[[Eduard Bernstein (1850-1932), người khởi xướng việc xét lại học thuyết Marx.]]
Trong chủ nghĩa Marx, từ chủ nghĩa xét lại được dùng để nói tới những ý tưởng, nguyên tắc hay lý thuyết khác nhau mà xét lại những tiền đề căn bản của Marx và Engels cũng như sau này của Lenin. Từ này thường được dùng bởi các người Marxist tin rằng những sự xét lại như vậy không có lý do xác đáng và chính là hành động từ bỏ chủ nghĩa Marx. Bởi vậy nó thường được những người này dùng với ý nghĩa xấu. Những người được cho là theo chủ nghĩa xét lại vẫn chấp nhận các lý tưởng mà Marx hướng đến cùng nền tảng lý luận cơ bản của chủ nghĩa Marx nhưng phê bình những luận điểm của Karl Marx và Friedrich Engels về cương lĩnh, chiến lược và sách lược cách mạng... cho là nó không còn phù hợp với hoàn cảnh thực tiễn trên thế giới và trong các điều kiện hiện có trong nước. Những quan điểm này đưa tới một học thuyết cải tiến, mà khẳng định rằng xã hội chủ nghĩa có thể được xây dựng thông qua những cải tổ dần dần trong một hệ thống tư bản.
Lịch sử
Thế kỷ 19
Vào cuối thế kỷ 19, Eduard Bernstein đã viết một loạt bài báo phê bình lý luận của Marx như sau:
Ông cho rằng lối cấu trúc tư biện của Georg Wilhelm Friedrich Hegel theo quan điểm của Marx là nguyên nhân của những sai lầm về dự đoán và về chiến lược. Bernstein cho rằng Marx và Engels đã kết hợp chủ nghĩa xã hội với cách mạng là sai lầm, vì đó là hai vấn đề hoàn toàn khác nhau về nguồn gốc và bản chất. Bernstein bác bỏ thuyết của Marx về giá trị lao động, kinh tế chỉ huy và đấu tranh giai cấp.
Bernstein cho rằng sự phát triển kinh tế của xã hội tư bản làm cho quỹ tiền lương trả cho lao động tăng, làm xuất hiện tầng lớp trung lưu mới. Tư bản càng tích tụ thì số người trung lưu càng tăng lên.
Ông cho rằng các cuộc khủng hoảng kinh tế của chủ nghĩa tư bản không trầm trọng lên mà có thể khắc phục được. Ông phủ nhận những lời tiên đoán của Marx về sự sụp đổ đến nơi của chủ nghĩa tư bản.
Bernstein cho rằng làm cách mạng lật đổ chủ nghĩa tư bản để đạt được một xã hội xã hội chủ nghĩa là không cần thiết và đề nghị một chiến lược cải cách, dựa vào quyền phổ thông đầu phiếu để chuyển dần sang chủ nghĩa xã hội.
Thập niên 1910: Đệ Nhị và Đệ Tam Quốc tế
Phong trào xét lại này dẫn tới sự chia rẽ của Đệ Nhị Quốc tế. Tại các nước Tây và Bắc Âu, nhánh "xét lại" của chủ nghĩa Marx đưa tới việc thành lập các đảng dân chủ xã hội. Các đảng này về cơ bản vẫn ủng hộ chủ nghĩa xã hội, song chủ trương xây dựng xã hội mới bằng con đường đấu tranh chính trị hòa bình thay vì dùng biện pháp Cách mạng. Nhiều đảng trong số này đã hoặc đang nắm quyền tại nhiều nước như Pháp, Đức, Thụy Điển, Phần Lan... Tuy nhiên từ nhóm này về sau lại có sự xét lại chính học thuyết của mình, và lại tiếp tục tách ra thành các trường phái khác nhau, không có sự thống nhất. Trong khi đó, Lenin ở Nga lãnh đạo Đệ Tam Quốc tế phát động đường lối bạo động cách mạng để giành chính quyền, lập ra Nhà nước Liên Xô.
