✨Quan hệ Đài Loan – Hoa Kỳ

Quan hệ Đài Loan – Hoa Kỳ là chỉ quan hệ song phương giữa Hợp chúng quốc Hoa Kỳ và Trung Hoa Dân Quốc. Trước năm 1979, hai bên có quan hệ ngoại giao chính thức, sau đó gián đoạn do Hoa Kỳ và Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa thiết lập quan hệ ngoại giao. Tuy nhiên, hai bên vẫn giao lưu chính thức trên một số vấn đề. Sau khi đoạn tuyệt quan hệ ngoại giao, hai bên lập cơ cấu đại diện có tính chất đại sứ quán ở thủ đô đối phương. Do Hoa Kỳ có tính chất quan trọng trong chính trị, kinh tế và quân sự của Trung Hoa Dân Quốc, nên Chính phủ Trung Hoa Dân Quốc nhìn nhận đây là trọng điểm trong công tác ngoại giao.

Lịch sử quan hệ trước năm 1949

Năm 1854, Công sứ Hoa Kỳ tại Nhật Bản là Townsend Harris đề xuất với Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ chủ trương nên mua Đài Loan từ nhà Thanh để củng cố lợi ích thương nghiệp tại châu Á, song vấn đề nô lệ da đen tại Hoa Kỳ lúc bấy giờ ngày càng nghiêm trọng, khiến Hoa Kỳ không muốn can dự vấn đề Đài Loan, đề án này cuối cùng bị phủ quyết.

Ngày 12 tháng 3 năm 1867, tàu buôn hiệu Rover của Hoa Kỳ bị chìm tại duyên hải bờ tây Đài Loan do đâm phải đá ngầm, sau khi mười ba thuyền viên lên bờ đã bị người Bài Loan tại địa phương sát hại vì cho là kẻ xâm lược. Trong sự kiện, duy có một thủy thủ quê Quảng Đông còn sống, ông đi đến Đả Cẩu (nay là Cao Hùng) báo cáo quan phủ triều đình Thanh. Lãnh sự Hoa Kỳ tại Hạ Môn là Charles Le Gendre biết tin liền đến Đài Loan, cố gắng liên hệ trực tiếp với dân nguyên trú, kết quả là bị từ chối cho vào bờ. Tháng 6, quân Mỹ đi báo thù người Bài Loan, hai bên triển khai chiến đấu, kết quả người Bài Loan chiến thắng, quân Mỹ triệt thoái, hành động lần này được gọi trong lịch sử Hoa Kỳ là "viễn chinh Formosa" hoặc "viễn chinh Đài Loan năm 1867". Sau sự việc, thái độ của chính phủ Hoa Kỳ chuyển sang cứng rắn. Triều đình Thanh lo ngại đắc tội với phía Mỹ, phái 500 binh sĩ tiến về phía nam, song trên đường bị cản trở nên không tiến được. Ngày 10 tháng 10, do triều đình Thanh không giải quyết được, Charles Le Gendre tự đi cùng sáu người phiên dịch, giao thiệp trực tiếp với người lãnh đạo tộc Bài Loan là Tauketok, hai bên tiến tới hiệp nghị miệng, đồng ý trao trả thủ cấp của vợ chồng thuyền trưởng Henry và vật phẩm bị cướp, đồng thời đồng ý không tái diễn việc sát hại người bị đắm thuyền. Ngày 28 tháng 2 năm 1869, Charles Le Gendre và Tauketok lại gặp mặt, hai bên chính thức ký kết hiệp định văn bản, sự kiện tàu Rover kết thúc., "không can thiệp tranh chấp eo biển Đài Loan". Ngày 13 tháng 1, phu nhân của Tưởng Giới Thạch là Tống Mỹ Linh rời Hoa Kỳ đến Đài Loan. Ngày 25 tháng 1, Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ đưa ra bằng chứng Liên Xô xâm chiếm Trung Quốc. Ngày 10 tháng 2, Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ chính thức tuyên bố: Chính phủ Hoa Kỳ thừa nhận Chính phủ Trung Hoa Dân Quốc là chính phủ của Trung Quốc; Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ phản đối thi hành trưng cầu dân ý tại Đài Loan để quyết định Đài Loan có nên tiếp tục là một tỉnh của Trung Quốc, ủy thác quản lý, hay thành một nước độc lập. Ngày 15 tháng 3, Ủy ban Ngoại giao của Thượng nghị viện và Hạ nghị viện Hoa Kỳ thông qua đề án cứu viện 50 triệu USD cho Trung Hoa Dân Quốc. Ngày 29 tháng 6, Bộ trưởng Ngoại giao Hoa Kỳ Dean Acheson trong buổi chiêu đãi ký giả nói rằng "Hạm đội Mỹ phòng hộ Đài Loan, không liên quan đến địa vị Đài Loan"..

