✨Vụ ngộ độc pa tê Minh Chay

nhỏ|291x291px|Một hộp pa tê hiệu Minh Chay do công ty Lối Sống Mới sản xuất Từ ngày 13 tháng 7 đến 18 tháng 8 năm 2020, tại các tỉnh thành Việt Nam đã xuất hiện rải rác những ca bệnh phải nhập viện và thở máy với triệu chứng của ngộ độc botulism (hay còn gọi là ngộ độc thịt). Sau khi khai thác bệnh sử và phát hiện bệnh nhân đều từng ăn pa tê Minh Chay – một sản phẩm thuần chay do công ty Lối Sống Mới sản xuất – các bệnh viện tuyến trung ương đã bắt đầu báo cáo trường hợp với Cục An toàn thực phẩm Việt Nam, trước khi Cục phát đi cảnh báo chính thức về vụ việc vào ngày 29 tháng 8 năm 2020.

Được nhận định là một vụ ngộ độc "nghiêm trọng" với quy mô diễn ra trên cả nước, sau khi Cục An toàn thực phẩm quốc gia thông báo, các Bộ, ngành liên quan đến vụ việc đã liên tiếp ra những đợt thu hồi sản phẩm, cảnh cáo người dân và người mua hàng. Dù vậy, số trường hợp bị ngộ độc vẫn tiếp tục xảy ra ở nhiều nơi khác nhau. Tổ chức Y tế Thế giới đã hỗ trợ Việt Nam 12 liều thuốc giải độc tố botulinum để dùng cho những trường hợp bệnh nặng. Tính đến cuối tháng 9 năm 2020, tổng cộng 17 bệnh nhân phải điều trị tại bệnh viện trong tình trạng nặng và nhiều người ngộ độc nhẹ khác. Một bệnh nhân nam sau đó đã tử vong.

Là vụ ngộ độc thịt đầu tiên được ghi nhận tại Việt Nam, vụ việc đã làm dấy lên câu hỏi về lỗ hổng và bất cập trong công tác quản lý chất lượng, kiểm nghiệm thực phẩm dẫn đến bỏ lọt các sản phẩm kém chất lượng đến tay người tiêu dùng, diễn ra trong bối cảnh tình trạng an toàn vệ sinh thực phẩm trong nước tiến đến "khủng hoảng". Vụ ngộ độc thu hút sự quan tâm từ cả chính quyền, người tiêu dùng và truyền thông. Trách nhiệm cùng cách xử lý của ba Bộ liên quan cũng gây nên những ý kiến trái chiều xen lẫn chỉ trích. Hậu sự việc, cơ sở sản xuất công ty bị phạt hành chính 17,5 triệu đồng. Vụ ngộ độc Minh Chay về sau đã trở thành chủ đề nghiên cứu của nhiều bài báo đăng trên các tạp chí khoa học quốc tế và Việt Nam.

Nguồn gốc

Sản phẩm pa tê Minh Chay được sản xuất bởi công ty trách nhiệm hữu hạn hai thành viên Lối Sống Mới, có địa chỉ tại tổ 2, thị trấn Đông Anh, huyện Đông Anh, Hà Nội. Doanh nghiệp này thành lập vào đầu 2018, do hai thành viên góp vốn điều lệ 20 tỷ đồng, nhưng sau 2 năm thì giảm còn 5 tỷ đồng. Trước đó, Chi Cục quản lý chất lượng nông lâm sản và thủy sản Hà Nội (NAFIQAD Hà Nội) trực thuộc Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn thành phố đã cấp chứng nhận cơ sở đủ điều kiện vệ sinh an toàn thực phẩm cho cơ sở sản xuất kiêm trụ sở công ty từ ngày 3 tháng 1 năm 2020.

