nhỏ|345x345px| Tranh đoạt sông, hình trên biểu thị: sông nằm ở mặt bên đường phân thuỷ phát sinh xói mòn hướng lên về phía thượng nguồn, hình dưới biểu thị: sông đổi hướng hợp nhất vào sông tranh đoạt. Sông đoạn đầu ở hạ du thì khô cạn, có [[địa mạo thung lũng.]]
Tranh đoạt sông (chữ Anh: stream capture, river capture), là một danh từ địa lí học, chỉ hiện tượng trong quá trình phát triển dòng sông, hai dòng sông láng giềng do quan hệ xói mòn bên hoặc xói mòn hướng lên, "sông vị trí thấp" vượt qua đường phân thuỷ cướp đoạt vùng tích tụ nước của "sông vị trí cao" ở thượng du. "Sông vị trí thấp" tranh đoạt sông vị trí cao gọi là "sông tranh đoạt", "sông vị trí cao" ở thượng du bị tranh đoạt gọi là "sông đổi hướng", đoạn sông còn sót lại mất đi nguồn nước của "sông vị trí cao" gọi là "sông đoạn đầu". Đường phân thuỷ mới do lòng sông cũ của sông đổi hướng và sông đoạn đầu hình thành, gọi là khe gió. Việc nghiên cứu tranh đoạt sông đều rất có ý nghĩa đối với việc phân chia hướng chảy và vị trí của sông qua các niên đại khác nhau, làm rõ lịch sử phát triển của sông, cùng với tìm kiếm sa khoáng bồi tích.
Định nghĩa
Tranh đoạt sông chỉ hiện tượng, đối với dòng sông nằm ở hai bên đường phân thuỷ, bởi vì chênh lệch tốc độ xói mòn khá lớn, cho nên một trong hai dòng sông có lực xói mòn mạnh đủ khả năng cắt xuyên qua đường phân thuỷ, cướp đoạt đoạn sông thượng du có lực xói mòn khá yếu. Sau khi phát sinh tranh đoạt sông, hệ thống sông ngòi tổ hợp mới lại thành các hình thái địa mạo như sông tranh đoạt, sông đổi hướng, sông đoạn đầu và khe gió. Nguyên nhân hình thành tranh đoạt sông có quan hệ với việc di chuyển đường phân thuỷ và vận động tân kiến tạo. Khi độ dốc và độ dài của hai bên đường phân thuỷ không tương đồng, tốc độ xòi mòn hướng lên của hai bên dòng sông cũng không tương đồng, ở một bên có tốc độ xói mòn hướng lên khá nhanh, nguồn sông kéo duỗi về phía đường phân thuỷ cũng nhanh. Khi cắt qua đường phân thuỷ, dòng sông xói mòn khá nhanh đoạt lấy đoạn sông thượng du, hoàn thành xong quá trình tranh đoạt sông. Có lúc ở trong phạm vi một lưu vực nào đó phát sinh sự nhô lên tân kiến tạo cục bộ, dòng sông không thể bảo toàn đường chảy ban đầu, ép buộc đoạn sông thượng du chảy vào trong một con sông khác để hình thành hiện tượng tranh đoạt sông. Sau khi tranh đoạt sông, sông vị trí thấp tranh đoạt sông vị trí cao gọi là sông tranh đoạt, sông vị trí cao ở thượng du bị tranh đoạt gọi là sông đổi hướng, thượng nguồn của sông đổi hướng vì nguyên do bị sông tranh đoạt cướp lấy, do đó khiến cho đoạn sông hạ du trở thành sông đoạn đầu. Tại chỗ đột ngột đổi hướng của sông đổi hướng, vẫn giữ lại sỏi bồi tích hoặc kiểu hình thung lũng, gọi là khe gió. Ở chỗ tiếp giáp của sông đổi hướng và sông tranh đoạt, hướng chảy của sông cực kì không tự nhiên, thường thường xuất hiện hiện tượng bẻ cong đột ngột, gọi là khuỷu sông tranh đoạt, ở chỗ sát gần khuỷu sông tranh đoạt có lúc hình thành nước rơi. Tranh đoạt sông là hiện tượng thường hay phát sinh trong quá trình phát triển hệ thống sông ngòi, nó không chỉ phản ánh lịch sử phát triển và thay đổi của dòng sông, cũng đáng để nghiên cứu phương thức và cường độ hoạt động tân kiến tạo, ngoài ra có thể tìm kiếm tài nguyên sa khoáng có liên quan.