Tháng 2 năm 1951, Cố vấn Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ John Foster Dulles đến thăm Đoàn trưởng Hà Thế Lễ của Đoàn đại biểu Đài Loan tại Nhật Bản, trao đổi ý kiến về hòa ước với Nhật Bản. Tháng 2, Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ tuyên bố: Hoa Kỳ quyết không tham gia hội nghị quốc tế nào thảo luận vấn đề Đài Loan mà không có đại biểu của Trung Hoa Dân Quốc Ngày 16 tháng 3, Tổng thống Dwight D. Eisenhower ra tuyên bố rằng nếu như Trung Quốc đại lục khuếch đại chiến tranh tại Kim Môn, Mã Tổ, Hoa Kỳ sẽ sử dụng vũ khí nguyên tử

Ngày 13 tháng 3 năm 1961, Hoa Kỳ trao tặng 10 trục lôi hạm, vận chuyển đến cảng Cao Hùng.

Ngày 1 tháng 1 năm 1966, Phó Tổng thống Hoa Kỳ Hubert Humphrey sang thăm Đài Loan

Từ ngày 6 đến ngày 26 tháng 5 năm 1967, Phó Tổng thống Nghiêm Gia Cam sang thăm Hoa Kỳ, gặp Tổng thống Johnson. Phái đoàn đến đặt hoa tưởng niệm tại Nghĩa trang quốc gia Arlington, viếng mộ Kennedy. Sau đó, phái đoàn ghé thăm Căn cứ không quân Patrick, Trung tâm vũ trụ Kennedy, Tòa nhà Liên Hợp Quốc tại New York. Năm 1969, Nghiêm Gia Cam lại sang Hoa Kỳ, đại diện Trung Hoa Dân Quốc dự tang lễ của Eisenhower.

Niên đại 1970

Ngày 18 tháng 4 năm 1970, Tưởng Kinh Quốc lại sang Hoa Kỳ, lần này ông ở Mỹ trong mười ngày. Trước khi Tưởng Kinh Quốc sang Mỹ, Chủ tịch Liên minh Kiến quốc Độc lập Đài Loan Thái Đồng Vinh gửi thư cho Tổng thống Hoa Kỳ Nixon, yêu cầu đình chỉ viện trợ cho Đài Loan. Khi Tưởng Kinh Quốc đến Los Angeles, Liên minh Kiến quốc Độc lập Đài Loan liền tiến hành tuần hành thị uy phản đối Tưởng Kinh Quốc thăm Mỹ. Ngày 20 tháng 4, Tưởng Kinh Quốc đến Căn cứ Andrews tại ngoại ô Washington D.C., 60 thành viên liên minh này tay cầm biểu ngữ "chúng tôi chính là Đài Loan", "Đài Loan cần tự quyết và tự do", đồng thời hô to khẩu hiệu. Ngày 24 tháng 4, phát sinh âm mưu sát thương Tưởng Kinh Quốc.

