✨Basiliscus

Basiliscus (; ) (không rõ năm sinh, mất năm 476/477) là Hoàng đế Đông La Mã (Byzantine) từ năm 475 đến 476. Ông là một thành viên xuất thân từ Dòng họ Leo, bắt đầu nắm quyền hành khi tiến hành cuộc nổi dậy buộc Hoàng đế Zeno phải trốn khỏi Constantinopolis.

Basiliscus là em trai Hoàng hậu Aelia Verina, vợ của Hoàng đế Leo I (457-474). Mối quan hệ của ông với Hoàng đế cho phép ông theo đuổi binh nghiệp, sau khi đạt được những thành công nhỏ ban đầu, thì trong cuộc xâm chiếm lãnh thổ rợ Vandal ở châu Phi của người La Mã dưới quyền chỉ huy của ông đã thất bại thảm hại vào năm 468, được coi là một trong những chiến dịch quân sự lớn nhất cuối thời cổ đại.

Basiliscus đã thành công trong việc chiếm đoạt quyền lực vào năm 475, lợi dụng sự bất mãn của dân chúng với Hoàng đế Zeno vốn có gốc gác "mọi rợ" kế thừa tiên đế Leo và kết quả là khiến cho phe cánh Thái hậu Verina tiến hành đảo chính đã buộc ông phải trốn khỏi Constantinopolis. Tuy nhiên khi đã yên vị, trong suốt triều đại ngắn ngủi của mình, Basiliscus đã để mất sự ủng hộ của Giáo hội và dân chúng Constantinopolis, chỉ vì lý do đề bạt và cất nhắc những vị trí thần học cho phái Miaphysite mà ông là tín đồ đối lập với đức tin của phái Chalcedonian. Ngoài ra, chính sách của ông chỉ để bảo vệ quyền lực của mình thông qua việc bổ nhiệm những kẻ thân tín giữ những chức vụ trọng yếu gây ra sự chống đối với nhiều nhân vật quan trọng trong triều đình bao gồm cả người chị Verina. Vì vậy, khi Zeno cố gắng đoạt lại Đế quốc về tay ông thì hầu như các phe phái trong triều đều ra sức ủng hộ và khi mang quân ca khúc khải hoàn tiến vào Constantinopolis, ngay lập tức Zeno sai người tới bắt giữ và bí mật thủ tiêu Basiliscus cùng gia quyến của ông.

Cuộc đấu tranh giữa Basiliscus và Zeno đã ngăn cản Đế quốc Đông La Mã có thể can thiệp nhằm tránh sự diệt vong của Đế quốc Tây La Mã như đã xảy ra vào đầu tháng 9 năm 476. Khi viên chúa rợ Heruli là Odoacer đã phế truất vị Hoàng đế Tây La Mã Romulus Augustus và gửi ấn tín đến Constantinopolis, vì Zeno vừa mới khôi phục ngôi vị Hoàng đế nên ông đành ngậm ngùi cho qua mà phong Odoacer được toàn quyền cai trị nước Ý, do đó mà Đế quốc Tây La Mã chính thức cáo chung kể từ đấy.

Gia thế và khởi nghiệp

Xuất thân từ vùng Balkan, đại khái thì Basiliscus là em trai Aelia Verina, vợ của Hoàng đế Leo I. Có lập luận cho rằng Basiliscus có mối quan hệ họ hàng với thủ lĩnh của tộc Heruli là Odoacer. Liên kết này được dựa trên việc giải thích một đoạn sử liệu của John xứ Antioch (209.1) mà nói rằng Odoacer và Armatus, cháu của Basiliscus đều là anh em với nhau. Tuy nhiên, không phải tất cả các học giả đều chấp nhận cách giải thích này, bởi vì các nguồn tài liệu này không nói bất cứ điều gì về nguồn gốc ngoại quốc của Basiliscus. Theo sử liệu cho biết thì Basiliscus có một người vợ là Zenonis và ít nhất một người con trai tên Marcus.

