân biệt thanh hỏi/ngã với thanh nặng thì phương ngữ Thanh Hóa, phương ngữ Huế cùng với các phương ngữ Nam lại phát âm không phân biệt thanh hỏi với thanh ngã. Ví dụ: với cụm từ chủ nghĩa xã hội thì với người Nghệ Tĩnh Bình Trị, cả ba từ đầu mang dấu nặng còn với hầu hết người Thanh Hóa, cả ba từ đầu mang dấu hỏi.

Tuy nhiên, trong khi các phương ngữ Trung khác từ Nghệ An đến Thừa Thiên Huế có điệu tính khá tương đồng và có một hệ thống thanh điệu khác với phương ngữ Bắc và phương ngữ Nam do có độ trầm lớn hơn, thì các thanh điệu (ngoài thanh hỏi/ngã) của phương ngữ Thanh Hóa lại giống với phương ngữ Nam.

Cũng có một số thổ ngữ nhỏ ở đồng bằng Bắc Bộ hòa nhập thanh hỏi và thanh ngã làm một, như tại xã Đông Quan, huyện Đông Hưng, Thái Bình.

Ngoài ra, trong một số trường hợp, phương ngữ Thanh Hóa sử dụng các từ cổ với dấu hỏi trong khi phương ngữ Bắc đã chuyển sang thanh ngã do quá trình hữu thanh hóa xảy ra đồng thời với việc hạ thấp thanh điệu. Ví dụ: khở so với gỡ, khỏ so với gõ, khản so với gãi. Các cặp dấu tương tự là thanh sắc/thanh nặng như khót/gọt, thốt/dột hoặc thanh ngang/thanh huyền như kha/gà, chi/gì. Hiện tượng này không xảy ra một cách tuyệt đối như trong phương ngữ Nghệ Tĩnh, vì vẫn có một số từ đã hoàn thành quá trình chuyển hóa như trong phương ngữ Bắc, ví dụ: vỗ/vổ (không còn là phổ), gặp (không còn là kháp). Điều này càng khẳng định tính chuyển tiếp của phương ngữ Thanh Hóa.

Đặc điểm từ vựng

Một số từ đặc trưng của phương ngữ Thanh Hóa: trốc (đầu), trượng (mắt), me (con bê), ỉn, ỉ (con lợn), ruốc (moi), con của (vật nuôi), anh đỏ, chị đỏ (trai gái nông dân lấy vợ, lấy chồng chưa có con), rất giống với phương ngữ Nghệ Tĩnh như đại từ nghi vấn: mô (đâu), chi (gì), răng (sao), đại từ chỉ định: ni (này), tê (kia), nớ (ấy), ở ri (thế này), đại từ xưng hô: mi (mày), nớ (ấy), tau (tao). Một số đại từ nhân xưng trong phương ngữ Thanh Hóa cũng được sử dụng trong một số thổ ngữ thuộc vùng phương ngữ Bắc như cha (bố, cũng xuất hiện ở Hà Nam), thầy (bố), dượng (chồng của dì, cũng dùng ở Thái Bình). Đặc biệt, từ cha ở Thanh Hóa cũng như ở Hà Nam, được dùng để khóc người cha đã chết,

Tính chuyển tiếp của phương ngữ Thanh Hóa thể hiện rõ trong hệ thống từ vựng. Trong khi sử dụng cùng thạch sùng, thằn lằn, rèm, màn với phương ngữ Bắc (tương ứng trong các phương ngữ Trung và Nam là thằn lằn, rắn mối, màn, mùng) thì cũng dùng hòm, rương như phương ngữ Trung và Nam (tương ứng trong phương ngữ Bắc là áo quan, hòm).

Mối liên hệ với tiếng Việt-Mường cổ và tiếng Việt trung đại

Cũng như các phương ngữ khác trong vùng phương ngữ Trung, phương ngữ Thanh Hóa còn bảo lưu được nhiều yếu tố cổ của tiếng Việt.