Thập niên 1920, 1930: Đệ Tứ Quốc tế
Leon Trotsky đứng ra và xét lại chủ nghĩa Marx-Lenin lúc trước và sau khi Vladimir Ilyich Lenin qua đời và khi còn ở trong Bolshevik. Chỉ là Stalin vẫn theo chủ nghĩa Marx-Lenin nhưng hơi hướng cực đoan. Trotsky cho rằng đường lối quan liêu và khắc nghiệt của Stalin và Đệ Tam Quốc tế là cản trở cho cách mạng vô sản toàn cầu. Trotsky là xét lại và khai trừ khỏi Đảng Cộng sản. Trotsky từ đó thành lập Đệ Tứ Quốc tế
Thập niên 1940, 1950
Ở Nam Tư, Josip Broz Tito chủ trương thoát ra ngoài ảnh hưởng của Quốc tế Cộng sản do Liên Xô lãnh đạo, để áp dụng một chính sách ngoại giao trung lập và một nền nội trị tương đối cởi mở hơn các nước khác trong khối Xô Viết. Chủ trương của Nam Tư là bắt tay cả hai phía, và ủng hộ phong trào không liên kết của Jawaharlal Nehru và Gamal Abdel Nasser. Tito bị Stalin kết án là "xét lại".
Władysław Gomułka ở Ba Lan và Imre Nagy ở Hungary cũng muốn xa vòng kiểm soát của Liên Xô. Cả hai cũng bị Liên Xô lên án là "bọn xét lại" và Hồng quân Liên Xô đưa quân vượt biên giới trấn áp ở Ba Lan và Hungary. Riêng Tito thoát khỏi sự kiềm tỏa của Moskva.
Còn ở chính Liên Xô năm 1956 Nikita Sergeyevich Khrushchyov người chủ trương đường lối "Các nước không cùng lập trường chính trị có thể sống chung", được cho là đặt nhẹ đấu tranh giai cấp và đấu tranh giải phóng các dân tộc, đối lập với tư tưởng Mao Trạch Đông. Khrushchyov không còn tin ở thuyết dùng bạo lực lập chuyên chính vô sản trên toàn thế giới của Mác và Lê-nin nữa. Tuy nhiên ông này vẫn ủng hộ cho Cuba và sau ủng hộ cho cách mạng dân tộc ở Việt Nam. Đường lối của Khrushchyov bị Mao Trạch Đông ở Bắc Kinh lên án kịch liệt là "xét lại". Hậu quả là rạn nứt trầm trọng trong quan hệ giữa hai nước Liên Xô - Trung Hoa đại lục, để rồi hai cường quốc này không bao giờ hàn gắn được.
Thập niên 1960
Trong thập niên 1960 trong Đảng Lao động Việt Nam những người có khuynh hướng thân Liên Xô, chấp nhận chính sách của Khrushchev (chủ trương sống hòa bình với khối Tư bản chủ nghĩa), không muốn phát động chiến tranh vũ trang giải phóng miền Nam ngay, mà cho rằng phải xây dựng nền tảng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc trước khi nghĩ đến đấu tranh vũ trang ở miền Nam. Họ cho rằng nếu phát động đấu tranh vũ trang sẽ khiến Hoa Kỳ nhảy vào trực tiếp tham chiến, khi đó chẳng những sẽ thất bại mà còn làm mất lòng Liên Xô.
Cũng trong thời gian đó xuất hiện Phong trào Nhân Văn - Giai Phẩm trong giới văn nghệ sĩ ở miền bắc Việt Nam, phong trào này bị cho là mang tư tưởng xét lại trong giới văn nghệ sĩ đương thời do đề cập đến tự do báo chí và tư tưởng tư sản trong nghệ thuật.
Thập niên 1970
Khi Mao Trạch Đông ở Bắc Kinh ngỏ ý muốn bang giao với Hoa Kỳ thời Richard Nixon thì Enver Hoxha, lãnh tụ Cộng sản Albania đả kích Mao là xét lại, phản bội chủ thuyết cộng sản nguyên thủy.
Thập niên 1980
Chủ tịch Mikhail Gorbachov của Liên Xô, người đề xướng Glasnost và Perestroika (Công khai và Cải tổ) theo chủ trương và thực hiện cải cách về kinh tế và hành chính nhằm dân chủ hóa dần dần cơ cấu và bộ máy chính quyền Xô Viết, chấp nhận đa nguyên đã bị các đảng cộng sản khác phản bác là "xét lại".
