✨Zeno (hoàng đế)

Zeno hay Zenon (; ; ) (425 – 491), tên thật là Tarasis, là Hoàng đế Đông La Mã từ năm 474 tới 475 và một lần nữa từ 476 tới 491. Các cuộc nổi loạn trong nước và vấn đề chia rẽ tôn giáo đã xảy ra dưới thời ông trị vì, dù vẫn đạt được thành công chừng mực trong các vấn đề đối ngoại. Triều đại của Zeno đã chứng kiến sự cáo chung của Đế quốc Tây La Mã dưới thời Hoàng đế Julius Nepos, nhưng ông đã có công lớn góp phần ổn định Đế quốc Đông La Mã trong thời kỳ đầy biến động này.

Trong lịch sử Giáo hội Thiên Chúa giáo La Mã, Zeno có liên quan đến sự kiện ban hành Henotikon hoặc "Chỉ dụ Hợp nhất" do chính ông ban bố và được tất cả các Giám mục Giáo hội phương Đông ký vào, nhằm mục đích giải quyết những bất đồng xoay quanh thuyết Nhất Tính luận.

Tiểu sử

Sự nghiệp

Gia thế

phải|nhỏ|Một chi tiết từ đĩa bạc Missorium của Aspar, khắc họa viên đại tướng magister militum đầy quyền uy [[Aspar và ngươi con trưởng Ardabur (khoảng năm 434). Zeno đã truất quyền của Ardabur, do phát hiện những bức thư mưu phản tiết lộ việc Ardabur câu kết với vua Ba Tư nhà Sassanid; Ardabur về sau còn hối lộ một số vệ binh của Zeno nhằm mục đích giết chết ông.]]

Zeno tên thật là Tarasis. Gia đình gồm cha là Kodisa (được chứng nhận bởi cái tên đặt theo tên cha ông là "Tarasicodissa") và mẹ là Lallis cùng người em trai Longinus. Tarasis có một người vợ là Arcadia mà cái tên vốn dĩ cho biết mối quan hệ của bà với tầng lớp quý tộc Constantinopolis, và một bức tượng mang tên bà được dựng ở gần Nhà tắm Arcadius dọc đường dẫn đến khu Topoi. Theo một truyền thuyết Kitô giáo vùng Cận Đông cho biết thì Zeno có tới hai người con gái là Hilaria và Thaopesta đều là những con chiên ngoan đạo, nhưng một số nguồn sử liệu đã chứng thực là Arcadia chỉ có duy nhất một người con trai là Zenon. Đến giữa những năm 460, Arcadia và Zeno đã sống ở Constantinople trong một thời gian dài và cũng là nơi mà Lallis và Longinus từng sống, Tarasis chính thức được bổ nhiệm làm comes domesticorum, một chức quan có ảnh hưởng và uy tín khá lớn trong triều.

Làm rể Leo I

nhỏ|trái|Bức phù điêu [[Ariadne (hoàng hậu)|Ariadne, trưởng nữ của Hoàng đế Leo I và là vợ của Zeno.]]

Để có thể bước vào chính trường La Mã và được dân chúng thành Constantinopolis chấp nhận, Tarasis đã đổi sang tên tiếng Hy Lạp là Zeno và sử dụng nó cho đến cuối đời mình. Khoảng cuối năm 466, Zeno chính thức kết hôn với Ariadne, trưởng nữ của Leo I và Verina, nhờ cuộc hôn nhân mang màu sắc chính trị này mà Zeno ngày càng được Leo tín nhiệm nơi chốn quan trường đầy bất trắc; riêng về số phận của người vợ cũ thì chẳng có tài liệu nào đề cập đến vấn đề ly dị giữa Zeno với Arcadia, cũng có thể bà đã mất trong những năm qua. Qua năm sau thì đứa con đầu tiên của họ chào đời và Zeno đã trở thành cha của người thừa kế ngôi báu, cũng vì đứa con trai duy nhất của Leo I đã mất từ lúc còn nhỏ; và để nhấn mạnh lời tuyên bố của ông về việc kế thừa ngôi vị hoàng đế, cậu bé được gọi là Leo tức ấu đế Leo II. Tuy nhiên, Zeno đã không có mặt ngay lúc vợ sinh đứa con đầu lòng vào năm 467, do ông đang bận tham gia vào một chiến dịch quân sự chống lại đám rợ Goth.

nhỏ|[[Leo I (hoàng đế)|Leo I, cha vợ của Zeno, Hoàng đế Đông La Mã từ năm 457 đến 474.]]