Những sản phẩm của công ty, trong đó có pa tê Minh Chay, đều thuần chay, được quảng cáo là "không chất phụ gia, không hóa chất, không chất bảo quản". Các hộp pa tê Minh Chay sản xuất theo đơn đặt hàng trong ngày, hạn sử dụng là 6 tháng. Đa số mặt hàng doanh nghiệp được bán trực tiếp qua mạng, trong đó có hai website "pate.1001monchay.com" và "minhchay.com". và trung tâm thương mại. Mỗi hộp pa tê Minh Chay đóng hộp thủy tinh, khối lượng lần lượt 200 gram và 450 gram với giá tương đương 149.000 đồng hoặc 309.000 đồng. Trước khi sự vụ xảy ra, sản phẩm công ty đã tham gia Hội chợ OCOP tại Hà Nội vào tháng 6 năm 2020. Các ca bệnh Thành phố Hồ Chí Minh đều đến từ những tỉnh thành khác nhau như Đồng Nai, Long An, Bình Dương, Bà Rịa – Vũng Tàu, số bệnh nhân trên được chuyển từ tuyến viện tỉnh lên tuyến trung ương. Có nhiều bệnh nhân thuộc nhóm người trẻ, một người bị ngộ độc là phụ nữ đang mang thai. Những trường hợp tương tự tiếp tục xảy ra ở nhiều nơi, trong đó có Quảng Nam với bốn ca bệnh ở Bệnh viện Đa khoa Vĩnh Đức. Cho tới trước ngày 1 tháng 9 năm 2020, khoảng 20 người phải vào viện khám sau khi ăn pa tê Minh Chay. Trước ngày 9 tháng 9, có tổng cộng 35 người đến Trung tâm Chống độc, Bệnh viện Bạch Mai để khám lâm sàng sau khi ăn pa tê Minh Chay, trong đó 13 ca nghi ngộ độc nhẹ và đã được cho về nhà để theo dõi thêm. 24 trường hợp khách hàng khác cũng báo cáo với Sở Y tế Hà Nội về việc gặp phải dấu hiệu ngộ độc. Số người nhập viện điều trị trong tình trạng nặng đã lên tới 17 tính đến ngày 30 tháng 9 năm 2020.nhỏ|Vi khuẩn [[Clostridium botulinum]] Tại hai ca bệnh đầu ở Hà Nội, là hai vợ chồng, Trung tâm chống độc Bệnh viện Bạch Mai đã tiến hành xét nghiệm và xác định bệnh nhân bị ngộ độc vì nhiễm khuẩn Clostridium botulinum (vi khuẩn gây ngộ độc thịt). Khi khai thác bệnh sử, bệnh viện phát hiện ra rằng cặp vợ chồng người bệnh này trước đó từng ăn hai hộp (một hộp đang ăn dở) pa tê Minh Chay.

Ngày 19 tháng 8 năm 2020, sau khi tiếp nhận thông tin về hai ca ngộ độc tại Hà Nội, Cục An toàn thực phẩm quốc gia, Bộ Y tế (VFA) đã ra công văn 1907/ATTP-NĐTT đề nghị Sở Y tế cùng Chi Cục An toàn vệ sinh thực phẩm Hà Nội đến kiểm tra cơ sở sản xuất pa tê Minh Chay. Vào ngày 20 tháng 8, lấy mẫu những lô hàng để gửi cho Viện Kiểm nghiệm An toàn vệ sinh thực phẩm Việt Nam. Bên cạnh mẫu thu thập tại cơ sở, viện kiểm nghiệm cũng lấy mẫu hộp pa tê ăn dở từ hai bệnh nhân Hà Nội. tới các Sở Y tế, Ban quản lý và Chi Cục An toàn vệ sinh thực phẩm tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương để rà soát và thu hồi sản phẩm. Trong đợt kiểm tra của NAFIQAD Hà Nội ngày 1 tháng 9 tại cơ sở sản xuất, công ty chưa xuất trình được đầy đủ hồ sơ nguồn gốc, xuất xứ các loại nguyên liệu phục vụ sản xuất các sản phẩm. Tới ngày 3 tháng 9 cùng năm, cơ sở này đã bị niêm phong.