Hình thành
nhỏ|345x345px|Hình vẽ biểu thị quá trình tranh đoạt sông.
Điều kiện phát sinh
Giữa hai dòng sông muốn phát sinh hiện tượng tranh đoạt sông, cần phải có ba điều kiện ban đầu:
Khoảng cách giữa hai con sông không thể quá xa.
Tác dụng xói mòn bên hoặc xói mòn hướng lên của một trong hai con sông phải mãnh liệt.
Cần phải có một sông là sông vị trí cao, một sông là sông vị trí thấp.
Quá trình
Đầu tiên, chủ lưu hoặc chi lưu của sông vị trí thấp phát sinh xói mòn hướng lên hoặc xói mòn bên cho đến đường phân thuỷ phân chia ranh giới với sông vị trí cao.
Sau đó, đường phân thuỷ tại vị trí xói mòn sản sinh vách gãy, đồng thời hình thành sự sụp đổ của khối đá.
Kế tiếp, sự xói mòn vượt qua sống núi nguyên lúc đầu khiến cho sống núi giáng xuống và biến hoá.
Tiến một bước, đường phân thuỷ của vị trí xói mòn biến mất, dòng nước thượng du của sông vị trí cao đổi hướng chảy vào sông vị trí thấp, hình thành tranh đoạt sông.
Ảnh hưởng chủ yếu
Sau khi sông đổi hướng hợp nhất vào sông tranh đoạt, lưu lượng gia tăng và sự chênh lệch mực nước của sông đổi hướng gia tăng khiến cho mức cơ sở xói mòn giảm xuống, lực xói mòn nước chảy của sông tranh đoạt và sông đổi hướng sẽ gia tăng cho nên sản sinh hẻm núi hoặc thềm sông. Sông đoạn đầu vì nguyên do mất đi vùng tích tụ nước, hiện ra tình hình "sông vô năng" - thung lũng lớn mà nước ít, dễ dàng phát sinh bồi tích, một phần sông đoạn đầu vì nguyên do kênh rạch bằng phẳng, thong thả nên sản sinh ao chứa nước, thí dụ như ao Song Liên Bì (nghĩa là hai cái ao nối liền) ở Nghi Lan, Đài Loan, nhưng mà chỗ hợp nhất chi lưu của nó dễ dàng hình thành quạt phù sa. Việc thay đổi kênh rạch của vùng tích tụ nước khiến cho sự phân phối nguồn nước hạ du thay đổi, đối với ngành nghề dùng thuỷ lượng khá lớn như nông nghiệp, nước uống của cư dân và giao thông hà đạo sẽ hình thành bồi tích, thuỷ lượng hạ du của sông tranh đoạt gia tăng có lợi cho phát triển, hạ du sông đoạn đầu giảm bớt nguồn cấp nước.