Đồng thời Zeno cũng là một thành viên của protectores domestici, về cuộc viễn chinh đầy tai hại chống lại người Vandal vào năm 468 dưới sự chỉ huy của người em rể Basiliscus thì ông không tham gia. Một năm sau đó, trong khoảng thời gian ông giữ chức vụ chấp chính quan đầy quyền uy thì được triều đình bổ nhiệm làm Đại tướng quân xứ Thrace (magister militum per Thracias) và nhận lệnh dẫn quân chinh phạt xứ Thrace. Các nguồn sử liệu không nêu rõ ông chiến đấu với những ai ở đó, riêng các sử gia thì cho rằng có thể là người Goth hoặc rợ Hun hoặc là quân nổi dậy của Anagastes. Dù sao thì trước khi khởi hành, Leo và Zeno đều dò hỏi ý kiến của ẩn sĩ Daniel về chiến dịch, thì được ông trả lời rằng Zeno sẽ là mục tiêu của một âm mưu tranh quyền đoạt lợi ngay tại triều nhưng rốt cuộc vẫn được bình an vô sự. Đề phòng trường hợp bất trắc có thể xảy ra, Leo đã gửi một vài thân binh tới bảo vệ Zeno, thế nhưng đám lính này đã bị Aspar mua chuộc cốt bắt ông cho bằng được. Zeno kịp thời nhận được tin báo về ý định bắt giữ mình nên vội vàng chạy trốn đến Serdica, cũng vì vụ này mà Leo ngày càng gia tăng sự nghi ngờ với Aspar.

Sau vụ bắt giữ bất thành, Zeno không dám trở về Constantinopolis, nơi cha con Aspar và Ardabur vẫn còn đang nắm giữ quyền hành một cách đáng kể. Thay vào đó, ông chuyển đến khu "Trường Thành" (Dãy Trường thành Chersonese hoặc còn gọi là Tường thành Anastasius), sau đó đi đến Pylai và từ đó chuyển tới ở tạm Chalcedon. Trong khi chờ cơ hội thuận tiện quay về kinh thành tham gia chính sự thì ông được triều đình bổ nhiệm làm Đại tướng quân phía Đông (magister militum per Orientem). Ông còn dẫn theo vị giáo sĩ uyên bác Peter the Fuller cùng đoàn tùy tùng rời khỏi Antioch, phụng mệnh triều đình dẫn quân bản bộ tới đàn áp cuộc nổi loạn của Indacus ở Isauria. Sau đó Zeno quyết định ở lại Antioch tích cực luyện tập quân sĩ và tích trữ lương thảo trong hai năm nhằm mưu tính đại sự.

Trong thời gian sống cùng gia đình ở Antioch, Zeno có thiện cảm với quan điểm Nhất Tính luận của Peter the Fuller và ủng hộ ông này chống lại kình địch của mình là vị Giám mục người Chalcedonia tên Martyrius. Zeno cho phép các tu sĩ từ những tu viện gần đó đến ở Antioch làm gia tăng số lượng môn đệ của Peter và không ra tay trấn áp những hành vi bạo lực của họ một cách hiệu quả. Martyrius vội đến Constantinopolis triều kiến Leo để nhờ Hoàng đế giúp đỡ thế nhưng khi trở về Antioch đột nhiên ông nhận được tin Peter đã được bầu làm Giám mục và buộc phải từ chức, vụ việc xảy ra vào năm 470. Leo đã phản ứng bằng cách ra lệnh lưu đày Peter và gửi cho Zeno một đạo luật cấm các nhà tu hành rời khỏi tu viện của họ, đám động phẫn nộ khi nhận được lệnh từ Constantinopolis nên đã hưởng ứng cuộc nổi loạn vào ngày 1 tháng 6 năm 471. Cũng trong năm 470/471, Zeno còn phải lo đối phó với một cuộc xâm lược của Tzanni, kẻ đã tấn công xứ Armenia thuộc La Mã.

Nhân cơ hội Zeno đang ở cách xa Constantinopolis, Aspar đã gia tăng ảnh hưởng của mình nhờ vào người con là Julius Patricius được chọn làm Caesar và kết hôn với cô con gái út Leontia của Leo I vào năm 470. Các nguồn sử liệu đều có mâu thuẫn về nguyên nhân nhưng nêu rõ rằng vào năm 471, Leo I nhận được sự tán thành của Zeno và Basiliscus đã ngầm phái người giết chết hai cha con Aspar và Ardabur, do trong đêm trước khi xảy ra vụ ám sát, hai viên tướng đã tiến quân đến gần kinh thành Constantinople (Zeno vẫn đang ở Chalcedon). Sau cái chết của họ, Zeno trở lại Constantinopolis và được bổ nhiệm làm magister militum praesentalis.

Triều đại

Ấu đế Leo II đột tử (474)

Ngày 25 tháng 10 năm 473, Leo I đã tấn phong đứa cháu ngoại Leo II, con của Zeno và Ariadne làm Caesar. Ít lâu sau thì Leo I lâm trọng bệnh rồi qua đời vào ngày 18 tháng 1 năm 474; nếu Leo II không được ông ngoại tuyên bố làm đồng hoàng đế thì cậu bé sẽ trở thành Augustus vào dịp này. Khi Leo II lên bảy tuổi (quá trẻ để tự cai trị) được mẹ và bà thuyết phục cậu nhường ngôi cho cha là Zeno làm đồng hoàng đế vào ngày 9 tháng 2 năm 474. Trị vì chưa được bao lâu thì đột nhiên Leo II trở bệnh và mất vào ngày 17 tháng 11 cùng năm, Zeno nghiễm nhiên trở thành vị hoàng đế duy nhất.