Basiliscus bắt đầu cuộc đời binh nghiệp của ông dưới thời Leo I. Hoàng đế ban cho người em rể quyền cao chức trọng với chức vụ chỉ huy trưởng quân đoàn xứ Thracia. Chính tại đây mà Basiliscus đã dẫn đầu một chiến dịch quân sự thành công bình định người rợ Bulgar vào năm 463. Sau đó ông kế nhiệm Rusticius làm magister militum per Thracias (Đại tướng quân xứ Thracia) vào năm 464, và đã đạt được một số thành công trong cuộc chiến chống lại người rợ Goth và Hun xâm phạm lãnh biên ải vào năm 466 hoặc 467.

Cũng vì vậy mà Basiliscus dần được Hoàng đế tín nhiệm. Lại thêm được Verina tiến cử nhằm ý định nâng đỡ sự nghiệp quân sự và chính trị của Basiliscus nhằm mưu lợi cho riêng mình, ít lâu sau Leo phong chức chấp chính quan cho ông vào năm 465 và dần thăng lên cấp bậc patricius. Tuy nhiên, việc thăng quan tiến chức của ông chẳng lâu sau đã sớm bộc lộ ý đồ mưu tính đại sự. Chi phí của cuộc viễn chinh được ước tính vừa phải cũng tiêu tốn khoảng 64.000 lượng vàng, một số tiền đã vượt quá ngân khố triều đình trong một năm.

Sardinia và Libya thì bị hai tướng Marcellinus và Heraclius chiếm được, khi Basiliscus bỏ neo ngoài khơi Promontorium Mercurii tại Cap Bon đối diện Sicilia, cách Carthago khoảng bốn mươi km. Geiseric phái ngưởi tới đề nghị Basiliscus cho phép ông có năm ngày để đưa ra các điều kiện cầu hòa. Trong quá trình đàm phán, Geiseric tập hợp hạm đội của mình và bất ngờ tấn công hạm đội quân La Mã. Người Vandal đã chất đầy vật liệu dễ cháy lên nhiều tàu thuyền để tiến hành hỏa công. Suốt đêm đó, quân Vandal cho đẩy những chiếc thuyền bốc cháy đâm sầm vào chỗ hạm đội quân La Mã đang thả neo mà chẳng có phòng bị lẫn cảnh giác nào. Các tướng lĩnh Đông La Mã đã cố gắng giải cứu một số tàu khỏi bị lửa thiêu rụi nhưng việc ứng cứu đã bị ngăn cản từ hạm đội quân Vandal lúc này đang ra sức xông lên tiến công dữ dội. Một nửa hạm đội La Mã đã bị đốt cháy, đánh chìm, hoặc bị quân địch bắt giữ, riêng số còn lại đều rút theo Basiliscus. Toàn bộ cuộc viễn chinh đã thất bại thảm hại. Heraclius quyết định rút lui qua sa mạc tiến vào Tripolitania, chiếm giữ vị trí này được hai năm cho đến khi bị triệu về; Marcellinus rút quân về Sicilia, cũng là nơi mà Basiliscus đến trú tạm. Tuy nhiên viên tướng này đã bị một trong số những viên hạm trưởng ám sát có lẽ là do sự xúi giục của Ricimer, điều này khiến vua Vandal tỏ ra ngạc nhiên và hài lòng của mình vì kể từ nay kẻ thù La Mã sẽ không bao giờ còn có thể đối chọi và đe dọa đến sự thống trị của người Vandal nữa.