Ngày 22 tháng 5 năm 1971, Hàn Quốc, Philippines, Thái Lan, Hoa Kỳ, Việt Nam cộng hòa, Trung Hoa Dân Quốc ký kế thiết lập "Bị vong lục Hiệp nghị Trung tâm Nghiên cứu Phát triển Rau châu Á". Tháng 9, Tổng tham mưu trưởng Lại Danh Thang sang thăm Hoa Kỳ. Ngày 24 tháng 10, Đại hội đồng Liên Hợp Quốc tiến hành biểu quyết về vấn đề quyền đại biểu của Trung Quốc, Hoa Kỳ ủng hộ Trung Hoa Dân Quốc tiếp tục ở lại Liên Hợp Quốc, song cuối cùng không thể vãn hồi cục thế. Đại biểu Mỹ tại Liên Hợp Quốc khi đó sau này trở thành Tổng thống George H. W. Bush. Năm 1971, Bộ trưởng Ngoại giao Hoa Kỳ Henry Kissinger đến thăm Trung Quốc đại lục, năm 1972 Tổng thống Nixon cũng đến Bắc Kinh, và còn ký kết "Thông cáo Thượng Hải", quan hệ Mỹ-Đài bắt đầu lung lay.

Sau khi cắt đứt quan hệ ngoại giao

Ngày 15 tháng 12 năm 1978, Hoa Kỳ và nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa ký kết Thông cáo thiết lập quan hệ ngoại giao. Ngày 16 tháng 12, Tổng thống Hoa Kỳ Jimmy Carter tuyên bố từ ngày 1 tháng 1 năm 1979 trở đi, thừa nhận nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa. Hiệp ước phòng thủ chung giữa Hoa Kỳ và Trung Hoa Dân Quốc cũng kết thúc vào ngày 31 tháng 12 năm 1979.。

Năm 1979, Quốc hội Hoa Kỳ thông qua Luật Quan hệ Đài Loan, theo đó Chính phủ Hoa Kỳ cung cấp cho nhà đương cục Đài Loan đãi ngộ bình đẳng như các quốc gia chủ quyền khác. Ngày 10 tháng 4, Tổng thống Hoa Kỳ Jimmy Carter ký "Luật Quan hệ Đài Loan", vẫn duy trì quan hệ ngoại giao thực chất.

Ngày 15 tháng 10 năm 1984, một người Hoa kiều Mỹ là tác gia Lưu Nghi Lương (bút danh Giang Nam) bị Cục Tình báo của quân đội Trung Hoa Dân Quốc thuê xã hội đen Đài Loan sát hại tại California, sau đó quan hệ giữa Đài Loan và Hoa Kỳ căng thẳng, phía Trung Hoa Dân Quốc thừa nhận sự việc do nhân viên cục tình báo ra lệnh, song nhấn mạnh nhân viên này độc đoán hành sự, đồng thời bắt giữ Cục trưởng Tình báo Uông Hi Linh, Phó Cục trưởng Hồ Nghi Mẫn.

Sau dân chủ hóa

Ngày 16 tháng 11 năm 1993, Cựu Tổng thống Hoa Kỳ George H. W. Bush đáp chuyên cơ đến Đài Loan, vợ chồng Tổng thống Lý Đăng Huy và một số quan chức khác đến sân bay tiếp đón. Sau đó, ngoài gặp mặt Tổng thống Lý Đăng Huy ra, ông còn phát biểu diễn thuyết tại Đài Bắc. Ngày 10 tháng 10 năm 1994, cơ cấu đại diện của Trung Hoa Dân Quốc tại Hoa Kỳ đổi tên thành Văn phòng Đại diện Kinh tế và Văn hóa Đài Bắc tại Hoa Kỳ.

Tháng 6 năm 1995, Tổng thống Lý Đăng Huy lấy thân phận cá nhân sang Hoa Kỳ, đồng thời tại Đại học Cornell có phát biểu diễn giảng, trở thành nguyên thủ quốc gia đương nhiệm đầu tiên của Trung Hoa Dân Quốc sang Hoa Kỳ, nghị viên của Quốc hội Hoa Kỳ và phía Đại học Cornell đều gọi ông là Tổng thống Đài Loan.

Năm 1996, trước khi Trung Hoa Dân Quốc tiến hành công dân bầu cử trực tiếp tổng thống, Trung Quốc đại lục bắn phi đạn loại tên lửa đất đối đất M9, xác định mục tiêu tại vùng biển gần Đài Loan dẫn đến khủng hoảng eo biển Đài Loan. Hoa Kỳ nhận thấy hành động của Trung Quốc đại lục trái với thỏa thuận ký năm 1972, theo đó giải quyết hòa bình vấn đề Đài Loan. Tổng thống Hoa Kỳ Bill Clinton phái nhóm tàu USS Independence của Đệ thất Hạm đội đến eo biển Đài Loan, hàng không mẫu hạm USS Nimitz tại Ấn Độ Dương cũng suất 8 tàu hướng đến eo biển Đài Loan.