Sau khi phân ly khỏi tiếng Việt–Mường cổ, tiếng Việt và tiếng Mường có nhiều thay đổi. Ví dụ vần âu trong tiếng Việt tương ứng với vần u trong tiếng Mường: bâu/bu, trâu/tlu, dâu/du, nâu/nu. Trong trường hợp nêu trên, phương âm Thanh Hóa lại giống với tiếng Mường, nói cách khác tiếng Thanh Hóa còn giữ được nhiều chứng tích của tiếng Việt-Mường cổ. Một trường hợp khác, tiếng Việt có nước, lưới, lưỡi, lửa ... thì tiếng Mường có nác, lái, lãi, lả và tiếng Thanh Hóa là nác, lứi, lửi, lả. Ở Thanh Hóa có câu tục ngữ khôn ăn nác, dại ăn xác.

Nhiều nơi ở Thanh Hóa vẫn còn đọc ôi là un (chổi/chủn), ai đọc như an (vai/ban), ay đọc như ăn (cày/cằn), ây đọc như ân (cấy/cấn). Những cặp vần này từng vẫn được dùng trong tiếng Việt trung đại qua cách gieo vần trong thơ Nguyễn Trãi.

Trong tiếng Mường, băn có nghĩa là bay trong tiếng Việt là huyện ven biển, khá xa khu vực cư trú của người Mường ở Thanh Hóa.

Một số vùng ở Thanh Hóa sử dụng danh từ tẩng tương ứng với từ nôm cổ là đẳng (theo quy luật chuyển âm đ thành t). Cách "nói díu" ông ấy – ổng, bà ấy – bả, ngoài ấy – ngoải của các phương ngữ từ Quảng Nam – Đà Nẵng trở vào cũng có nguồn gốc từ phương ngữ Thanh Hóa.

Một ví dụ về liên hệ giữa phương ngữ Thanh Hóa với vùng phương ngữ Nam: Quả dứa trong vùng phương ngữ Bắc tương ứng với trấy thơm trong vùng phương ngữ Bắc Trung Bộ và trái gai trong vùng phương ngữ Nam, còn ở phương ngữ Thanh Hóa, nó là trấy gai, trấy dứa gai.

Thổ ngữ ở xã Cảnh Dương, huyện Quảng Trạch ở phía bắc Quảng Bình có nhiều điểm giống các thổ ngữ ở Thanh Hóa và bắc Nghệ An.

Xu hướng phát triển

Cũng như phương ngữ Nghệ Tĩnh, phương ngữ Thanh Hóa được coi là một hệ thống biến thể khá hoàn chỉnh của tiếng Việt, với những biến âm tương đối đều đặn và một hệ thống đại từ cũng khá hoàn chỉnh. Tính hệ thống và có quy luật giúp cho phương ngữ Thanh Hóa tồn tại trong suốt thời gian vừa qua giữa các vùng phương ngữ lớn phía bắc và phía nam địa dư của nó.

Tuy vậy, ngày nay, cùng với xu thế hòa nhập chung, sự giao lưu về văn hóa và kinh tế giữa các vùng miền đã dẫn đến hai xu hướng. Xu hướng thứ nhất là các thổ ngữ nhỏ đang dần bị giải thể để hình thành một phương ngữ Thanh Hóa ngày càng đồng nhất hơn. Xu hướng thứ hai là phương ngữ Thanh Hóa ngày càng xích lại gần tiếng Việt phổ thông, hay nói chính xác hơn là gần với phương ngữ Hà Nội. Ví dụ hiện nay có xu hướng hòa nhập các phụ quặt lưỡi và không quặt lưỡi (ví dụ tr với ch) như phương ngữ Bắc tại các vùng như Nga Sơn, Quảng Xương, Tĩnh Gia, nơi trước đây phân biệt rõ hai loại phụ âm này.

Đặc biệt, ở các đô thị như thành phố Thanh Hóa, thị xã Bỉm Sơn và các thị trấn, các đặc thù địa phương trong ngôn ngữ càng giảm đi trên con đường hình thành các bán phương ngữ. Trên thực tế, thanh niên, học sinh và trí thức ở Thanh Hóa cũng như ở Vinh nói một ngôn ngữ gần với Hà Nội cả về vần lẫn thanh điệu.