Cầu hòa với người Vandal

Leo II vừa mất được ít lâu sau thì Zeno đã phải đứng ra giải quyết vụ việc rắc rối với người Vandal dưới quyền vua Genseric vào lúc này đang cân nhắc các tuyến đường thương mại trên biển với sự xâm nhập của họ vào các thành phố ven biển của Đế quốc. Zeno đã phái viên sứ giả nguyên là một quan chức cấp cao có tài biện thuyết tên là Severus sang đàm phán với Genseric, kết quả là đôi bên đã đạt được thành công trong việc ước định duy trì hòa bình "vĩnh viễn" giữa người Vandal và Đế quốc Đông La Mã, một nền hòa bình cho phép người La Mã trả tiền chuộc cho các tù nhân đang bị người Vandal giam giữ đồng thời chấm dứt các cuộc đàn áp tín đồ Chính Thống giáo trên lãnh thổ Vandal.

Cuộc biến loạn Basiliscus (475-476)

nhỏ|Đồng tiền xu của [[Leo II (hoàng đế)|Leo II, Được đúc mang tên "Leo và Zeno vĩnh viễn là Augusti", thuộc về thời kỳ khi cả hai cha con Zeno và Leo II là đồng hoàng đế từ ngày 9 tháng 2 đến ngày 17 tháng 11 năm 474.]]

Bất chấp những thành công trong đối ngoại, Zeno vẫn bị dân chúng và Viện nguyên lão xem thường vì gốc gác mọi rợ của ông cũng như tính hợp pháp của việc ông lên ngôi bị giới hạn trong cuộc hôn nhân với Ariadne và mối quan hệ với thái hậu Verina. Do vậy, ông đã chuyển dần sự ủng hộ sang các thành phần gốc Isauria trong quân đội, đặc biệt là tăng cường liên minh với các tướng lĩnh Isauria như hai anh em Illus và Trocundes. Tuy nhiên, Verina quyết định lật đổ người em rể Zeno và đưa người tình là viên cựu magister officiorum Patricius lên thay thế với sự giúp đỡ tận tình của người em trai Basiliscus. Những kẻ chủ mưu đã cố ý gây ra một loạt vụ bạo loạn ở thủ đô để chống lại vị hoàng đế gốc Isauria; Basiliscus cũng thành công trong việc thuyết phục Illus, Trocundes và viên tướng gốc rợ Ostrogoth Theodoric Strabo cùng tham gia việc nổi loạn. đi theo còn có đám tùy tùng Isauria cùng đống ngân khố triều đình. Nhận được tin tân hoàng đế bỏ trốn, BasiliscusIllus vội phái Illus và Trocundes cấp tốc dẫn quân truy đuổi Zeno khiến ông buộc phải cố thủ trong một pháo đài dọc đường, chẳng mấy chốc Illus đã mang quân tới bao vây toàn bộ đồng thời còn bắt giữ Longinus, em của Zeno làm con tin.

Sau khi phục hồi ngôi vị, Zeno đã giữ đúng lời hứa của mình là cho phép Armatus giữ tước hiệu magister militum praesentalis (thậm chí còn thăng ông lên bậc patricius) và bổ nhiệm người con Basiliscus làm Caesar ở Nicaea.

Tới năm 477, Zeno đột nhiên thay đổi ý định ban đầu, có lẽ là do sự xúi giục lâu ngày của Illus nhằm mưu đoạt quyền bính của Armatus, cũng từ lời khuyên của Illus mà hoàng đế đã ra lệnh xử tử Armatus vì tội mưu phản. Đồng thời tịch thu tất cả tài sản của Armatus, bãi miễn mọi chức vụ của Basiliscus và thụ phong linh mục cho ông rồi đày đi xa.

Đế quốc Tây La Mã tiêu vong (476)

Đồng xu [[solidus (đồng tiền)|solidus này được Odoacer đúc theo tên của Zeno. Odoacer nắm quyền thống trị nước Ý dưới sự bảo trợ chính thức của Hoàng đế Đông La Mã.]]

Về phía Đế quốc Tây La Mã thì sau khi Hoàng đế Olybrius qua đời vào mùa thu năm 472. Đại tướng quân (magister militum) Gundobad liền đưa viên chỉ huy đội cận vệ hoàng gia (comes domesticorum) Glycerius lên ngôi Hoàng đế Tây La Mã ở Ravenna. Hoàng đế Đông La Mã Leo I tuyên bố không công nhận Glycerius mà thay vào đó ông chọn người cháu Julius Nepos làm đồng hoàng đế ở phía Tây vào năm 473. Trông chờ xuất quân việc giành lại ngôi báu, nhưng vì thời tiết xấu nên Nepos buộc phải trì hoãn chuyến khởi hành của mình vào năm sau; do vậy vụ việc này được giao lại cho người kế thừa của Leo là Zeno tiếp tục hỗ trợ Julius Nepos đoạt lại ngôi vị ở Ravenna. Khi thời tiết thuận lợi, Nepos mang quân vượt biển đến Ý rồi nhanh chóng phế truất Glycerius mà không gặp phải sự kháng cự nào đáng kể, ngay lập tức Viện Nguyên lão đã tuyên bố ông là Hoàng đế vào tháng 6 năm 474. Ngay cả khi đã lên ngôi Hoàng đế Tây La Mã, Julius vẫn giữ mối quan hệ tốt đẹp với Zeno và thậm chí ông còn đúc tiền xu mang tên Zeno, Leo II và chính mình.