Ngày 21 tháng 9 năm 1999, miền trung Đài Loan xảy ra động đất mạnh, Tổng thống Hoa Kỳ Clinton trong ngày gửi lời chia buồn và đề nghị trợ giúp, cũng trực tiếp liên hệ với chính phủ Đài Loan để xác định loại hình viện trợ. Các đơn vị như USAID triển khai nhân viên và thiết bị hiện đại đến Đài Loan tham gia công tác cứu hộ, trong đó Lockheed C-5 Galaxy đáp xuống Đài Trung. Ngày 28 tháng 9 năm 1999, con trai của cựu Tổng thống George H. W. Bush là Neil Bush sang Đài Loan, đại diện cho tổ chức từ thiện của Hoa Kỳ tặng 1,6 tấn vật tư y tế cho Đài Loan.

Ngày 15 tháng 6 năm 2004, Tổng thống Hoa Kỳ George W. Bush ký luật xúc tiến Đài Loan trở thành quan sát viên Tổ chức Y tế Thế giới (WTO), trao quyền cho Bộ trưởng Ngoại giao lập kế hoạch, trong hội nghị thường niên của WHO ủng hộ vị thế quan sát viên cho Đài Loan. Ngày 19 tháng 9 năm 2008, Đoàn đại biểu Hoa Kỳ tại Liên Hợp Quốc lần đầu tiên phát biểu rõ ràng "giúp đỡ Đài Loan tham dự có ý nghĩa cơ quan chuyên môn của Liên Hợp Quốc". Phát biểu này chỉ ra, để phối hợp với chính sách một Trung Quốc của Hoa Kỳ, Hoa Kỳ giúp đỡ Đài Loan tham dự các tổ chức không yêu cầu hội viên có tư cách quốc gia, bao gồm Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) và Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC). Ngày 4 tháng 10, Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ tuyên bố bán vũ khí cho Đài Loan nhằm cải thiện năng lực phòng vệ của Đài Loan, duy trì ổn định chính trị, song sẽ không thay đổi cán cân quân sự khu vực, nhấn mạnh hợp đồng bán vũ khí này phù hợp với quy định của "Luật Quan hệ Đài Loan".

Tháng 8 năm 2009, Nam Đài Loan xảy ra thiên tai do Bão Morakot, quân đội Hoa Kỳ phái máy bay trực thăng quân dụng hạng nặng đến Đài Loan hiệp trợ chi viện hậu cần cứu nạn. Tổng cộng trong bảy ngày quân Mỹ thực hiện nhiệm vụ cứu nạn, có 75 lần xuất phát

Ngày 29 tháng 1 năm 2010, Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ công bố kế hoạch bán vũ khí cho Đài Loan, tổng trị giá vượt quá 6 tỷ USD, bao gồm hệ thống tên lửa MIM-104 Patriot, máy bay trực thăng UH-60 Black Hawk, tên lửa AGM-84 Harpoon, trục lôi hạm và các loại khác, song không bao gồm máy bay F-16C/D như phía Đài Loan yêu cầu. Từ ngày 17 tháng 12 cùng năm đến ngày 24 tháng 1 năm 2011, Hiệp hội Hoa Kỳ tại Đài tổ chức triển lãm "Dấu chân người Mỹ tại Đài Loan 1950~1980" tại Thư viện Quốc gia Trung Hoa Dân Quốc.

Cựu Tổng thống Trần Thủy Biển từng đề cập đến quan hệ Đài-Mỹ, nói rằng ông trong thời gian tại nhiệm là người đại diện cho Chính phủ Hoa Kỳ, nghe lệnh từ Hiệp hội Hoa Kỳ tại Đài Loan. Phía Mỹ phủ nhận việc này, song theo tài liệu của Hiệp hội Hoa Kỳ tại Đài Loan mà WikiLeaks công bố thì cơ cấu này được gọi là "phòng xưng tội nhân vật chính trị Lam-Lục", đã cho thấy nhân vật chính trị cao cấp đến Hiệp hội Hoa Kỳ tại Đài Loan đàm thoại, trao đổi ý kiến ở mức độ cao, rất thành thực với Hiệp hội; nhiều quan chức chính phủ Trung Hoa Dân Quốc bỏ qua hệ thống chính phủ mà đi báo cáo tin tức trọng yếu cho Hiệp hội Hoa Kỳ tại Đài Loan. Do đó, có nhận định Hiệp hội Hoa Kỳ tại Đài Loan là Phủ tổng đốc ngầm của Đài Loan.