Xưng đế hiệu

Vào các năm 471 và 472, Basiliscus đã giúp Leo I thoát khỏi ảnh hưởng của các thành phần gốc German trong triều, đồng thời còn giúp Hoàng đế trừ khử viên Đại tướng (magister militum) chuyên quyền gốc rợ Alan là Aspar. Cái chết của Aspar đã khiến viên tướng người Ostrogoth xứ Thracia là Theodoric Strabo lập tức nổi loạn ở Thracia, nhân dịp này triều đình đã phái Basiliscus mang quân đến dẹp loạn, vụ nổi loạn được trấn áp thành công nhờ sự trợ giúp của người cháu Armatus. Năm 474 do có công lớn tron vụ dẹp loạn Đảng Strabo ông được triều đình phong tặng danh hiệu caput senatus, nghĩa là "Đệ nhất Nguyên lão nghị viên". tại cung điện Hebdomon trước sự chứng kiến của triều thần và Viện Nguyên lão. Đám đông dân chúng Constantinopolis trong cơn căm phẫn Zeno, đã giết sạch tất cả những người Isauria còn lại trong thành phố. tuy nhiên, do vấp phải những sai lầm quan trọng và năng lực trị vì yếu kém mà Basiliscus nhanh chóng mất đi sự ủng hộ của mọi tầng lớp dành cho ông.

Trị vì

Tham nhũng hoàng hành

Vấn đề cấp bách nhất đối với vị tân Hoàng đế lúc này là sự khan hiếm các nguồn tài nguyên còn lại trong ngân khố triều đình do Zeno đã vét sạch mang đi hết. Do vậy đã buộc Basiliscus phải gia tăng sưu cao thuế nặng và quay trở về với tệ rao bán chức tước trong triều, hậu quả quả là gây ra sự tham nhũng tràn lan khiến dân chúng vô cùng bất mãn. Ông còn nhiều lần sách nhiễu Giáo hội với sự giúp đỡ của Thái thú Epinicus, sủng thần lâu năm của Thái hậu Verina. Vụ hỏa hoạn được xem là một điềm xấu cho triều đại Basiliscus.

Ngoài ra, Theodoric Strabo, vốn đem lòng căm ghét kẻ mọi rợ Isauria Zeno đã buộc hắn phải ủng hộ vụ binh biến của Basiliscus rồi chuyển sang phe cánh của tân Hoàng đế. Basiliscus chỉ chú trọng vào việc đề bạt, cất nhắt người cháu Armatus, lúc ấy đang được mọi người đồn đại là người tình của vợ Basiliscus, giữ chức Đại tướng quân (magister militum) cùng chức vụ mà Strabo nắm giữ. Cuối cùng, Basiliscus đã khiến sự ủng hộ của Illus gần như dao động do vụ thảm sát người Isauria mà ông gây nên.

Kể từ khi tức vị, Basiliscus đã công khai ủng hộ học thuyết của phái Miaphysite. Zacharias Scholasticus đã viết rằng cách mà một nhóm tu sĩ Miaphysite người Ai Cập, sau khi nghe tin về cái chết của Hoàng đế Leo, đã vội vàng rời khỏi Alexandria đến Constantinopolis để kiến nghị Zeno trọng dụng Timothy, nhưng khi cả nhóm vừa đặt chân đến kinh đô thì mới biết tin vị tân Hoàng đế Basiliscus vừa mới lên ngôi thay thế Zeno đã bỏ trốn trước đó. Viên magister officiorum Theoctistus nguyên là một thầy thuốc cũ của Basiliscus và là anh của một trong đám tu sĩ, nhờ vậy mà phái đoàn được phép vào triều kiến Basiliscus, cũng nhờ sự ủng hộ của Theoctistus và Hoàng hậu mà họ đã thuyết phục Basiliscus hạ lệnh triệu hồi các viên Thượng phụ Miaphysite bị trục xuất đày viễn xứ.

Basiliscus tức thì cho lập lại Timothy Aelurus và Peter the Fuller vào những vị trí trọng yếu trong Giáo hội vì những quan điểm của họ, và sự thuyết phục từ đám tu sĩ của phái Miaphysite mà Hoàng đế quyết định cho gửi bức thông tri (Enkyklikon) tới các Giám mục kêu gọi họ công nhận sự hợp lệ chỉ gồm ba thượng hội đồng đại kết đầu tiên và bác bỏ Công đồng Chalcedon.

