✨Nhà Thờ Họ Hồ Đại Tộc Tam Công - Di Tích Lịch Sử, Văn Hóa

NCS-ThS Hồ Minh ChâuNhà thờ họ Hồ Đại tộc Tam Công tọa lạc tại xã Thọ Thành, huyện Yên Thành, tỉnh Nghệ An (nay là xã Đông Thành). Đây là một trong những công trình tiêu biểu của văn hóa dòng tộc xứ Nghệ, được Bộ Văn hóa – Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) xếp hạng Di tích lịch sử, văn hóa cấp Quốc gia năm 1991 (Bộ Văn hóa – Thông tin, 1991). Công trình không chỉ là nơi thờ tự tổ tiên mà còn là trung tâm văn hóa, tâm linh gắn liền với quá trình hình thành và phát triển của dòng họ Hồ Việt Nam (Văn hóa Nghệ An, n.d.; Báo Nghệ An, n.d.).Theo gia phả và truyền thuyết dân gian, vùng đất Ngũ Bàu (nay thuộc Yên Thành, Nghệ An) được coi là quê gốc của họ Hồ Việt Nam (Hồ Bá Thâm và nhóm tác giả, Trang Thông tin điện tử, Sở KHCN Nghệ An). Dòng họ Hồ vốn có gốc từ Hồ Hưng Dật – trạng nguyên đời Hậu Tấn, được vua Nam Hán cử sang làm Thái thú Diễn Châu thế kỷ X, rồi định cư tại Quỳ Trạch (Nguyễn, 2002; Ngô, 2019).

Từ thế kỷ X – XVI, hậu duệ Hồ Hưng Dật cùng con cháu họ Hồ đã an cư khắp vùng và lập nhà thờ đầu tiên tại thôn Tam Thọ (cuối thế kỷ X). Do biến động của thời gian và lịch sử, dòng họ Hồ có một giai đoạn bị thất phả (khoảng 10 đời, kể từ đời con của Hồ Hưng Dật), nên không có ghi chép rõ ràng. Tuy nhiên theo tục lệ cha truyền con nối mà suy, khởi thủy một dòng họ, để xây dựng từ đường thờ cúng tổ tiên thì, con trưởng đời từ thứ 4 (đời chắt, người gọi Hồ Hưng Dật là cố) sẽ được đứng chủ xây dựng nhà thờ (Tạp chí Cửa Việt, 2014). Nhà thờ đầu tiên gọi là nhà thờ Tiểu tôn (nhỏ), qua thời gian (bảy đời) sẽ trở thành nhà thờ Trung tôn, (từ 9 đời trở lên) gọi là nhà thờ Đại tôn. Các nhánh thứ, khi phân nhánh cũng có thể xây dựng nhà thờ thì gọi là nhà thờ Tiểu chi, Trung chi, Đại chi, thờ từ ông Thủy tổ được tách ra. Còn cách xưng Đại tộc nghĩa là nhà thờ quy mô lớn, bao gồm nhiều chi phái.

Nhà Thờ họ Hồ Đại tộc Tam Công, lập hội đồng gia tộc để tiếp nối gốc Tổ họ Hồ từ tổng Quỳ Trạch nay là làng Cuồi (làng Tam Công), Thọ Thành. Là vùng đất Thái thuỷ tổ đã khai cơ lập nghiệp sinh thành, nối nghiệp. Từ đây , con cháu lan toả về khắp các vùng miền đất nước, trải qua thời gian từ thời Đinh, Lê, Lý, Trần,... Đời thứ 13 - Hồ Kha là hậu duệ của Trạng nguyên Hồ Hưng Dật sinh ra và lớn lên trên mảnh đất Kẻ Cuồi là Thủy tổ, kế thế của Thái Thủy tổ Hồ Hưng Dật (Đức Nguyên tổ). Nhà thờ Tam Thọ (nay là Tam Công) là nhà thờ có lâu đời nhất trong tất cả các nhà thờ họ Hồ Việt Nam, chứng tỏ đây là “Cội Nguồn Gốc Tổ họ Hồ Việt Nam” (chứng tích lịch sử, hiện vật Tổ tiên để lại, và Thư phổ dòng họ còn lưu lại muôn đời sau).

Chích thuỷ Quỳ Sơn thiên cổ miếu

Triệu cơ Trạch địa ức niên từ

 Nghĩa là:

Nơi núi Quỳ bên dòng Chích Thủy, ngôi miếu nghìn năm còn lưu dấu.