Ngày 1 tháng 1 năm 2015, đại diện của Đài Loan tại Hoa Kỳ cử hành nghi thức thượng cờ tại Twin Oaks, Washington D.C. Trung Quốc đại lục lập tức phản đối Hoa Kỳ, song phía Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ nói rằng họ không biết trước sự việc, cảm thấy thất vọng trước hành vi như vậy của phía Đài Loan, và nói rằng Hoa Kỳ hy vọng Đài Loan đảm bảo không xảy ra sự kiện tương tự.

Ngày 2 tháng 12 năm 2016, Tổng thống Thái Anh Văn và Tổng thống đắc cử Mỹ Donald Trump nói chuyện qua điện thoại trong 10 phút, là điện tín đầu tiên giữa nguyên thủ đương nhiệm hoặc đắc cử hai bên kể từ khi đoạn tuyệt quan hệ vào năm 1979. Cuộc nói chuyện chủ yếu trao đổi quan điểm về quan hệ Đài Loan và Hoa Kỳ, tình hình khu vực quốc tế và bán vũ khí cho Đài Loan, hai người cũng chúc mừng lẫn nhau đắc cử tổng thống.

Ngày 12 tháng 12 năm 2017, Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump ký ban hành "Luật Uỷ quyền Quốc phòng 2018", trong đó chính sách với Đài Loan bao gồm Hoa Kỳ nên mời quân đội Đài Loan tham gia các cuộc diễn tập quân sự như "Exercise Red Flag", Hoa Kỳ cần tiến hành giao lưu sĩ quan và quan chức cấp cao giữa Hoa Kỳ và Đài Loan để cải thiện quan hệ hai quân đội, ủng hộ việc mở rộng chương trình huấn luyện cho quân nhân Đài Loan tại Hoa Kỳ, xem xét tính phù hợp và khả thi của việc tái lập thăm viếng giữa tàu hải quân hai bên, dự kiến tăng cường giao lưu quân sự Đài-Mỹ.

Ngày 16 tháng 3 năm 2018, Tổng thống Donald Trump ký kết "Luật Lữ hành Đài Loan", theo đó cho phép giao thiệp ngoại giao cấp cao giữa các quan chức Đài Loan và Hoa Kỳ, và khuyến khích viếng thăm giữa các quan chức chính phủ của Hoa Kỳ và Đài Loan ở mọi cấp độ. Luật này khiến Trung Quốc đại lục phẫn nộ

Tháng 8 năm 2018, Tổng thống Thái Anh Văn sang thăm Paraguay và Belize có quá cảnh tại Hoa Kỳ, đó là lần đầu tiên sau năm 1979 một tổng thống Trung Hoa Dân Quốc đến thăm đơn vị đại diện của chính phủ tại Hoa Kỳ, và thăm cơ quan liên bang của Hoa Kỳ. Ngày 21 tháng 8 năm 2018, Trung Hoa Dân Quốc và El Salvador đoạn tuyệt quan hệ ngoại giao, Nhà Trắng sau đó tuyên bố sẽ đánh giá lại quan hệ với El Salvador, dù trước đó Hoa Kỳ vốn hiếm khi đưa ra quan điểm về ngoại giao của Đài Loan.

Cơ cấu đại diện không chính thức

Ngày 1 tháng 1 năm 1979, Hoa Kỳ và Trung Quốc đại lục thiết lập quan hệ ngoại giao, từ đó giữa Hoa Kỳ và Đài Loan không tồn tại quan hệ ngoại giao chính thức. Tuy nhiên, Hoa Kỳ thông qua "Luật Quan hệ Đài Loan", thiết lập "Hiệp hội Hoa Kỳ tại Đài Loan" để duy trì quan hệ phi chính thức với Chính phủ Trung Hoa Dân Quốc.