Ví dụ
- Khoảng hàng chục nghìn năm trước, sông Tú Cô Loan cổ đại thuộc phía đông Đài Loan chảy từ tây sang đông nằm ở phía đông của dãy núi Hải Ngạn phát sinh xói mòn hướng lên cắt xẻ thượng du sông Hoa Liên thuộc dãy núi Hải Ngạn chảy từ nam lên bắc nằm ở thung lũng Hoa Đông. Khoảng 60 nghìn năm trước, các gò đồi ở Đài Bắc sụt lún hình thành bồn địa Đài Bắc, sông Tân Điếm cổ đại nguyên lúc đầu chảy từ đông sang tây rồi nhập vào biển tại Lâm Khẩu, lại chuyển hướng bắc từ Đạm Thuỷ rồi nhập vào biển hình thành sông Đạm Thuỷ cổ đại, đồng thời xói mòn về phía nam ven rìa đài địa Lâm Khẩu khoảng 30.000 năm trước ở Thạch Môn, tranh đoạt sông Đại Hán cổ đại nguyên lúc đầu chảy từ đông sang tây rồi nhập vào biển tại Đào Viên. Sông Cơ Long cổ đại - một chi lưu khác, phát sinh xói mòn hướng đông lần lượt ở Bát Đổ, Thuỵ Phương vào 20.000 năm trước, tranh đoạt cả hai dòng sông nguyên lúc đầu chảy tư nam lên bắc rồi nhập vào biển ở Cơ Long và Thuỵ Tân, hợp lưu thành lưu vực sông Đạm Thuỷ ngày nay.
- Sông Teays ở thượng du nằm giữa bang Ohio và bang West Virginia tranh đoạt sông Ohio.
- Sông Nenotani thuộc lưu vực sông Ōta ở tỉnh Hiroshima, Nhật Bản, tranh đoạt với sông Gōnokawa.
Ý nghĩa nghiên cứu
Đường phân thuỷ ở khu vực đồng bằng, cao lên và nhô ra không rõ ràng, có chỗ là gò đồi thấp lùn hoặc núi nhỏ thấp, có lúc thậm chí là mặt đất thấp bằng, trên thực tế không tồn tại tính ổn định đường phân thuỷ ở khu vực đồng bằng. Vì vậy, việc đổi hướng dòng sông và đổi dời hệ thống sông ngòi, là rất thường xuyên. Trên đồng bằng ngập lụt, tuỳ theo sự bồi tích liên tục của lòng sông và sự lên cao từ từ của đê tự nhiên, khiến cho mực nước của sông cao hơn khu vực đường phân thuỷ giữa các sông, hình thành sông treo trên đất (suspended river). Bỗng nhiên có một hôm nước lũ tràn vỡ đê tự nhiên, làm phát sinh sự đổi hướng của sông. Sông đổi hướng có thể đổ vào một dòng sông có địa thế khá thấp khác, cũng có thể chiếm lấy vùng đất thấp giữa các sông hoặc kênh rạch cũ bị bỏ hoang. Trong tình huống trước, có thể hình thành một loạt đặc trưng địa mạo như sông thêm nước, sông đổi dòng và sông giảm nước. Trong tình huống sau, sông đổi dòng đã chiếm lấy vùng đất thấp giữa các sông, đồng thời hình thành kênh rạch mới. Dòng sông sau khi đổi dòng, vì nguyên do bồi tích liên tục, khiến cho lòng sông tăng cao, hai bên của nó sẽ xuất hiện đê tự nhiên mới. Nhưng mà, so với kênh rạch và đê tự nhiên cũ ban đầu thì thấp, tuỳ theo sự bồi tích dần dần của dòng nước ngập lụt, nó bị chôn vùi dưới đất sét, đất á sét (clay loam) và tầng bồi tích tướng hồ. Lớp sỏi ở kênh rạch cũ đó, trở thành tầng chứa nước nước ngầm phong phú. Vì thế, việc hiểu biết và nắm vững quy luật đổi hướng dòng sông và dời đổi hệ thống sông ngòi ở khu vực đồng bằng, đều có sẵn ý nghĩa trọng yếu về các phương diện như phòng chống lũ lụt, tiêu trừ nước úng, khai phá lợi dụng tài nguyên nước dưới đất, và khởi công xây dựng hồ chứa nước dưới đất.