Tháng 8 năm 475, vào thời Basiliscus tiếm hiệu đế vị, trong lúc Zeno đang bị quân của Illus bao vây, viên Đại tướng quân phía Tây (magister militum) Orestes lập tức nổi loạn buộc Nepos phải trốn khỏi Ý chạy sang Dalmatia lánh nạn; sau đó Orestes liền đưa con trai mình là Romulus Augustus lên ngôi Hoàng đế nhưng không được sự ủng hộ từ những thế lực còn trung thành với Đế quốc Tây La Mã bên ngoài nước Ý. Odoacer đã được cả hai bên chính thức công nhận là người cai trị toàn nước Ý tuy giả vờ là đã từ bỏ quyền sở hữu nước Ý và trao nó lại cho tuy Nepos, mặc dù trên danh nghĩa Nepos vẫn là Hoàng đế Tây La Mã hợp pháp và kiểm soát một số phần còn lại của Đế quốc Tây La Mã, nhưng trên thực tế mọi quyền bính lẫn quân đội đều nằm trong tay Odoacer nên ông chẳng khác nào một con bù nhìn cả.

Có lẽ nhằm tôn kính Zeno mà Odoacer đã công nhận tính hợp pháp của triều đại Nepos ở Ý cho đến khi chết, được quyền cai trị và thậm chí đúc tiền xu mang tên mình, nhưng cấm quay trở về nhiệm sở. Sau khi Nepos bị ám sát vào năm 480, Odoacer lập tức dẫn quân xâm chiếm Dalmatia lấy cớ truy đuổi và trừng phạt những kẻ ám sát (thực ra là để chiếm giữ Dalmatia và sáp nhập vào lãnh thổ của ông). Nhằm lấy lòng ông vua rợ này mà Zeno đã hợp pháp hóa quyền hành của Odoacer ở Dalmatia đổi lại Odoacer chịu công nhận Zeno là Hoàng đế duy nhất của một Đế quốc được tái hợp lần nữa nhưng càng về sau ông ngày càng bắt đầu sử dụng tước hiệu Rex ("Vua") cho riêng mình.

Cuộc nổi loạn Marcianus (479)

Marcianus là con của Hoàng đế Tây La Mã Anthemius (467–472) và là cháu của Hoàng đế Marcianus (450–457). Ông kết hôn với chị của Ariadne là Leontia và do đó là anh rể của Zeno, từng hai lần giữ chức chấp chính quan vào năm 467 và 472.

Vào năm 479, Marcianus toan mưu tính việc lật đổ Zeno nhằm mục đích soán ngôi vị hoàng đế. Được sự trợ giúp đắc lực từ hai anh em Procopius Anthemius và Romulus, trước tiên ông cho tập trung binh lực ở Constantinopolis bao gồm cả dân chúng và người nước ngoài tại nhà của một Caesarius, phía nam Quảng trường Theodosius rồi ngay lập tức tiến quân xông vào hoàng cung bắt giữ Zeno và đồng thời bao vây nhà của Illus. Hoàng đế gần như rơi vào tay của quân nổi loạn, đại quân triều đình nghe được tin dữ liền tràn tới bao vây phe nổi dậy không cho một ai thoát ra ngoài thành, tuy dọc đường họ phải liên tục chống chọi những cú tập kích từ đám dân cư nấp trên mái nhà. Suốt đêm hôm ấy, Illus đã thành công khi điều động một đơn vị quân Isauria dưới quyền mình mau chóng tiến vào Constantinopolis vãn hồi trật tự mà phân nửa trong số đó đang trú đóng gần Chalcedonia, tiếp đến ông cố gắng thuyết phục và hối lộ đám binh lính của Marcianus khiến chúng lơ là phòng bị nhằm tạo cơ hội cho Zeno trốn thoát. Vào sáng hôm sau, Marcianus chợt phát hiện ra hoàng đế đã cao chạy xa bay và biết rằng tình hình lúc này hết sức nguy ngập mà viện binh của tướng người Goth Theodoric Strabo lại chưa đến kịp, thế là bèn cùng anh em họ hàng cải trang trốn vào trong nhà thờ các Thánh Tông Đồ nhưng chẳng bao lâu sau tất cả đều bị bắt giữ.

Zeno ra lệnh sai người dẫn giải Marcianus cùng anh em họ hàng tới sống ở Caesarea thuộc Cappadocia. Dù họ đã cố gắng chạy trốn nhưng Marcianus vẫn bị bắt và buộc phải trở thành một tu sĩ ở Tarsus (Cilicia), hoặc giam vào trong pháo đài của Papurius ở Isauria. Không bỏ cuộc, Marcianus lại cố gắng trốn thoát lần nữa và lần này ông đã thành công, nhưng sau khi chiêu mộ quân mã rồi đem đi công hãm thành Ancyra, gặp thảm bại và bản thân ông bị em của Illus là Trocundus bắt làm tù binh rồi ít lâu sau phát bệnh mất trên đường lưu đày.