Đất Trạch cơ dựng nghiệp, từ đường muôn thuở mãi truyền lưu.

Đại tộc họ Hồ Tam Công nối liền mạch từ Thái Thuỷ tổ Hồ Hưng Dật, đến nay đã có trên 40 đời con cháu, suốt từ Bắc vào Nam, phân chi ở các vùng, các tỉnh. Tổng số phân chi từ họ Hồ Đại tộc Tam Công là 145 chi, các chi họ Hồ ở Lăng Thành, Mã Thành, Thọ Thành… là con cháu gốc Tổ, nguồn cội của họ Hồ Việt Nam.

Phía trong cột cổng nhà thờ họ Hồ Tam Công vẫn còn đôi câu đối:

Chiết Giang thử địa ngô tiên thế;

Hoan Diễn do tồn ức vạn niên.

Nghĩa là:

Chiết Giang đất ấy quê tiên tổ

Nơi Hoan Diễn (tức vùng Nghệ An ngày nay) vẫn còn truyền nối muôn vạn năm.

Nơi đây phát tích dòng họ Hồ Việt Nam và là “Thánh địa họ Hồ Việt Nam”!

Theo thời gian, dòng họ Hồ ngày càng hiển đạt (nhiều người đỗ đạt, giữ chức vụ quan trọng trong các triều đình, ví dụ: ba cha con, ông cháu trực hệ đậu trạng nguyên thời Trần: Hồ Tông Thốc, Hồ Tông Đốn, Hồ Tông Thành), truyền thống thờ phụng được củng cố (Khoa học & Đời sống, n.d.). Theo Hồ tông thế phả và bản gia phả do Hồ Sĩ Dương chỉnh lý, sau khi từ quan trở về Tam Thọ, Trạng nguyên Hồ Tông Thốc đã chủ trì việc trùng tu và mở rộng nhà thờ họ, năm 1397 (Họ Hồ Việt Nam, n.d.; Hồ, S. D., thế kỷ XVII). Qua nhiều lần tu bổ, tôn tạo, phuc dựng từ thời Lê – Nguyễn đến thế kỷ XXI, đến năm 2020 nhà thờ mở rộng thêm khu lăng, hồ cảnh quan làm cho Nhà thờ Họ Hồ Đại tôn Tam Công thêm phần khang trang đẹp đẽ (UBND huyện Yên Thành, n.d.). Sau này, con cháu quen gọi là Nhà thờ Đại tộc Tam Công (Blog Gia phả họ Hồ, 2010).

Tên gọi “Tam Công” xuất phát từ việc thờ phụng ba vị tổ tiên được phong tặng phẩm hàm “Công”, những nhân vật có công lao lớn trong triều đình và với dòng họ. Truyền thống dân gian gọi đây là ba bậc công thần khai tộc (Geocities, 2004).Nhà thờ họ Hồ Đại tộc Tam Công mang nhiều tầng ý nghĩa:

• Giá trị lịch sử: Tưởng niệm ba vị Tam Công – những công thần có đóng góp cho quốc gia và dòng tộc; gắn liền với tiến trình phát triển vùng Ngũ Bàu, một trong những trung tâm văn hóa – chính trị của Nghệ An xưa (Ngô, 2019; Văn hóa Nghệ An, n.d.).

• Giá trị văn hóa: Là minh chứng sinh động cho truyền thống “uống nước nhớ nguồn”, hiếu học và đoàn kết dòng tộc (Nguyễn, 2002).

• Giá trị tâm linh: Là điểm tựa tinh thần của cộng đồng họ Hồ, nơi gửi gắm niềm tin, cầu phúc lộc và sự sum vầy (Báo Nghệ An, n.d.).Công trình là một mẫu mực kiến trúc truyền thống Bắc Trung Bộ:

• Tổng thể: Nằm trong khuôn viên rộng, bao quanh là cây cổ thụ, tạo không gian linh thiêng (UBND huyện Yên Thành, n.d.).

• Hạng mục chính: Tòa đại bái mái chồng diêm, hậu cung đặt khám thờ Tam Công, tả vu, hữu vu, nhà tiền tế, trong khuôn viên cũ có ba nhà bia (Tam Công), và khu lăng mộ mới xây dựng thêm vào năm 2020 bên ngoài nhà thờ, có cổng tam quan bề thế (Ngô, 2019).

