✨Nghề thêu Quất Động
nhỏ|222x222px|Một bức tranh thêu từ làng Quất Động Nghề thêu tại làng Quất Động là một nghề truyền thống tại làng Quất Động (xã Quất Động, huyện Thường Tín, Hà Nội). Nghề thêu của ngôi làng này nổi tiếng với những sản phẩm thêu như tranh thêu cùng các sản phẩm thêu tay khác.
Làng Quất Động được xem là nơi khởi nguồn của nghề thêu trên toàn Việt Nam, bắt nguồn từ "ông tổ" là Lê Công Hành đi sứ Trung Quốc về truyền đạt lại cách thêu thùa cho người dân Quất Động và các vùng lân cận. Trong hơn nhiều thế kỷ hình thành và phát triển, nghề thêu tay tại Quất Động đã tạo nên những kỹ thuật thêu riêng biệt mà chỉ có người làng tại đây mới hiểu biết được. Ban đầu, làng Quất Động chỉ thêu chủ yếu phục vụ cung đình và quý tộc, cũng như các sản phẩm dùng trang trí đền chùa và phường tuồng. Bước sang thời kỳ cận đại, làng thêu Quất Động mở ra một bước phát triển tiếp theo là sản phẩm tranh thêu. Nghề thêu ở làng Quất Động chỉ thực sự sự sôi nổi trở lại khi Đảng Cộng sản Việt Nam khởi xướng chính sách đổi mới. Ngày nay, nghệ nhân làng thêu Quất Động đã và đang thừa kế làng nghề truyền thống và cho ra mắt nhiều sản phẩm đa dạng, đáp ứng được nhu cầu ngày càng lớn của thị trường.
Làng nghề Quất Động đã được phong danh hiệu "Làng nghề du lịch truyền thống". Làng nghề này cũng có gần 100% lao động vẫn đang theo đuổi nghề truyền thống. Làng thêu Quất Động không chỉ chọn lọc và lưu giữ được ngành nghề truyền thống mà còn tạo ra những bức tranh thêu mang nhiều dấu ấn bản sắc Việt Nam.Tuy vậy, trong thời kỳ ảnh hưởng của sự suy giảm kinh tế, sự phát triển kỹ thuật cùng nhiều nhân tố khác, việc phát triển sản phẩm thêu ren ở làng Quất Động đang đối mặt với nhiều khó khăn và vấn đề mai một.
Lịch sử và truyền thống
Tổng quan về làng
Làng nghề thêu Quất Động vốn là một làng quê cổ thuộc xã Quất Động, huyện Thường Tín, cách trung tâm thành phố Hà Nội khoảng 25 km về phía Nam. Ngôi làng này có vị trí nằm ngay ven đường quốc lộ 1A, được xem là nơi khởi nguồn của nghề thêu tay truyền thống tại Việt Nam. Làng nghề thêu Quất Động nằm tại trung tâm xã Quất Động và có quy mô diện tích khoảng 50 hecta, trong đó diện tích đất ở khoảng 17 hecta, phần còn lại là đất nông nghiệp. Đây được xác định là làng nghề thuộc danh mục các dự án ưu tiên đầu tư phát triển làng nghề gắn với du lịch của Hà Nội đến năm 2020 và định hướng đến năm 2030. Ông tổ của làng nghề thêu Quất Động, cũng là ông tổ nghề thêu trên toàn Việt Nam là Lê Công Hành. Năm 1646, ông được cử làm người dẫn đầu sứ đoàn sang Trung Quốc. Trong thời gian này, ông học được cách làm lọng và nghề thêu truyền thống của Trung Quốc. Khi về nước, ông đã truyền tải những kinh nghiệm thêu của mình dạy cho dân làng Quất Động và một số làng khác về cách làm lọng, thêu thùa, pha từng đường kim mũi chỉ theo cách của người dân Bắc Kinh. Hằng năm vào ngày 12 tháng 6 âm lịch, là ngày giỗ Lê Công Hành, dân làng và đại diện người dân địa phương làm nghề thêu đều về làng Quất Động để dâng hương tri ân ông.