Vấn đề với các man tộc (474–487)

Bảng đồng khắc tên của [[Theodoric Đại đế, Vua của người Ostrogoths và nắm quyền cai trị nước Ý sau khi giết chết Odoacer. Theodoric phụng sự dưới trướng Zeno, chiến đấu chống lại địch thủ là Theodoric Strabo (476–481) và sau đó là thống lĩnh quân đội bao vây thành Papurius bắt được và xử tử Trocondus, em của Illus vào năm 484.]]

Những vụ xâm lấn của hai vị thủ lĩnh người Ostrogoth là Theodoric xứ Amal (sau này là Theodoric Đại đế), con trai của Theodemir và là thủ lĩnh của người Ostrogoth xứ Moesia cùng Theodoric Strabo, thủ lĩnh của người Ostrogoth xứ Thracia đã là mối hiểm họa không dứt đối với triều đình kể từ năm 472. Dù Zeno đôi lúc bày mưu tính kế kích động họ chống lại lẫn nhau khiến đôi bên lần lượt trở thành đối trọng có lợi cho sự chi phối của Đế quốc Đông La Mã vào lúc này. Bằng cách chu cấp tiền bạc và ban cho quyền cao chức trọng mà ông đã giúp Constantinopolis tránh khỏi bị người rợ tấn công.

Sau cái chết của ấu đế Leo II vào tháng 1 năm 474, Theodoric Strabo lập tức nổi dậy chống lại vị hoàng đế mới Zeno. Trước tiên ông giết chết Heraclius, viên Đại tướng quân xứ Thracia (magister militum per Thracias), dù cho ông này đã cố xin trả bằng một khoản tiền chuộc có lẽ vì Heraclius đã tham gia vào vụ sát hại Aspar nên Strabo mới trả thù. Sự ủng hộ của ông là cơ sở cho việc lật đổ Zeno và khích lệ Basiliscus tiếm xưng đế hiệu vào năm 475, dù có công trong vụ tiếm vị nhưng Theodoric vẫn bị Basiliscus phớt lờ chẳng thèm giao một chức vụ gì tương xứng với công lao của mình, thay vào đó hoàng đế lại ưa ái bổ nhiệm chức magister militum praesentialis cho người cháu họ Armatus. Nên khi Zeno quay trở lại Constantinopolis vào năm 476 và đánh bại Basiliscus, Strabo vẫn án binh bất động trong việc bảo vệ thành phố. Tuy đã phục hồi ngôi vị hoàng đế nhưng Zeno vẫn chưa dám công khai chống đối Theodoric Strabo mà vẫn ban phong chức tước cho ông nhằm mua chuộc lòng người.

Từ năm 476 đến 477, nhận thấy hai bên đang có xích mích với nhau và nhằm tranh thủ cơ hội quý giá này để diệt trừ phe cánh của Strabo, đích thân Zeno đứng ra liên minh với đối thủ của Strabo là Theodoric nhà Amali và ra lệnh cho ông tấn công Strabo. Vị thủ lĩnh của người Goth xứ Thracia bèn phái sứ thần đến tiếp kiến Hoàng đế, đề nghị cầu hòa và đổ lỗi cho Theodoric xứ Moesia. Zeno biết được lời đề nghị này đang che giấu một mưu đồ bất chính hoàn toàn bất lợi cho mình nên ông liền vận động Viện Nguyên lão và quân đội ở Constantinoplis tuyên bố Strabo là kẻ thù nhân dân.

Zeno đã cố gắng chia rẽ cả hai vị thủ lĩnh cùng tên Theodoric bằng cách mua chuộc Amali nhưng bị từ chối. Quân đội triều đình cũng đạt được một số thành công bước đầu, tuy nhiên Zeno đã không lợi dụng chiến thắng này mà thản nhiên cho phép Amali hành quân về phía tây ở Thrace, tha hồ cướp bóc các vùng lãnh thổ khi tràn qua. Năm 479, nhân cơ hội Amali vắng mặt, Strabo liền chấp nhận một thỏa thuận với Zeno: Strabo được trả lại tài sản của mình cùng với số tiền chi trả cho 13.000 binh lính, được phép giữ chức chỉ huy hai đơn vị palatinae và gia phong tước hiệu magister militum.