• Chất liệu: Gỗ lim, đá xanh, ngói cổ, cùng nghệ thuật chạm khắc tinh xảo của thợ Nghệ (Tạp chí Cửa Việt, 2014).

• Cảnh quan với hồ bán nguyệt kết nối nhà thờ với khu lăng mộ: Gợi sự hòa hợp “thiên – địa – nhân”, phản ánh triết lý sống của người Việt xưa (Nguyễn, 2002).Năm 1991, Bộ Văn hóa – Thông tin công nhận Nhà thờ họ Hồ Đại tộc Tam Công là Di tích lịch sử – văn hóa cấp Quốc gia (Bộ Văn hóa – Thông tin, 1991). Từ đó đến nay, công trình không chỉ thuộc sở hữu tâm linh của dòng họ Hồ mà còn là tài sản văn hóa chung của quê hương Nghệ An (Văn hóa Nghệ An, n.d.).

Công tác bảo tồn được con cháu tu bổ hàng năm bao gồm: trùng tu kiến trúc, mở rộng khuôn viên, tổ chức lễ hội giỗ tổ quy mô, gắn kết với giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ (Báo Nghệ An, n.d.). Đây cũng là minh chứng cho sự phối hợp giữa dòng tộc – cộng đồng – chính quyền trong bảo tồn di sản (UBND huyện Yên Thành, n.d.).Nhà thờ họ Hồ Đại tộc Tam Công là biểu tượng của tinh thần đoàn kết, hiếu học và đạo lý “uống nước nhớ nguồn” của người Việt (Nguyễn, 2002). Với giá trị lịch sử, văn hóa, kiến trúc và tâm linh đặc sắc, di tích xứng đáng là điểm đến quan trọng trong nghiên cứu, giáo dục truyền thống, cũng như hành trình tìm về cội nguồn dân tộc (Ngô, 2019; Họ Hồ Việt Nam, n.d.).- Bộ Văn hóa – Thông tin (1991), Quyết định số 275-QĐ/BT ngày 12/4/1991 về việc xếp hạng Di tích lịch sử – văn hóa cấp Quốc gia.

• Nguyễn Đình Chú (2002), Người Nghệ An với lịch sử dân tộc, NXB Khoa học Xã hội.

• Ngô Đức Tiến (2019), “Vùng Ngũ Bàu Yên Thành – Nơi phát tích họ Hồ Việt Nam”, tham luận Hội thảo tại Tam Công, Thọ Thành, Yên Thành.

• Tạp chí Cửa Việt (2014), “Họ Hồ – Nguồn cội, gốc tích và phát triển”, số chuyên đề Người đất quê hương.

• Wikipedia tiếng Việt (2024), “Họ Hồ (họ)”, truy cập tại: https://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_(h%E1%BB%8D).

• Blog Gia phả họ Hồ (2010), “Họ Hồ – Nguồn gốc và truyền thống”, tại: https://hogiapha.blogspot.com.

• Hồ tông thế phả (bản lưu tại Thọ Thành, Yên Thành, Nghệ An).

• Hồ Bá Thâm và nhóm tác giả, "Vùng Ngũ Bàu Yên Thành - Nơi phát tích họ Hồ Việt Nam: Một vùng văn hóa, lịch sử xứ Nghệ", Trang thông tin điện tử Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Nghệ An.

• Các bản sao, biên tập gia phả do Hồ Sĩ Dương (thế kỷ XVII) từng chỉnh lý, hiện còn lưu rải rác trong họ.

• Báo cáo của UBND huyện Yên Thành về di tích Nhà thờ Trạng nguyên Hồ Tông Thốc.

• Hồ Bá Thâm (2020), "Từ hương "Bàu Đột" hay "Bàu Đót", Bàu Trạch... góp phần giải mã gốc tổ họ Hồ, Văn hóa Nghệ An, truy cập tại: http://vanhoanghean.com.vn/chi-tiet-tin-tuc/14406-tu-huong-bao-dot-hay-bau-dot-bao-trach-gop-phan-giai-ma-goc-to-ho-ho

• Bài “Hồ Tông Thốc, nhà sử học lớn – Làng Tam Công” (Khoa học & Đời sống).

• Các tin của Báo Nghệ An về lễ hội và di tích Nhà thờ Hồ Tam Công.