👁️
4 | 🔗 | 💖 | ✨ | 🌍 | ⌚
**Karl Heinrich Marx** (phiên âm tiếng Việt: **Các Mác**; 5 tháng 5 năm 1818 – 14 tháng 3 năm 1883) là một nhà triết học, kinh tế học, sử học, xã hội học, lý luận
Trong lịch sử từ **Chủ nghĩa phản xét lại** được dùng trong từ điển Cộng sản để mô tả những chống đối các dự định sửa đổi, hay từ bỏ những lý thuyết cách mạng
right|Biểu tình của những người theo chủ nghĩa xã hội vào [[Ngày Quốc tế Lao động 1912 tại Union Square ở Thành phố New York]] **Chủ nghĩa xã hội** (; ; Hán: 社會主義; Nôm: 主義社會)
thumb|[[Fernando Lugo (Tổng thống Paraguay), Evo Morales (Tổng thống Bolivia), Lula da Silva (Tổng thống Brazil), Rafael Correa (Tổng thống Ecuador) và Hugo Chávez (Tổng thống Venezuela), tham gia với các thành viên của hội
**Cuộc tranh biện Peterson–Žižek**, có nhan đề chính thức là **_Happiness: Capitalism vs. Marxism_**, là một cuộc tranh luận giữa nhà tâm lý học người Canada Jordan Peterson – chuyên gia tâm lý lâm sàng
:_Bài này nói về chủ nghĩa cộng sản như một hình thái xã hội và như một phong trào chính trị. Xin xem bài hệ thống xã hội chủ nghĩa, đảng cộng sản và chủ
[[Eduard Bernstein (1850-1932), người khởi xướng việc xét lại học thuyết Marx.]] Trong chủ nghĩa Marx, từ **chủ nghĩa xét lại** được dùng để nói tới những ý tưởng, nguyên tắc hay lý thuyết khác
nhỏ|phải|Hoa hồng đỏ, biểu trưng của phong trào dân chủ xã hội. **Dân chủ xã hội** là một hệ tư tưởng kinh tế, triết lý chính trị xã hội của chủ nghĩa xã hội ủng
**Chủ nghĩa Marx** hay **Mác-xít** (phiên âm từ Marxist) là hệ thống học thuyết triết học, lịch sử và kinh tế chính trị dựa trên các tác phẩm của Karl Marx (1818 - 1883) và
**_Why Marx Was Right_** (tạm dịch: _Tại sao Marx đúng_) là một cuốn sách năm 2011 của học giả người Anh Terry Eagleton về nhà triết học thế kỷ 19 Karl Marx và các trường
Karl Marx, người sáng lập ra học thuyết kinh tế chính trị Marx - Lenin **Kinh tế chính trị Marx-Lenin** hay **kinh tế chính trị học Marx-Lenin** là một lý thuyết về kinh tế chính
**Eduard Bernstein** (; phiên âm tiếng Việt: **Bécxtanh**; 6 tháng 1 năm 1850 – 18 tháng 12 năm 1932) là một chính trị gia, chính khách, nhà lý luận, thành viên của đảng SPD và
nhỏ|Josef Stalin, ca. 1942 **Chủ nghĩa Stalin** là từ được dùng khi nói tới lý thuyết và thực hành của Stalin tạo ra trong thời kỳ lãnh đạo của Josef Stalin (1927–1953) ở Liên Xô
**Chủ nghĩa vô thần**, **thuyết vô thần** hay **vô thần luận**, theo nghĩa rộng nhất, là sự "thiếu vắng" niềm tin vào sự tồn tại của thần linh. Theo nghĩa hẹp hơn, chủ nghĩa vô
**Tư tưởng Juche** (Hangul: 주체); (phát âm trong tiếng Triều Tiên) (主體: âm Hán Việt: Chủ thể) hay **Tư tưởng Kim Nhật Thành** là một hệ tư tưởng chính thức của Nhà nước Cộng hòa
thumb|right|Các lãnh đạo của những người theo chủ nghĩa Trotsky [[Đối lập Cánh tả ở Moscow, 1927. Ngồi: Leonid Serebryakov, Karl Radek, Leon Trotsky, Mikhail Boguslavsky, và Yevgeni Preobrazhensky. Đứng: Christian Rakovsky, Yakov Drobnis, Alexander
