✨Cái đêm hôm ấy... đêm gì?

Cái đêm hôm ấy... đêm gì? Năm 1986, xã hội Việt Nam bảo thủ và trì trệ, người dân xếp hàng mua báo Nhân Dân với loạt bài viết Những việc cần làm ngay của Nguyễn Văn Linh; _Tuần báo Văn Nghệ—_do nhà văn Nguyên Ngọc làm tổng biên tập—thời điểm đó nổi lên với nhiều bài viết phản ánh đời sống hiện thực gây sốc, những chuyển biến từ thời bao cấp sang Đổi Mới dần manh nha. Nhà thơ Bế Kiến Quốc công tác ở Tuần báo Văn Nghệ quen biết nhà văn Phùng Gia Lộc vào năm 1980, sáu năm sau tái ngộ và nghe nhà văn Lộc kể về sự tình làng Láng ở huyện Thọ Xuân, hai bài ký Cái đêm hôm ấy... đêm gì? và "Sau cái đêm hôm ấy đêm gì" được Bế Kiến Quốc nhận biên tập. Do đang trong khoảng giao thời tranh đấu giữa phe bảo thủ và phe đòi hỏi đổi mới—Thanh Hóa là một trong những điểm nóng nhất—cùng với mạng lưới theo dõi dày đặc, Phùng Gia Lộc được bạn bè giúp đào thoát từ Thanh Hóa vào Hà Nội bằng tàu hỏa như "chiến sĩ hoạt động bí mật trong lòng địch". Phùng Gia Lộc sau đó trú tạm tại tòa soạn Tuần báo Văn Nghệ, rồi viết nên bút ký Cái đêm hôm ấy... đêm gì?. Tuần báo Văn Nghệ khi đó xuất bản nhiều bút ký như Cái đêm hôm ấy... đêm gì? của Phùng Gia Lộc, "Thủ tục làm người còn sống" của Minh Chuyên, "Vua lốp" của Trần Huy Quang, "Tướng về hưu" của Nguyễn Huy Thiệp được đón nhận nồng nhiệt từ người đọc. Trưởng Ban Bạn đọc của Tuần báo Văn Nghệ Ngọc Trai đi vận động tại Thái Bình–Thanh Hóa để chính quyền không làm phiền Phùng Gia Lộc và Minh Chuyên. Cùng thời điểm, báo Tiền Phong đăng bài thơ "Mùa xuân nhớ Bác" của nữ sinh viên Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội Phạm Thị Xuân Khải, sau đó Ban Bí thư Trung ương Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh và ban biên tập báo Tiền Phong chịu nhiều phê phán của các Bí thư Tỉnh ủy cũng như một số lãnh đạo Đảng Cộng sản Việt Nam. Nhà văn Trần Huy Quang chia sẻ "cái thời Cái đêm hôm ấy... đêm gì? là thời khủng khiếp"; không như "nông thôn ngày nay có điện, có ô tô" không khác gì thành thị.