Theo kết quả kiểm tra, từ 1 tháng 7 đến 20 tháng 8 năm 2020, có tổng cộng 11771 khách hàng mua 13 sản phẩm công ty, trong đó riêng pa tê Minh Chay là 7449 người. Cũng dựa trên thống kê cụ thể, từ trước đến nay công ty đã bán ra 21500 sản phẩm đến 10000 người tiêu dùng. Dù được loan báo rộng rãi, vẫn có người tiếp tục tiêu thụ sản phẩm vì không tiếp cận thông tin cảnh báo. Có nhiều người dùng báo cáo bị ngộ độc nhẹ nhưng sau đó tự điều trị tại nhà và đã khỏi. Trong số những khách được thông báo thu hồi, nhiều người thông tin rằng đã ăn hết hoặc chủ động tiêu hủy sản phẩm nên không còn để lấy, một số trường hợp khác thì yêu cầu được giữ lại để đòi bồi thường. Vài người cũng mua pa tê Minh Chay để biếu tặng, cúng dường cho chùa và các vị tu hành trong chùa. Tính đến ngày 22 tháng 9, cơ quan chức năng đã thu hồi 605 hộp pa tê Minh Chay và 195 sản phẩm khác, dựa trên báo cáo thống kê của 47 tỉnh thành. và thuốc chữa thuộc loại "thuốc mồ côi", các liều giải độc tố botulinum rơi vào tình trạng khan hiếm, với giá cho mỗi lọ là 185 triệu đồng (8000 USD). Văn phòng của WHO tại Hà Nội sau đó chỉ định Bệnh viện Bạch Mai để nhập hai lọ thuốc từ Thái Lan về sử dụng cho hai ca bệnh đầu tiên và được dùng từ ngày 27 tháng 8. WHO cũng tiếp tục tài trợ khẩn cấp 10 liều thuốc kháng độc từ Thụy Sĩ về Việt Nam cho Bệnh viện Bạch Mai để phân sang các viện khác vào ngày 8 tháng 9 năm 2020, bảo quản ở điều kiện đặc biệt. 6 trong số 10 liều thuốc này đã được chuyển vào miền Nam dùng cho những ca bệnh nặng nhất, số còn lại sẽ dự trữ cho tương lai. Đến ngày 27 tháng 11 cùng năm, người bệnh nhân nam trong hai ca bệnh ở Hà Nội đã tử vong tại nhà sau khi gia đình xin xuất viện không tiếp tục chữa trị vì bệnh chuyển xấu và tiên lượng nặng.

Phản ứng

Chính quyền

Sau công bố của VFA, Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh đã ra công văn khẩn tới Sở, Ủy ban nhân dân quận, huyện, thị xã để xác minh, thu hồi sản phẩm, cảnh báo người tiêu dùng. Vào chiều ngày 31 tháng 8, NAFIQAD gửi công văn đến các Sở trên cả nước, Ban quản lý An toàn thực phẩm Thành phố Hồ Chí Minh, Đà Nẵng và Bắc Ninh phối hợp thu hồi pa tê Minh Chay, kiểm tra những cơ sở sản xuất mà Cục cấp phép. NAFIQAD Hà Nội cũng công bố đường dây nóng liên quan đến vụ việc. Bộ Công Thương đã chỉ đạo Cục quản lý thị trường các tỉnh thành kiểm tra, thu hồi sản phẩm công ty.

Trước đó, vào ngày 27 tháng 8 năm 2020, Cục quản lý thị trường Hà Nội đã đến kiểm tra cơ sở sản xuất pa tê Minh Chay và lập hồ sơ đề nghị chủ tịch Ủy ban nhân dân huyện Đông Anh xử lý hành chính cơ sở qua ba lỗi vi phạm liên quan đến nhãn hàng hóa cùng điều kiện an toàn thực phẩm, với mức phạt 17,5 triệu đồng. Công ty còn phải chịu trách nhiệm chi trả chi phí liên quan cho các cơ quan chức năng đã thu hồi, điều tra và lưu giữ sản phẩm, cũng như phí bảo vệ quyền lợi, sức khỏe người tiêu dùng sử dụng mặt hàng công ty. Trả lời với báo chí, Cục trưởng Cục Quản lý chất lượng nông lâm và thủy sản Nguyễn Như Tiệp đã viện dẫn quy định để phân tách nhiệm vụ các ngành trong vụ việc, nêu rõ nếu xảy ra ngộ độc thì VFA sẽ là cơ quan chủ trì và phối hợp với ban ngành khác để xử lý, nói rằng "có tham gia đoàn nhưng đầu mối, thông tin là bên Sở Y tế [Hà Nội] chủ trì". Cũng theo ông, trách nhiệm quan trọng nhất trong vụ này, ngoài công ty sản xuất, là Ủy ban nhân dân các cấp chứ "không thể làm thay". Dưới cấp Sở, trong khi Sở Công Thương Hà Nội phản hồi vụ việc này không thuộc trách nhiệm của mình, Cục phó DMS Hà Nội lại nhận lực lượng quản lý thị trường "có phần trách nhiệm", nhưng vẫn cho rằng trách nhiệm cấp phép cơ sở sản xuất là thuộc về Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn. Tuy nhiên, Cục trưởng Chi Cục An toàn vệ sinh thực phẩm Hà Nội thuộc Sở Y tế thành phố đã nói rõ việc cấp giấy chứng nhận và tiếp nhận các công bố sản phẩm là NAFIQAD làm, còn lấy mẫu xét nghiệm do VFA phụ trách.