Ban đầu, làng Quất Động chỉ thêu chủ yếu phục vụ cung đình và tầng lớp quý tộc cũng như các sản phẩm trang trí trong đền chùa và phường tuồng. Người thợ thêu ren thường làm những mặt hàng nghi lễ hay phục vụ cung đình như thêu câu đối, trướng, nghi môn treo ở đình, chùa cùng các loại khăn chầu, áo ngự cho vua chúa. Thời điểm này, kỹ thuật thêu chỉ dừng ở mức đơn giản, chỉ có năm màu chỉ vàng, đỏ, tím, xanh, lục. Cuốn "Hà Đông tỉnh dư địa chí" của J.Rouan xuất bản năm 1925 cho biết số thợ thêu của tỉnh Hà Đông thời điểm đó là 1290 người, chỉ riêng làng Quất Động đã có 600 người. Số thợ thêu tăng lên gấp đôi vào năm 1939 khi nghề thêu tại đây bước vào thời kì phát triển mạnh. Nghề thêu ở làng Quất Động chỉ thực sự sự sôi nổi trở lại khi Đảng Cộng sản Việt Nam khởi xướng chính sách đổi mới. Các bước cơ bản để làm nên một tác phẩm tranh thêu tổng hòa nội dung và hình thức, nghệ nhân thêu cần có một quy trình làm từ vẽ phác thảo trên vải, tìm chủ đề nội dung, lựa chọn màu sắc chỉ phù hợp. Để có những bức tranh phong cảnh, người thợ thêu có thể phải mất nhiều tháng, trong đó phải chọn lựa từng loại chỉ màu phù hợp. Tranh thêu Quất Động được làm hai mặt trên chất liệu vải voan mỏng, dùng chỉ thêu bằng tơ tằm. Khi quan sát bức tranh thêu hai mặt, Báo Ảnh Việt Nam cho rằng người xem "không thể nhận ra đâu là điểm bắt đầu và đâu là điểm kết thúc" bởi chân những sợi chỉ được các nghệ nhân giấu vào chính giữa. Bên cạnh mảng tranh thêu truyền thống, nghề thêu hiện nay đã phát triển thêm phân khúc thêu hàng thời trang, áo dài, khăn trải bàn, chăn gối.
Lao động
Làng nghề Quất Động đã được phong danh hiệu "Làng nghề du lịch truyền thống". Một thông tin được cho là hiếm gặp so với một số làng nghề truyền thống khác là làng thêu Quất Động có gần 100% lao động vẫn đang theo đuổi nghề truyền thống. Nghề thêu ren đã tạo việc làm cho nhiều lao động ở đây. Năm 2014, theo báo Công thương ước tính, mỗi thợ thêu có mức thu nhập từ 50 đến 100 nghìn đồng mỗi ngày. Một nghệ nhân trả lời phỏng vấn báo Hànộimới cho biết ngày xưa, những trẻ em gái 8 đến 10 tuổi trong làng thường sẽ không đến trường lớp học hành nhưng lại được đào tạo bài bản nghề thêu thùa được truyền lại. Cũng có một số đáng kể gia đình có tới 7 thế hệ cùng làm nghề thêu, ngay từ những trẻ em 3 tuổi đến cả những người cao tuổi đều gắn bó với nghề thêu. Nhờ niềm đam mê với nghề thêu truyền thống, một nữ nghệ nhân khuyết tật đã đào tạo nghề thêu cho hàng trăm trẻ em và những người khuyết tật nhằm giúp họ thoát nghèo thành công.