Zeno khởi binh phục vị

[[Tremissis được ban hành bởi Zeno. Zeno vốn tên thật là Tarasicodissa, người gốc Isauria do vậy mà bị coi là một kẻ "mọi rợ" và không được dân chúng Constantinopolis hoan nghênh. Basiliscus đã thành công khi nhắm vào điểm yếu này của đối phương để đoạt lấy ngôi vị cho riêng mình, tuy nhiên ít lâu sau thì số phận của ông cũng tương tự chủ yếu là vì vấn đề tranh cãi thần học.]] Sau khi đoạt được ngôi vị, Basiliscus lập tức hạ lệnh phái hai anh em tướng Illus và Trocundus mau chóng điều động binh mã truy đuổi Zeno, lúc này đang tạm lánh tại một pháo đài ở quê hương mình, đồng thời vẫn đóng vai trò là thủ lĩnh người Isauria. Tuy nhiên, Basiliscus đã vấp phải sai lầm nghiêm trọng khi không đáp ứng được những lời hứa hẹn đề bạt cho hai viên tướng này; thay vào đó lại chỉ ưu ái cho họ hàng thân thích khiến họ rất bất bình. Cũng vì vậy mà cả hai tướng đều bị dao động khi nhận được thư của một số đại thần trong triều cố thuyết phục họ ủng hộ việc khôi phục lại ngai vàng cho Zeno. Giờ đây, dân chúng Constantinopolis lại thích một vị Hoàng đế gốc Isauria được phục vị còn hơn là một vị Hoàng đế theo phái Miaphysite đang lún sâu vào tình trạng tham nhũng ngày càng tăng cao, khiến giới chức sắc tôn giáo và các tầng lớp nhân dân vô cùng bất mãn. Thay vì phụng mệnh bảo vệ kinh đô thì Armatus lại ra làm lơ để mặc cho quân của Zeno tự do tiến vào Constantinopolis, sẵn có ý định quy phục Zeno nên Theodoric Strabo và quân của ông đã quyết định án binh bất động, không còn trở ngại nào cản bước đường phục vị của mình, Zeno cùng các tướng Isauria nhanh chóng dàn quân tiến hành vây hãm Constantinopolis. Tới đây thì số phận của Basiliscus đã được định đoạt. Viện Nguyên lão liền cử người lén mở cổng thành cho quân Isauria xông vào, điều đó đã giúp vị Hoàng đế bị phế truất tiếp tục lên ngôi báu. Trong khi đó nhận được tin xấu trước tình thế hết sức hỗn loạn, Basiliscus đã dẫn vợ con cùng thân thích trốn vào nơi trú ẩn trong nhà thờ Hagia Sophia nhưng bị viên Thượng phụ Acacius phản bội kêu người bắt cả nhà ông ra đầu hàng với điều kiện là Zeno hứa sẽ tha chết cho họ. Tuy hứa không xử tử cả nhà Basiliscus ở Constantinopolis nhưng Zeno lại bí mật gửi họ đến một pháo đài tĩnh lặng ở Cappadocia, nhốt trong một bể nước khô để rồi toàn bộ đều chết vì ngạt thở. Đến đây là chấm dứt cuộc biến loạn.

Sau khi phục hồi ngôi vị, Zeno đã giữ đúng lời hứa của mình là cho phép Armatus giữ tước hiệu magister militum praesentalis (thậm chí còn thăng ông lên bậc patricius) và bổ nhiệm người con Basiliscus làm Caesar ở Nicaea.

Tới năm 477, Zeno đột nhiên thay đổi ý định ban đầu, có lẽ là do sự xúi giục lâu ngày của Illus nhằm mưu đoạt quyền bính của Armatus, cũng từ lời khuyên của Illus mà hoàng đế đã ra lệnh xử tử Armatus vì tội mưu phản. Đồng thời tịch thu tất cả tài sản của Armatus, bãi miễn mọi chức vụ của Basiliscus và thụ phong linh mục cho ông rồi đày đi xa.

Basiliscus trị vì được hơn hai mươi tháng thì mất ngôi. Ông được sử sách đánh giá là một vị tướng có chút tài năng cầm quân nhưng không có khả năng trị vì và kinh nghiệm quản lý kinh tế yếu kém khiến về sau đại bại mà chết thảm.