nhỏ|phải|Triết gia [[Friedrich Engels|F. Engels với các tác phẩm của mình đã đặt nền tảng cho Lý luận của Chủ nghĩa Marx – Lenin về nhà nước.]] **Học thuyết về Nhà nước của Chủ nghĩa
**Chủ nghĩa Marx–Lenin** hay **chủ nghĩa Marx–Engels–Lenin** là thuật ngữ chính trị để chỉ học thuyết do Karl Marx và Friedrich Engels sáng lập và được Vladimir Ilyich Lenin phát triển kế thừa, được coi
**Chủ nghĩa nhân bản Marxist** là một trường phái tư tưởng chính trị bắt nguồn từ sự diễn giải các tác phẩm của Karl Marx. Trường phái này tìm lời giải đáp cho những câu
**Chủ nghĩa tư bản** (Chữ Hán: 主義資本; tiếng Anh: _capitalism_) là một hệ thống kinh tế dựa trên quyền sở hữu tư nhân đối với tư liệu sản xuất và hoạt động sản xuất vì
**Dân chủ** là một phương pháp ra quyết định tập thể trong đó mọi thành viên đều có quyền ngang nhau khi tham gia ra quyết định. Dân chủ cũng được hiểu là một hình
**Chủ nghĩa duy vật**, còn gọi là **thuyết duy vật ** hay **duy vật luận** (), là một trường phái triết học, một thế giới quan, một hình thức của chủ nghĩa triết học nhất
nhỏ|Áp phích tuyên truyền chống cộng sản của Đức năm 1937. **Chủ nghĩa chống Cộng sản** là tập hợp các lập trường và quan điểm chống lại chủ nghĩa Cộng sản. Chủ nghĩa chống Cộng
**Phương pháp duy vật biện chứng** hay **chủ nghĩa duy vật biện chứng** là một bộ phận của học thuyết triết học do Karl Marx và Friedrich Engels đề xướng. Cốt lõi của chủ nghĩa
nhỏ|Chủ nghĩa xã hội khoa học **Chủ nghĩa xã hội khoa học** là thuật ngữ được Friedrich Engels nêu ra để mô tả các lý thuyết về kinh tế-chính trị-xã hội do Karl Marx và
**Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên** (), gọi ngắn là **Triều Tiên** (, MR: Chosŏn) hay **Bắc Triều Tiên** (, MR: Puk-chosŏn) là một quốc gia ở Đông Á, tạo thành nửa phía
nhỏ|[[Ze'ev Jabotinsky]] **Chủ nghĩa phục quốc Do Thái xét lại** (tiếng Hebrew: ציונות רוויזיוניסטית) hay **Chủ nghĩa Zion xét lại** là một phong trào trong Chủ nghĩa phục quốc Do Thái do Ze'ev Jabotinsky khởi
**Chủ nghĩa tự do** là một hệ tư tưởng, quan điểm triết học, và truyền thống chính trị dựa trên các giá trị về tự do và bình đẳng. Chủ nghĩa tự do có nguồn
**Cộng hòa Dân chủ Đức** (**CHDC Đức** hay **CHDCĐ**; - **DDR**), thường được gọi là **Đông Đức** dựa trên việc nước này quản lý phần lãnh thổ phía Đông của Đức (để phân biệt với
thumb|right|[[Benito Mussolini (trái) và Adolf Hitler (phải), hai thủ lĩnh phát xít.]] **Chủ nghĩa phát xít** là một hệ tư tưởng chính trị và phong trào chính trị cực hữu đặc trưng bởi sức mạnh
**Vụ xét xử các lãnh đạo Đảng Cộng sản theo Đạo luật Smith** ở thành phố New York từ năm 1949 đến năm 1958 là kết quả các cuộc truy tố của chính quyền liên
**Nguyên tắc tập trung dân chủ** là một trong những nguyên tắc cơ bản được trình bày trong điều lệ chính thức của các đảng phái cộng sản theo chủ nghĩa Marx-Lenin. Lenin, người đầu
thumb|right|Thuận chiều kim đồng hồ từ góc trên bên trái: [[Søren Kierkegaard, Fyodor Dostoevsky, Jean-Paul Sartre, Friedrich Nietzsche.]] **Chủ nghĩa hiện sinh** hay **thuyết hiện sinh** là luồng tư tưởng triết học của một nhóm