Câu hỏi về trách nhiệm Cục quản lý chất lượng nông lâm sản và thủy sản Hà Nội – cơ quan cấp giấy chứng nhận an toàn thực phẩm cho cơ sở sản xuất – đã được đặt ra. NAFIQAD Hà Nội khẳng định công tác kiểm tra, lấy mẫu giám sát được thực hiện theo đúng quy định của Cục. Vào ngày 25 tháng 5 năm 2020, Cục đã lấy hai mẫu giám sát từ hai sản phẩm của công ty, trong đó có pa tê Minh Chay, để hậu kiểm chất lượng sản phẩm và cho biết dự kiến đến tháng 9 cùng năm thì sẽ tiến hành hậu kiểm tiếp điều kiện sản xuất công ty. Khi được hỏi tại sao không hậu kiểm toàn bộ 13 mẫu sản phẩm, phía NAFIQAD Hà Nội đã giải thích rằng việc kiểm tra hai trong số 13 mẫu sản phẩm là để tránh tốn kém và chỉ "nhận diện sản phẩm có yếu tố nguy cơ để phân tích", cũng như cho rằng cơ quan có trách nhiệm quản lý về mặt nhà nước đối với công ty, còn việc cơ sở để xảy ra sai phạm thì doanh nghiệp sẽ phải chịu trách nhiệm về điều này và nếu kiểm tra quá nhiều lần mà không có "dấu hiệu vi phạm" thì sẽ vi phạm quy định.

Trong buổi trả lời báo chí ở Thành phố Hồ Chí Minh vào ngày 1 tháng 9 năm 2020, trưởng Ban Quản lý An toàn thực phẩm thành phố Phạm Khánh Phong Lan cho rằng cách xử lý vụ việc của ba Bộ là ví dụ điển hình của "đúng quy trình, thậm chí hơi quan liêu". Bà cũng nói rằng "tôi thà chọn cảnh báo nhầm – nghĩa là nếu có dấu hiệu thì cảnh báo, phản ứng ngay". Một bài viết đăng tải trên tạp chí Giáo dục Việt Nam đã phản bác quan điểm này, theo đó cho rằng những gì bà nhận định trong cách xử lý vụ việc trái ngược hoàn toàn với thông tin trong thông cáo chung của VFA và rằng nếu làm theo cách trên thì sẽ dẫn đến những hậu quả mà "bà Lan có lường hết được?".

Tại buổi họp báo Chính phủ ngày 4 tháng 9, Trung tướng Tô Ân Xô, Chánh văn phòng Bộ Công an, cho biết sau khi nhận đơn yêu cầu điều tra từ Bộ Y tế, Bộ đã giao cho Công an thành phố Hà Nội chủ trì xử lý vụ việc và tập hợp báo cáo, đủ căn cứ sẽ khởi tố để điều tra. Ngày 7 tháng 12 năm 2020, trong kỳ họp thứ 18 Hội đồng nhân dân thành phố Hà Nội, Chủ tịch Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam thành phố Nguyễn Lan Hương đề cập đến vụ việc "gây dư luận trong nhân dân" và đề nghị các cơ quan tiến hành điều tra, xử lý nghiêm minh, cũng như nâng cao công tác quản lý, tuyên truyền giáo dục để ngăn ngừa hậu quả.

Công ty Lối Sống Mới

Theo yêu cầu VFA, công ty Lối Sống Mới đã đăng rộng rãi thông báo thu hồi sản phẩm công ty trên trang web chính thức của mình và những nền tảng khác, Bà Nguyễn Thị Thùy Trang, giám đốc kiêm người sáng lập, đại diện pháp lý công ty, đã gửi "lời xin lỗi chân thành tới các bệnh nhân, khách hàng và người tiêu dùng bị ảnh hưởng bởi sự cố", nhấn mạnh rằng đây là "sự cố ngoài mong muốn và rủi ro đáng tiếc trong quá trình sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp", đồng thời kêu gọi sự hỗ trợ cộng đồng để giảm thiểu thiệt hại do nguồn lực hạn chế. Ông Nguyễn Ngọc Minh, người đồng sáng lập công ty, cũng lên tiếng khẳng định quá trình sản xuất không dùng hóa chất và cho biết sẽ chịu mọi trách nhiệm liên quan đến sự cố. Sau khi các vụ ngộ độc xảy ra, công ty đã chủ động hỗ trợ những bệnh nhân nằm viện, ngoài ra huy động hơn 50 người gọi điện và nhắn tin cảnh báo ba lượt cho những người mua sản phẩm, tuy nhiên đến ngày 9 tháng 9 năm 2020 vẫn còn 500 người chưa liên lạc được.