Ngày 1 tháng 3 năm 1979, Hành chính viện Trung Hoa Dân Quốc thiết lập "Hiệp hội Điều hiệp sự vụ Bắc Mỹ", là cơ cấu điều phối tại Hoa Kỳ, do Bộ Ngoại giao quản lý, cơ cấu này về bản chất là đại sứ quán và đến ngày 10 tháng 10 năm 1994 được đổi tên thành "Văn phòng Đại diện Kinh tế và Văn hóa Đài Bắc tại Hoa Kỳ".

Văn phòng Đại diện Kinh tế và Văn hóa Đài Bắc tại Hoa Kỳ đặt tại Washington D.C., ngoài ra có văn phòng tại Boston, New York, Atlanta, Miami, Houston, Los Angeles, San Francisco, Seattle, Denver, Honolulu, Guam Hiệp hội Hoa Kỳ tại Đài Loan đặt tại Đài Bắc, ngoài ra có văn phòng chi nhánh tại Cao Hùng. và văn phòng chi nhánh trực tuyến Đài Trung.

Kinh tế

Hiệp hội Phát triển Mậu dịch Đối ngoại Trung Hoa Dân Quốc thành lập văn phòng tại New York, và thiết lập trung tâm mậu dịch tại Los Angeles, Chicago, San Francisco, Miami. Cục Mậu dịch Quốc tế thuộc Bộ Kinh tế cũng thiết lập tổ kinh tế thuộc Văn phòng Đại diện Kinh tế và Văn hóa Đài Bắc tại Hoa Kỳ, và lập tổ kinh tế tại các văn phòng tại New York, Los Angeles, Chicago, Houston, Boston, Atlanta.

Năm 2014, Hoa Kỳ là đối tác thương mại lớn thứ nhì của Đài Loan, đứng thứ ba về nhập khẩu cũng như xuất khẩu; Đài Loan là đối tác nhập khẩu lớn thứ 6 tại châu Á và lớn thứ 12 của Hoa Kỳ, là đối tác xuất khẩu lớn thứ 5 tại châu Á và lớn thứ 14 của Hoa Kỳ. Kim ngạch xuất khẩu của Đài Loan sang Hoa Kỳ là 34,8 tỷ USD, tăng trưởng 7,07%/năm; kim ngạch nhập khẩu từ Hoa Kỳ là 27,4 tỷ USD, tăng trưởng 8,814%/năm. Xuất siêu của Đài Loan trong năm này đạt 7,4 tỷ USD, tăng 1,098% so với năm trước. Năm 2015, kim ngạch xuất khẩu của Đài Loan sang Mỹ là 34,2 tỷ USD, kim ngạch nhập khẩu từ Hoa Kỳ là 26,4 tỷ USD, xuất siêu 7,8 tỷ USD.

Thương phẩm của Đài Loan trên thị trường nhập khẩu Hoa Kỳ chiếm tỷ lệ cao nhất 4,72% vào năm 1991, giảm xuống còn 1,82% vào năm 2008, và 1,73% vào năm 2014. Các sản phẩm chủ lực được bán tại Hoa Kỳ chủ yếu là các loại điện cơ điện tử, vào năm 2014 loại sản phẩm này chiếm 36,38% kim ngạch, tăng 6,2% so với năm trước

Căn cứ theo thống kê của Bộ Kinh tế Trung Hoa Dân Quốc, Hoa Kỳ là quốc gia đầu tư nước ngoài và công nghệ nguồn quan trọng. Từ tháng 1 năm 1952 đến tháng 2 năm 2015, có 5.151 dự án đầu tư của Hoa Kỳ, tổng kim ngạch đầu tư là 22,6 tỷ USD, là nhà đầu tư lớn thứ nhì tại Đài Loan, chiếm 17,58%; đồng thời kỳ, đầu tư của Đài Loan sang Hoa Kỳ có 5.304 dự án, tổng kim ngạch đạt 13,8 tỷ USD, là nước Đài Loan đầu tư nhiều thứ nhì, chiếm 15,31%.