Bút ký lấy bối cảnh làng Láng ở xã Phú Yên, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa; tác phẩm kể về thực trạng nông thôn Việt Nam và cuộc sống đói khổ của người nông dân những năm trước Đổi Mới. Trước khi viết bút ký, Phùng Gia Lộc là giáo viên dạy văn, đồng thời là hội viên Hội Văn học nghệ thuật tỉnh Thanh Hóa. Năm 1983, phụ cấp nhà văn "còm cõi" 13 kg gạo/tháng, gia đình có 2,4 sào đất đưa vào hợp tác xã, mỗi năm hai vụ và cho năng suất gần 2 tạ/sào nếu lúa tốt, nhưng quy định mức đóng thuế lên tới 1,5 tạ/sào. mẹ nhà văn ốm yếu, gia đình không đủ ăn và giấu ít thóc trong quan tài để lo hậu sự sau này cho người mẹ già. Gia đình vào một buổi đêm bị "cường hào mới" ở nông thôn ép nộp sản, cạy nắp quan tài lấy hết thóc. đăng lại ngay sau đó trên báo Tuổi Trẻ Chủ Nhật. Báo Tuổi trẻ đăng tác phẩm một lần nữa vào ngày 21 tháng 12 năm 2005. Nhà văn mãn nguyện bộc bạch: "Đăng được "Cái đêm hôm ấy...đêm gì?" có chết cũng cam lòng! Việc thật ở nhà tôi đêm 26 tháng 11 năm 1983, người ngoài cuộc hẳn cho là mình bịa. Cho đến nay, mỗi khi nghĩ đến, tôi cứ thảng thốt hỏi mình Cái đêm hôm ấy... đêm gì?. Phùng Gia Lộc cho biết động lực sáng tác do "thúc ép nội tâm, không thể không nói ra nỗi đau và sự phẫn nộ của mình" cũng như do "sự mong đợi của những người cùng cảnh".[...] "Tôi muốn lên án cái cơ chế cũ đã gây đau khổ cho mọi người dân nông thôn, cả người đi thu nợ và người bắt nợ". Tổng biên tập báo Tiền Phong Trần Công Mân cho biết số lượng phát hành báo có bài bút ký lên đến 12,5 vạn bản, trong khi số lượng phát hành bình thường của Tuần báo Văn Nghệ khoảng 10 vạn bản.

Đón nhận

Xã hội

Một bức thư của người đọc Đăng Bửu dùng lời lẽ thậm tệ, cáo buộc nhà văn Phùng Gia Lộc là một tên bồi bút phản động; Tuần báo Văn Nghệ tạo một mục tranh luận "Trao đổi về bức thư của ông Đặng Bửu" trên báo và góp phần giúp công cuộc Đổi Mới diễn ra theo chiều hướng cởi mở. Nhà thơ Thanh Thảo trong một bài viết thời điểm đó viết rằng "Cơ chế mới chết trước cơ chế cũ", phép ẩn dụ so sánh Đặng Bửu là "cơ chế cũ" và Phùng Gia Lộc là "cơ chế mới". Cái đêm hôm ấy... đêm gì? đã khiến dư luận quốc gia chấn động khi kể về hiện trạng bức bối ở vùng quê Thanh Hóa của nhà văn Phùng Gia Lộc, sau đó đạo diễn Trần Văn Thủy được cấp phép chiếu phim tài liệu Hà Nội trong mắt ai kể về những câu chuyện đau lòng trong một xã hội "không tin nổi."