Sau khi Theodoric Strabo mất vào năm 481. Vị thủ lĩnh tương lai là Theodoric Đại đế giờ trở thành vua của toàn dân rợ Ostrogoth và cũng chính từ đây là nguồn gốc của mọi rắc rối trên bán đảo Balkan. Zeno là đồng minh thân cận với Theodoric, và để lấy lòng vị vua man rợ này, Hoàng đế đã bổ nhiệm ông ta làm magister militum praesentalis và thậm chí còn giữ chức chấp chính quan đầy danh giá vào năm 484, lần đầu tiên một người rợ không phải là một công dân Đế quốc La Mã có thể đạt đến một tước hiệu cao như vậy. Nhờ vậy mà Zeno đã phái Theodoric mang quân trấn áp cuộc nổi loạn của Illus và kẻ tiếm ngôi Leontius, lại còn bao vây họ tại Papurius trong khoảng thời gian từ năm 484 đến 488. Tuy nhiên vào năm 486, bất thình lình Theodoric nổi loạn một lần nữa và tấn công Constantinopolis, cắt đứt nguồn cung cấp nước của thành phố. Kinh hãi trước tình hình nguy cấp, Zeno đành nhượng bộ cử sứ giả tới xin cầu hòa và đồng ý với Theodoric rằng người Ostrogoth nên xâm chiếm nước Ý nhằm lật đổ chúa rợ Odoacer bị cáo buộc đã ủng hộ và chu cấp cho Leontius, để rồi chẳng mấy chốc ông ta đã thiết lập vương quốc mới của mình ở đó vào năm 487. Theodoric nhanh chóng mang quân sang đất Ý giao tranh với đại quân của Odoacer, hai bên liên tục giằng co nhau dữ dội trong suốt mấy năm trời để rồi cuối cùng Odoacer lại bị chính tay Theodoric Đại đế giết chết trong một bữa tiệc giảng hòa. Kể từ đây Theodoric Đại đế chính thức làm chủ toàn bộ nước Ý, lãnh thổ của Đế quốc Tây La Mã xưa kia nay bước sang một trang sử mới.

Ban bố Chỉ dụ Hợp nhất Henotikon (482)

Về vấn đề tôn giáo, Zeno vốn nổi tiếng với bản văn kiện Henotikon tức bản "Chỉ dụ Hợp nhất" được ban bố vào năm 482 nhằm làm trung gian hòa giải giữa hai phe cánh Chalcedonia và Miaphysite có quan điểm trái ngược nhau về bản chất của Chúa Kitô. Những tín đồ theo phái Chalcedonia công nhận trong Chúa hai bản tính (physis), trong khi những tín đồ theo phái Miaphysite chỉ công nhận Chúa có duy nhất một bản tính; Công đồng Chalcedon được triệu tập năm 451 đã ban hành Tín điều Chalcedon và lên án học thuyết của phái Miaphysite nhưng ảnh hưởng của Miaphysite lúc này vẫn còn mạnh, đặc biệt là ở các tỉnh phía Đông của Đế quốc, thậm chí cả viên Thượng phụ thành Alexandria là Peter Mongus còn là người của phái này. Sự ủng hộ của phái Miaphysite là một trong những sai lầm lớn nhất của Basiliscus vì toàn thể dân chúng trong thành Constantinopolis đều là người theo phái Chalcedonia, thế nhưng Zeno lại cần sự hỗ trợ của các tỉnh ủng hộ phái Miaphysite gồm Ai Cập, Syria, Palestine và Tiểu Á, đồng thời viên Thượng phụ thành Constantinopolis là Acacius rất quan tâm đến việc giảm bớt sự cách biệt giữa hai phe phái.

Vì vậy vào năm 482, Hoàng đế chính thức ban bố Henotikon, một bản văn kiện được ông soạn thảo kỹ lưỡng với sự hỗ trợ của Acacius cùng các Giám mục thiện nghệ và ngay tức thì nó được triều đình gửi đến các phe phái ở Ai Cập. Chỉ dụ phê chuẩn bản Tín điều Nicene-Constantinopolis (tức là Kinh Tin Kính Nicea được hoàn thành ở Constantinopolis) để đủ điều kiện trở thành cái chung cho vấn đề tôn giáo, cuối cùng và thống nhất biểu tượng hoặc biểu hiện của đức tin. Tất cả mọi ngẫu tượng hoặc ảnh tượng đều bị cấm hẳn; Eutyches và Nestorius rõ ràng đã bị kết án trước lời nguyền rủa không ngớt từ giới chức sắc tôn giáo ngu muội, trong khi mười hai chương của Tổng Giám mục Cyril thành Alexandria lại được triều đình công nhận. Việc giảng dạy giáo thuyết Chalcedon không được chính quyền thừa nhận mà dần dần biến mất vào trong im lặng; Chúa Giêsu Kitô được bọn họ mô tả như là "Đứa con duy nhất của Thiên Chúa [...] chỉ có một không có hai" và chẳng có tài liệu tham khảo nào rõ ràng nhắc đến hai bản tính của Chúa.

Tuy nhiên ở bên nước Ý, Giám mục thành Rôma là Giáo hoàng Felix III lại từ chối công nhận bản văn kiện và tuyên bố rút phép thông công của Acacius (vụ việc xảy ra vào năm 484), do đó bắt đầu cuộc ly giáo Acacian kéo dài cho đến năm 519.