thumb|_Eduskunta_, quốc hội của [[Đại công quốc Phần Lan (lúc đó là một phần của Nga), có quyền bầu cử phổ thông vào năm 1906. Một số tiểu bang và vùng lãnh thổ có thể
**Đảng Công nhân Đức Quốc gia Xã hội chủ nghĩa** ( - **NSDAP**), thường được gọi là **Đảng Quốc Xã** trong tiếng Việt, là đảng cầm quyền Đức trong thời kỳ Đức Quốc Xã. Lãnh
Các quốc gia trên thế giới có đặt căn cứ quân sự của Hoa Kỳ. **Chủ nghĩa đế quốc Mỹ** () là một thuật ngữ nói về sự bành trướng chính trị, kinh tế, quân
thumb|[[Cecil Rhodes và dự án đường sắt Cape-Cairo. Rhodes thích "tô bản đồ nước Anh màu đỏ" và tuyên bố: "tất cả những ngôi sao này... những thế giới bao la vẫn còn ngoài tầm
thumb|Tượng [[Zeno thành Citium, người sáng lập Chủ nghĩa Khắc kỷ]] **Chủ nghĩa khắc kỷ** (hay chủ nghĩa stoic/stoa, tiếng Hy Lạp: Στωικισμός, tiếng Latinh: _Stoicismus_) là một trường phái triết học Hy Lạp cổ
Sau khi Võ Văn Thưởng từ chức Chủ tịch nước vào ngày 20 tháng 3 và Vương Đình Huệ từ chức Chủ tịch Quốc hội vào ngày 26 tháng 4 năm 2024, Việt Nam tiếp
Giáo sư **Chu Hảo** (sinh năm 1940) là một nhà khoa học, cựu chính khách tại Việt Nam. Ông từng giữ chức Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Việt Nam từ 1996 đến
nhỏ|250x250px|Các cử tri của đảng [[Liên minh Dân chủ Kitô giáo Đức mít tinh vào năm 1990 tại thành phố Dessau, CHDC Đức]] **Dân chủ Kitô giáo** là một hệ tư tưởng chính trị xuất
**Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Ukraina** (, УРСР; УССР), viết tắt là **CHXHCNXV Ukraina** và còn gọi là **Ukraina Xô viết**, là một trong các nước cộng hòa cấu thành của Liên
[[Caspar David Friedrich, _Kẻ lãng du trên biển sương mù,_ 38.58 × 29.13 inches, 1818, tranh sơn dầu, Kunsthalle Hamburg]] [[Eugène Delacroix, _Nữ thần Tự do dẫn dắt nhân dân_ 1830]] Théodore Géricault, _[[Chiếc bè
nhỏ|phải|Họa phẩm về nữ thần tự do (da trắng) ở Mỹ đang ban phát nhân quyền cho người da đen thumb|Chúa Giêsu phục sinh được phác họa với làn da trắng thumb|Chúa Giêsu được vẽ
phải|Tượng Ernst Thälmann tại [[Weimar.]] **Ernst Thälmann** (tại Việt Nam còn phiên âm là **Tenlơman**) (16 tháng 4 năm 1886 – 18 tháng 8 năm 1944) là nhà lãnh đạo của Đảng Cộng sản của
phải|Vua [[Gustaf V và Hjalmar Branting. Hai người là bạn học cũ ở trường Beskowska]] phải|Mộ của Hjalmar và Anna Brantings tại Nghĩa trang Adolf Fredriks, Stockholm. (23.11.1860 24.2.1925) là một chính trị gia Thụy
**Triết học Marx-Lenin** (phiên âm tiếng Việt: **Triết học Mác - Lênin**) hay **học thuyết Marx-Lenin** là một trong ba bộ phận cấu thành của chủ nghĩa Marx-Lenin, được Marx, Engels sáng lập vào giữa
Sau khi Đảng Cộng sản Đông Dương được thành lập năm 1930, xung đột đảng phái bắt đầu xuất hiện. Điển hình là tranh cãi và bút chiến giữa Đảng Cộng sản, Việt Nam Quốc
**Chu Ân Lai** () (5 tháng 3 năm 1898 – 8 tháng 1 năm 1976), là một lãnh đạo cấp cao của Đảng Cộng sản Trung Quốc, từng giữ chức Thủ tướng Cộng hoà Nhân
**Võ Văn Ái** (bút danh: Thi Vũ; 19 tháng 10 năm 1935 – 26 tháng 1 năm 2023) là một nhà thơ, nhà báo, nhà đấu tranh cho nhân quyền và Phật giáo Việt Nam.