Truyền thông

Tuổi trẻ nhận xét: "Những dòng chữ rút ruột từ nỗi uất ức, cay đắng, ngỡ ngàng của Phùng Gia Lộc đã tạo nên một 'cơn địa chấn'. Nhiều người đã phải giật mình, phải tự nhìn lại mình, nhìn lại những việc mình làm và đang hô hào người khác làm. Một hơi gió của đổi mới cũng bắt đầu từ đó, góp vào cơn gió sẽ đổi mới cả một đất nước, đổi đời cho hàng chục triệu con người." Tiến sĩ Nguyễn Thanh Tú trên báo Quân đội nhân dân gọi bút ký là "bài viết để đời", gọi Phùng Gia Lộc là "những người đi tìm sự thật, nói lên sự thật". Lê Xuân Kỳ trên báo Công an nhân dân nhìn nhận "nhiều người cũng nghĩ như Lộc, cũng có thực tế và chữ nghĩa, nhưng không đủ dũng khí và tâm huyết để viết lên giấy". Trần Huy Quang trên báo Người Đô thị điểm tên hai tác phẩm Cái đêm hôm ấy... đêm gì? và "Người đàn bà quỳ" để nhấn mạnh "nếu không đổi mới thì nông dân không lâu nữa sẽ trở lại thời chị Dậu của Tắt đèn". Tạp chí Bóng đá nhận định bút ký này như "một tiếng chuông làm nông thôn bừng tỉnh, tiếng trống đẩy nhanh công cuộc Đổi Mới". Khi hồi tưởng lại bút ký "Về Phủ Lâm" của Nguyễn Phú phản ánh thực trạng huyện Lâm Thao thời đó, cựu phó tổng biên tập báo Vĩnh Phú Nguyễn Sản cho rằng bút ký này "có tiếng vang và sự rắc rối không kém" so với Cái đêm hôm ấy... đêm gì? của Phùng Gia Lộc trên Tuần báo Văn Nghệ. Khi liệt kê các tác phẩm "nói thẳng – nói thật" trong những năm đầu Đổi Mới, Mai Hải Oanh trên Tạp chí Cộng sản nhận định "Cái đêm hôm ấy... đêm gì? đã mạnh dạn nêu lên những nỗi đau, những bất công xã hội". Phùng Nguyên trên báo Việt Nam hội nhập cho rằng bút ký là "một thiên phóng sự có sức sống mãnh liệt, được nhiều thế hệ tìm đọc vì nó hội đủ các yếu tố của một bài báo hay". Tiến sĩ Hoàng Thị Thu Thủy trên báo Công an Đà Nẵng cảm thán "năm 1986, dù đã 'đổi mới văn chương' thì cũng đã có một Phùng Gia Lộc với "Cái đêm hôm ấy...đêm gì?" đã phải 'sống chui, sống nhủi' vì dám nói lên sự thật". Trong chuyên mục "Đào tạo" tại Đài Truyền hình Việt Nam, Nguyễn Vạn Phú cảm nhận "có lẽ hàng trăm bài dài về nông thôn nông nghiệp cũng không đọng lại ở lòng người đọc bằng bút ký Cái đêm hôm ấy... đêm gì? của Phùng Gia Lộc".

Văn đàn

Nhà thơ Bế Kiến Quốc nhìn nhận: "Vào thời điểm ấy, nông thôn về cơ bản vẫn là bùn lầy, nước đọng, không điện, không nước tưới và một lớp 'cường hào mới' đã xuất hiện, không xót xa sao được, nhưng trên các mặt báo toàn thấy những chuyện 'đáng yêu'. Giữa lúc đó Cái đêm hôm ấy... đêm gì? và một loạt bài báo của các tác giả khác ra đời. Trên mặt báo, Lộc đã gửi thông điệp nhắc nhủ toàn xã hội: nông thôn Việt Nam, nông nghiệp Việt Nam đang có vấn đề, đang kêu cứu và cần được đổi mới." Trần Ngọc Hiếu tại Trường Đại học Sư phạm Hà Nội gợi nhắc bút ký cùng các vở kịch của Lưu Quang Vũ thập niên 1980, đúc kết rằng "tâm lý của số đông người Việt Nam, đến thời điểm này, vẫn kỳ vọng ở văn học như một hình thức "nói hộ" bức xúc của mình".

Tác động

Cường hào mới – dân chủ hóa xã hội

Trung Hiếu trên Thanh Niên cho rằng bút ký tái hiện hình tượng "cường hào mới" ở nông thôn miền Bắc trước thời kỳ Đổi Mới khi một số cán bộ "đầy tớ của nhân dân" được che chở thời chiến, sau thành "người có công" rồi áp đặt chính sách thuế khóa và tận thu chỉ tiêu cùng với nhiều đường lối thời bao cấp khiến nông dân nghèo mạt. Chính khách Hữu Thọ nhìn nhận "Những năm đầu Đổi Mới có ba phóng sự rất nổi tiếng và đối với tôi đã để lại ấn tượng rất sâu sắc "Cái đêm hôm ấy...đêm gì?" của Phùng Gia Lộc, "Người đàn bà quỳ" của Lê Văn Ba, "Lời khai của bị can" của Trần Huy Quang. Ba bài đó của ba tác giả khác nhau nhưng lại đặt ra một vấn đề xã hội, thực sự có tính dự báo rất ghê về vấn đề dân chủ ở nông thôn, về vấn đề oan ức, về vấn đề kỳ thị người làm giàu trong xã hội." Nguyên Ngọc nhận xét: "Phùng Gia Lộc là một chiến sĩ dũng cảm trong cuộc 'học' [dân chủ hóa xã hội] gian nan đó của chúng ta một thời. Anh đã mất rồi, hầu như chỉ để lại cho chúng ta một bài báo ngắn. Trong văn học có những nhà văn rất xứng đáng là nhà văn, mà chỉ có một bài." Tống Văn Công trên Tạp chí Văn hóa Nghệ An khen ngợi Phùng Gia Lộc "đưa ra ánh sáng những cường hào mới trong Cái đêm hôm ấy... đêm gì?". Tiến sĩ Nguyễn Thế Kỷ trên Tạp chí Cộng sản ghi nhận "phóng sự Cái đêm hôm ấy... đêm gì? như một hồi chuông báo động về nạn "quan lại, chức dịch mới" o ép người dân nghèo".