Năm 488, viên Thượng phụ Antioch là Peter the Fuller đến Constantinopolis để nhờ triều đình xác nhận quyền lợi của ông về Giáo hội trên đảo Síp. Zeno đã triệu viên Giám mục đảo Síp là Anthemius đến trả lời lời buộc tội. Viên Giám mục tuyên bố rằng trước khi khởi hành chuyến đi là ông đã mơ thấy cảnh Thánh Barnabas đang đứng tại chỗ của một ngôi mộ các Thánh Tông Đồ và tiết lộ cho ông biết một chuyện là hãy mở nắp mồ ra sẽ thấy một vật báu. Vừa tỉnh giấc xong Anthemius lập tức sai người vào trong ngôi mộ tìm kiếm chung quanh, rốt cuộc họ đã phát hiện ra di tích của các Thánh Tông Đồ và một bản sao của sách Tin Mừng của Matthew do chính Thánh Barnabas viết bằng tiếng Do Thái. Zeno nhận được các di tích và bản thảo rất đỗi vui mừng, đổi lại ông tuyên bố Giáo hội đảo Síp được quyền tự trị.

Năm 489, Zeno đã ra lệnh đóng cửa các trường học của người Ba Tư ở Edessa, Lưỡng Hà, theo yêu cầu của Giám mục Cyrus II xứ Edessa vì nó giúp tuyên truyền giáo lý tà thuyết Nestorius và thay bằng một nhà thờ được dựng lên ngay tại đó. Ngôi trường được chuyển tới quê nhà ban đầu của Nisibis và một lần nữa trở thành Trường Nisibis, điều đó đã dẫn đến một làn sóng di cư ồ ạt sang Ba Tư của các tín đồ theo giáo phái Nestorius để tránh các cuộc đàn áp tôn giáo của Đế quốc Đông La Mã.

Trấn áp vụ nổi loạn người Samaritan (484)

nhỏ|[[Núi Gerizim, nơi các nguồn sử liệu của người Samaritan cho biết thi hài Zeno được chôn ở đây.]]

Theo các nguồn sử liệu của người Samaritan cho biết dưới thời Zeno (mà tài liệu của họ gọi là "Zait Vua xứ Edom") đã có lúc họ bị triều đình Đông La Mã ngược đãi, khủng bố tàn bạo chỉ vì vấn đề tín ngưỡng khác biệt. Cụ thể là Hoàng đế cùng đoàn tùy tùng đã đến Sichem (Neapolis), tập hợp các trưởng lão cùng cộng đồng dân cư tại đây và yêu cầu họ cải đạo, khi người Samaritan kiên quyết từ chối thì Zeno sai lính tới giết chết họ rồi cho xây dựng lại Giáo đường Do Thái thành một nhà thờ. Hoàng đế còn tự mình dẫn quân chiếm lấy núi Gerizim, nơi người Samaritan tôn thờ Thiên Chúa và cho xây dựng nhiều dinh thự trong đó có một ngôi mộ cho đứa con trai vừa mới qua đời của Zeno, trên có đặt một cây thánh giá để người Samaritan khi thờ phượng Thiên Chúa sẽ phủ phục trước ngôi mộ. Dựa theo các nguồn tài liệu cùng loại này thì thi thể Zeno được chôn cất trên núi Gerizim.

Công phẫn trước những hành động đàn áp tôn giáo của Đông La Mã mà người Samaritan quyết định nổi dậy vào năm 484. Quân nổi dậy tấn công Sichem, nổi lửa đốt cháy năm nhà thờ được xây dựng trên thánh địa Samaritan và cắt ngón tay của Giám mục Terebinthus, người đã cử hành lễ Whitsun. Họ lật tức bầu một Justa (hoặc Justasa/Justasus) làm vua của người Samaritan và chuyển đến định đô ở Caesarea, nơi đặc biệt có một cộng đồng người Samaritan đang sinh sống ở đây. Nhiều tín đồ Kitô giáo đã thiệt mạng và nhà thờ Thánh Sebastian đã bị phá hủy. Sau khi trục xuất những tín đồ Kitô giáo ra khỏi lãnh thổ, Justa tuyên bố tổ chức các trò chơi được trình diễn trong các rạp xiếc để kỷ niệm chiến thắng oanh liệt của người Samaritan trước kẻ thù ngoại xâm. Theo John Malalas trong quyển dux Palestinae Asclepiades cho biết thì tướng Arcadiani xứ Rheges trú đóng ở Caesarea nhận được tin cấp báo đã nhanh chóng thống soái quân mã cấp tốc tới dẹp loạn, Justa cố sức kháng cự nhưng do quân quá ít so với đối phương, nên chẳng mấy chốc ông đã bị bắt đem ra chém đầu và gửi về triều đình dâng công. Theo sử gia Procopius xứ Caesarea thì chính Terebinthus đã tới tiếp kiến Zeno để cầu xin xuất binh dẹp phản tặc nhằm trả mối thù bị cắt ngón tay; do vậy Hoàng đế đích thân đi đến Samaria đốc thúc quân sĩ dập tắt cuộc nổi loạn.

Các nhà sử học hiện đại thì tin rằng tính chính xác của các sự kiện được các nguồn sử liệu của người Samaritan gìn giữ có thể bị đảo lộn, như vụ ngược đãi người Samaritan của Zeno chỉ là một hệ quả của sự nổi loạn chứ không phải là nguyên nhân của nó, có khả năng sự kiện xảy ra sau năm 484 hay khoảng năm 489. Zeno cho xây dựng lại nhà thờ Thánh Procopius ở Neapolis (Sichem) và người Samaritan bị cấm rời khỏi núi Gerizim, để tránh trường hợp xảy ra bạo loạn mà triều đình đã cho xây một phong hỏa đài cùng đội quân đồn trú được chuyển từ các vùng lân cận.