Người tiêu dùng

Vụ việc đã gây nên bức xúc lớn trong dư luận và lo lắng cho người tiêu dùng. Bên cạnh những ý kiến cho rằng việc phát đi thông báo của VFA "bị động" và "quá chậm trễ", quy trình thu hồi sản phẩm cũng bị nhiều người dùng phản ánh là "chậm", không "đúng quy trình" và "đùn đẩy trách nhiệm" khi thông báo đã được công bố một tháng nhưng số hộp thu hồi còn ít. Có tin đồn lan truyền rằng kết quả kiểm nghiệm đã có từ 20 tháng 8 năm 2020. Trước các ca mắc liên tiếp xảy ra, có ghi nhận cho biết số lượng người mua đồ chay, cỗ chay đã giảm hẳn và họ chuyển sang ăn cỗ mặn cúng lễ Vu-lan.

Nhiều ca ngộ độc pa tê Minh Chay số tiền để chữa trị được ước tính lên tới hàng trăm triệu đồng, khiến bệnh nhân lâm vào cảnh nợ nần.

Truyền thông

Nhiều tờ báo Việt Nam đã phê phán sự "vô tâm, vô ý" của nhà sản xuất, chỉ trích cách quản lý và trách nhiệm cơ quan liên quan tới sản phẩm trong vụ việc, ngoài ra còn liên hệ trường hợp với những vụ ngộ độc trên diện rộng trong nước trước đó. Một số trang báo thì vẽ những bức tranh biếm họa về vụ việc. Các ý kiến đều chỉ ra sự bất cập trong cách xử lý của ba Bộ và gọi đây là " "đá" trách nhiệm", "chồng chéo", đơn cử như Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn là nơi cấp phép lưu hành thực phẩm chay ăn liền, nhưng tới lúc xảy ra ngộ độc thì Bộ Y tế là cơ quan xử lý vụ việc.

Tác động

Đây là vụ ngộ độc botulism đầu tiên ghi nhận tại Việt Nam, được nhận định là "nghiêm trọng" khi sản phẩm có nguy cơ gây ngộ độc rất cao và lượng tiêu thụ ra bên ngoài thị trường rất lớn. Xảy ra trong bối cảnh xu hướng sử dụng đồ chay tăng lên và phổ biến với người tiêu dùng, sau sự việc này, tiếp tục có những ca ngộ độc tương tự được ghi nhận khi ăn pa tê chay hoặc các loại thực phẩm khác. Chi Cục An toàn vệ sinh thực phẩm Hà Nội đã tiến hành tổng kiểm tra các cơ sở sản xuất đồ chay trên toàn thành phố, trong đó phát hiện 14 cơ sở vi phạm và số tổng số tiền phạt là 55 triệu đồng.

Vụ ngộ độc đã làm dấy lên những câu hỏi về lỗ hổng, bất cập trong công tác quản lý chất lượng, kiểm nghiệm thực phẩm dẫn đến bỏ lọt các sản phẩm kém chất lượng ra thị trường đến tay người tiêu dùng, cũng như quy trình cảnh báo và thu hồi sản phẩm chứa chất độc. Các chế tài xử lý cũng gây ra ý kiến tranh cãi vì chưa đủ răn đe và thường chỉ dừng ở mức dân sự mà không phải hình sự, được lý giải là bởi luật về những trường hợp này còn ""hở" quá nhiều", dẫn đến số người vi phạm quy định về vệ sinh an toàn thực phẩm khá lớn nhưng xử lý hình sự thì "rất ít". Sự việc và các khía cạnh xoay quanh nó sau này đã trở thành chủ đề của nhiều bài nghiên cứu đăng trên các tạp chí khoa học Việt Nam và quốc tế. Đến năm 2022, trang VTC News liệt kê vụ việc vào trong số những vụ "vi phạm trắng trợn quyền lợi người tiêu dùng".