Ken MacLean tại đại học Clark nhìn nhận bút ký cung cấp "ví dụ về nền chính trị ngờ vực, cũng như những mối liên hệ kỳ lạ giữa thực tế với hư cấu và giữa hư cấu với thực tế trong quá trình chuyển đổi ra khỏi mô hình nhà nước xã hội chủ nghĩa". Tiến sĩ Nguyễn Võ Thu Hương tại đại học California tại Berkeley phân tích các bút ký trên Tuần báo Văn Nghệ giai đoạn 1986–1988 cùng với Cái đêm hôm ấy... đêm gì? đã "miêu tả một chủ nghĩa hiện thực gai góc thô nhám tại các công xã nông thôn, làng quê, thành thị với một giọng điệu phẫn nộ trước những bất công mà người dân thường phải chịu đựng do hậu quả từ những chính sách đảng phái duy ý chí và phi logic, các công chức Đảng–Nhà nước vô lại ở địa phương, một bộ máy quan liêu tham nhũng và lạm quyền". Huong T. D. Nguyen tại đại học Ohio cho rằng Phùng Thị Xuân Khải và Phùng Gia Lộc là "hai tác giả nổi tiếng về sự nghiệp bị ảnh hưởng bất lợi do thuật lại cuộc sống của họ trước Đổi Mới". Tiến sĩ Nguyễn Sĩ Đại thuộc Liên Chi hội Nhà báo Báo Nhân dân cho rằng "chỉ với cái ký ấy, một làn sóng được dâng lên, góp phần lên án và xóa bỏ nạn cường hào mới ở Thọ Xuân và ở nông thôn trong cả nước". Năm 2016, Bụt Sơn trên báo Nghệ An gợi nhắc bài bút ký kèm với hiện tượng lạm thu ở một số miền quê thuộc các tỉnh Bắc Trung Bộ. Xuân Hùng trên báo Lao Động nêu thực trạng lạm thu phí cỏ 100.000 đồng/con bò, thu phí 300.000–500.000 đồng/hộ tùy theo số lượng bò nhiều hay ít tại xã Thiệu Dương thuộc Thanh Hóa, đồng thời nhận xét "Cái đêm hôm ấy... đêm gì?—đêm Tắt đèn của chị Dậu đã qua từ rất lâu—đang manh nha trở lại ở một vài nơi." Dương Quang trên báo Người lao động cho rằng "cường hào mới ở nông thôn" trong bút ký vẫn tồn tại đến ngày nay; đồng thời nêu ra sự việc công chức biển thủ tài sản của người dân và phân bổ nhân sự phi lý tại Quảng Bình, Kiên Giang, Quảng Nam, Thanh Hóa. Nguyễn Duy Xuân trên báo VietNamNet gợi nhắc bút ký Cái đêm hôm ấy... đêm gì? và cảm thông cho công chức thời bao cấp, đồng thời mỉa mai công chức thời nay làm giàu bằng bí kíp "buôn chổi đót" hoặc "chạy xem ôm" hoặc "đào đất đến thối móng tay" hoặc "bán cây cảnh".