Qua đời

Zeno qua đời vào ngày 9 tháng 4 năm 491 do mắc bệnh lỵ hoặc động kinh, sau khi trị vì được 17 năm 2 tháng. Do không có người con nào được ông chỉ định nối ngôi: Leo đã mất sớm vào năm 474, Zenon, người con trai đầu lòng của Zeno lúc ông còn trẻ hiện đang sống tại triều thì lại chưa đủ kinh nghiệm trị quốc và chẳng có vị triều thần nào đủ tài đức để phò tá. Cuộc tranh cãi về ngôi vị Hoàng đế để trống đã chấm dứt khi Hoàng hậu Ariadne quyết định chọn một thành viên đủ khả năng lo việc nước lại là tình nhân của bà trong triều là Anastasius lúc này đã lớn tuổi chính thức kế vị Zeno. Tuy nhiên việc lựa chọn một người không thuộc nhà Leo lên ngôi Hoàng đế đã khiến phe ngoại thích mà đứng đầu là hoàng thân Longinus, em của Zeno vô cùng bất mãn, vì vậy mà họ buộc phải khởi binh chống lại Anastasius cùng phe cánh của Hoàng hậu Ariadne, đó cũng là nguyên nhân gây ra cuộc chiến tranh Isauria sau này.

Cũng theo một truyền thuyết khá phổ biến trong dã sử được hai nhà sử học cổ đại ghi chép lại là chính Zeno đã bị phe cánh của Hoàng hậu Ariadne hãm hại bằng cách sai thuộc hạ thân tín đem ông đi chôn sống sau khi Hoàng đế đã say quá chén liền ngã quỵ xuống đất nằm mê man bất tỉnh hoặc đổ bệnh nặng trong một bữa tiệc tùng linh đình; thoạt đầu vừa tỉnh dậy ông đã cố kêu cứu nhưng Ariadne vì mải mê mệt với tình nhân hơn là quan tâm đến người chồng bạc bẽo đã cấm bất kỳ ai dám bén mảng tới mở nắp quan tài cứu sống Zeno, để mặc cho ông chết dần chết mòn trong cỗ quan tài chật hẹp.

Ảnh hưởng văn hóa

Một trò chơi gọi là [[Tabula (cờ)|Tabula mà Zeno thường chơi vào năm 480 và được Agathias ghi chép lại vào khoảng năm 530 bởi vì Zeno thảy một con xúc xắc cho ra kế quả xui xẻo. Trò chơi tương tự như cờ tào cáo; Zeno thảy ra 2, 5 và 6 và buộc phải để lại tám quân cờ đứng một mình.]]

Zeno là một tay chơi sành sỏi trò Tabula, một trò chơi liên quan đến backgammon (cờ tào cáo) hiện đại. Năm 480, sau khi thua một ván cờ tức thì Zeno đã chấp bút một bài thơ trào phúng để ghi chép lại nó; học giả Agathias cho sao chép lại bài thơ này một nửa thế kỷ sau đó và điều này cho phép trò chơi được tái hiện vào thế kỷ 19. Trò chơi được coi là tổ tiên của cờ tào cáo và có những luật chơi tương tự. Zeno là quân cờ trắng có một chồng sáu cờ, ba dãy chứa hai quân cờ và ba dấu ô, những quân cờ sẽ đứng yên một mình trên một điểm và do đó có nguy cơ bị đặt bên ngoài bàn cờ bởi một quân cờ của đối hương đang tiến đến. Zeno sẽ ném ba con xúc xắc tuân theo cách chơi và ra được số 2, 5 và 6. Các quân cờ trắng và đen được phân bổ trên các điểm mà cách duy nhất là sử dụng tất cả ba kết quả, dựa theo luật chơi yêu cầu là phải phá vỡ ba dãy của hai quân cờ vào trong các dấu ô thì mới giành được chiến thắng trong trò chơi này của Zeno. Trong tiếng Latinh thì Zeno dựa theo một vở kịch vô danh của Hy Lạp thuộc về cái gọi là Nhà hát Crete, được sáng tác và biểu diễn tại Zakynthos vào năm 1682-1683, là nơi mà Zeno đã bị chôn sống và người em Longinus bị xử tử xưa kia.

Vở kịch Romulus Đại đế của kịch tác gia Friedrich Dürrenmatt viết vào năm 1950 đã cho Zeno là một trong những nhân vật của mình. Cốt truyện được dựa trên lịch sử; lúc Zeno chạy trốn đến Ý và cố gắng thuyết phục Romulus Augustulus đoàn kết lực lượng của họ và cùng nhau chiến đấu chống lại quân rợ đang xâm chiếm lãnh thổ của Đế quốc La Mã, nhưng kế hoạch của ông đã sớm gặp phải thất bại. Nhân vật Zeno của Dürrenmatt là một vị Hoàng đế bị đè nặng bởi các nghi lễ theo kiểu Byzantine.