Ảnh hưởng văn hóa
Mỗi khi nhắc tới làng thêu Quất Động, nhiều tờ báo tại Việt Nam thường trích dẫn câu ca dao sau như một lời giới thiệu: Làng thêu Quất Động có nhiều nghệ nhân đáng chú ý như nghệ nhân Bùi Lê Kính từng thêu hoàng phục cho vua Bảo Đại và Hoàng hậu Nam Phương. Cho tới năm 2017, nghệ nhân Thái Văn Bôn là người duy nhất trong làng thêu được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân. Bên cạnh đó, tranh thêu Quất Động cũng được xuất khẩu sang nhiều quốc gia như Nhật Bản, Hàn Quốc, Mỹ. Sản phẩm tranh thêu của làng Quất Động cũng là một sản phẩm truyền thống được du khách trong và ngoài Việt Nam yêu chuộng. Tranh thêu làng Quất Động được nhận xét là mang đậm màu sắc truyền thống. Một tờ báo cho biết mỗi bức tranh thêu đều thể hiện, khơi gợi được "tình yêu với non sông đất nước". Qua đó đã mang về nhiều danh tiếng co các sản phẩm thêu của Quất Động, không những để phục vụ thị trường trong nước mà còn xuất khẩu quốc tế. Báo VietnamPlus nhấn mạnh làng Quất Động là nơi khởi nguồn của nghề thêu tay truyền thống tại Việt Nam giữa vùng đất được mệnh danh "Mảnh đất trăm nghề - Thường Tín".
Một nữ nghệ nhân khuyết tật trong làng tên Hoàng Thị Khương đã đoạt giải Nhì cuộc thi thiết kế mẫu sản phẩm thủ công mỹ nghệ Thành phố Hà Nội, Những tác phẩm của bà còn được dự thi cuộc thi Inter Abilympics 2011 được tổ chức tại Seoul (Hàn Quốc) và Hội thảo quốc tế về nghệ thuật hòa nhập có tên Sambhav 2019 dành cho người khuyết tật tổ chức tại New Delhi (Ấn Độ). Nhà thiết kế Lan Hương khi sáng tạo chiếc những áo dài để trưng bày tại Lễ hội Áo dài Hà Nội diễn ra tại Hoàng thành Thăng Long, công đoạn vẽ và thêu hoa văn cổng làng trên tà áo cô đã phải nhờ đến những nghệ nhân làng thêu Quất Động.
Một số bức tranh thêu đáng chú ý như "Chùa Một Cột", "Nhà Bác Hồ ở Kim Liên", "Chân dung Bác Hồ" là những tác phẩm có giá trị được trưng bày tại các hội triển lãm nghệ thuật lớn tại Việt Nam và quốc tế. Nhiều người dân nước ngoài đã dành lời khen cho những bức tranh thêu ấy. Báo Công an Nhân dân cũng mệnh danh riêng ông là người "vẽ tranh bằng chỉ".
Vấn đề mai một và bảo tồn
Trong thời kỳ ảnh hưởng của sự suy giảm kinh tế, sự phát triển kỹ thuật cùng nhiều nhân tố khác, việc phát triển sản phẩm thêu ren ở làng Quất Động đang gặp nhiều khó khăn và mai một. Những năm 2000, làng Quất Động chứng kiến sự phát triển nhanh chóng của những khu công nghiệp, nhà máy xây dựng. Qua đó, nhiều lựa chọn nghề nghiệp cũng như thu nhập được mở ra khiến cho người trẻ đang dần rời xa nghề truyền thống. Một số người dân trong làng đã phải lên Hà Nội làm công nhân tại các công ty may mặc hoặc bán tranh thêu cho đơn vị xuất khẩu.
Biện pháp
Mặt khác, báo Nhân dân cũng cho rằng nghề thêu "ảm đạm", nhưng khẳng định không vì thế mà chính quyền địa phương giảm bớt mối quan tâm với những giá trị cốt lõi của nghề thêu vốn có từ nhiều đời. Vào ngày 12 tháng 6 Âm lịch hằng năm, đại diện chính quyền sẽ đến đình làng, nơi diễn ra ngày hội nghề thêu quan trọng trong năm để cùng người dân tổ chức và thực hiện các nghi lễ quan trọng.