Gia đình nhà văn

Sau khi xuất bản bút ký, nhà văn phải trốn khỏi quê nhà Thanh Hóa ra Hà Nội và nương nhờ nhà bạn vài tháng. Phùng Gia Lộc được Trưởng Ban Bạn đọc của Tuần báo Văn Nghệ Ngọc Trai đi vận động tại Thanh Hóa để không bị bí thư Tỉnh ủy Thanh Hóa Hà Trọng Hòa khi đó—nổi tiếng độc quyền và lộng hành—làm khó khi trở về nhà. Sau nhiều vụ bê bối, Hà Trọng Hòa bị kỷ luật cách chức. Năm 2005, Trịnh Doãn Được hiện đương nhiệm bí thư xã Phú Yên, kể lại "dạo ấy tôi là phó chủ nhiệm mà, cứ chỉ thị trên về thế nào chúng tôi dưới này cứ vậy chấp hành, không thể khác được". Phùng Gia Lộc được coi là một trong những cây bút viết ký tiêu biểu của xứ Thanh Hóa, trở thành tên tuổi quen thuộc của làng ký Việt Nam. Phó chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam Nguyễn Trí Huân khẳng định "báo Văn Nghệ chính là nơi nổ phát súng đầu tiên cho thời kỳ Đổi Mới bằng tác phẩm văn học gây tiếng vang Cái đêm hôm ấy... đêm gì? để thấy rằng đã có một thời chúng ta bị chi phối bởi lý thuyết điển hình hóa, đến thời đổi mới đã thoát được điều đó và nhà văn chịu trách nhiệm về những điều mình viết. Đây chính là dấu ấn quan trọng của văn học thời kỳ đổi mới." Tiến sĩ Phạm Xuân Thạch tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội gợi nhắc đến bút ký Cái đêm hôm ấy... đêm gì? và khẳng định "công cuộc đổi mới văn học [Việt Nam] được khởi động chính là trong lĩnh vực phi hư cấu." Nguyễn Thị Tú Như tại Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh nhận xét báo chí nửa cuối thập niên 1980 có hai phóng sự mang dấu ấn là "Lời khai của bị can" của Trần Huy Quang và Cái đêm hôm ấy... đêm gì? của Phùng Gia Lộc, đồng thời cho rằng "phóng sự giai đoạn này mang đặc điểm của phóng sự báo chí: chống tiêu cực, đa dạng, phóng sự có kiến nghị, đề xuất, có cái tôi tác giả và là thể loại hoàn chỉnh. Đây được xem như là sự thích ứng, trưởng thành của thể loại trước thực tế và yêu cầu của xã hội."

Giáo sư Lã Nhâm Thìn và phó giáo sư Nguyễn Văn Long cho rằng "Cái đêm hôm ấy... đêm gì? của Phùng Gia Lộc làm xôn xao dư luận và lập tức kéo công chúng quay trở lại với văn học". Phạm Bá Thành tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội kết luận bút ký "tiêu biểu cho loại tác phẩm văn học dám biểu hiện cái không khí nặng nề và đen tối của giai đoạn hậu chiến". Lã Nguyễn tại Trường Đại học Sư phạm Hà Nội nhận định: "Cái đêm hôm ấy... đêm gì? của Phùng Gia Lộc làm dư luận xôn xao chẳng thua gì so với "Tướng về hưu" của Nguyễn Huy Thiệp. Nhưng bây giờ, nếu đọc văn học chỉ để thưởng thức vẻ đẹp của sáng tạo ngôn từ, chắc còn mấy ai tìm đến cái phóng sự của Phùng Gia Lộc! Ngày nay nhìn lại, rất dễ thấy, nhiều tác phẩm văn học thời đổi mới chưa đổi mới văn học được là bao." Nhà văn Vũ Thư Hiên chỉ trích "những phóng sự, bút ký đại loại như Cái đêm hôm ấy... đêm gì? của Phùng Gia Lộc vừa ra đời—lập tức được ca ngợi như một tác phẩm văn học có giá trị, mặc dầu nó không có và không thể có giá trị ấy."