👁️
2 | 🔗 | 💖 | ✨ | 🌍 | ⌚
nhỏ|345x345px| Tranh đoạt sông, hình trên biểu thị: sông nằm ở mặt bên đường phân thuỷ phát sinh xói mòn hướng lên về phía thượng nguồn, hình dưới biểu thị: sông đổi hướng hợp nhất
**_Chiến tranh và hòa bình_** (tiếng Nga: _Война и мир_) là một tiểu thuyết của Lev Nikolayevich Tolstoy, được xuất bản rải rác trong giai đoạn 1865–1869. Tác phẩm được xem là thành tựu văn
Để cuộc sống mỗi người trở nên tốt đẹp và có ý nghĩa, ngoài việc sở đắc những thành công vật chất chúng ta còn phải biết xây đắp, vun vén những giá trị tinh
**Chiến tranh Nguyên Mông – Đại Việt lần 2** là cuộc chiến tranh giữa Đại Nguyên và Đại Việt diễn ra trên lãnh thổ Đại Việt từ cuối tháng 1 đến cuối tháng 5 năm
**Cuộc xâm lược Khwarezmia** bắt đầu từ 1219 đến 1221 đánh dấu điểm khởi đầu của quá trình người Mông Cổ chinh phục các nhà nước Hồi giáo. Sự bành trướng của Mông Cổ cuối
**Các cuộc chiến tranh La Mã – Parthia** (Từ năm 66 TCN – 217) là một loạt các cuộc xung đột giữa đế quốc Parthia với người La Mã. Đây là chuỗi các cuộc xung
**Cuộc đua xe đạp toàn quốc tranh Cúp truyền hình Thành phố Hồ Chí Minh**, còn được biết đến với tên gọi tắt **Cúp Truyền hình** hay **HTV Cup**, là một sự kiện thể thao
nhỏ| Áp phích phim cho _[[Hawai Mare oki kaisen|Hawai Mare oki kaisen của_ Kajiro Yamamoto, (ハ ワ イ ・ マ レ ー 沖 海 戦, _The War at Sea from Hawaii to Malaya_ ), Toho
**Câu lạc bộ bóng đá Sông Lam Nghệ An** (), trong văn nói thường được gọi là **Sông Lam Nghệ An** hay ngắn gọn hơn là **Sông Lam**, là một câu lạc bộ bóng đá
**Chiến tranh thế giới thứ hai** (còn được nhắc đến với các tên gọi **Đệ nhị thế chiến**, **Thế chiến II** hay **Đại chiến thế giới lần thứ hai**) là một cuộc chiến tranh thế
**Chiến tranh Pháp – Phổ** (19 tháng 7 năm 1870 – 28 tháng 1 năm 1871), thời hậu chiến còn gọi là **chiến tranh Pháp – Đức** (do sự kiện thống nhất nước Đức ở
**Trận sông Marne lần thứ nhất** là trận đánh diễn ra giữa Đế quốc Đức và liên quân Anh - Pháp trong cuộc Chiến tranh thế giới thứ nhất từ ngày 5 tháng 9 cho
**Song Ji-hyo** (Hangul: 송지효, Hán-Việt: Tống Trí Hiếu, sinh ngày 15 tháng 8 năm 1981, tên khai sinh: **Cheon Seong-im**, sau đó đổi thành **Cheon Soo-yeon**) là nữ diễn viên, người mẫu và người dẫn
**Sự chiếm đoạt xanh** là hành vi chiếm đoạt đất đai và tài nguyên của nước ngoài cho các mục đích môi trường, dẫn đến một mô hình phát triển bất công. Mục đích của
**_Vượt Sóng_** (tựa tiếng Anh: **_Journey from the Fall_** - _Hành trình từ sự sụp đổ_) là một bộ phim độc lập của đạo diễn người Mỹ gốc Việt Trần Hàm và nhà sản xuất
**Chiến tranh Nga–Nhật** hay **Nhật-Nga chiến tranh** (tiếng Nhật: 日露戦争 _Nichi-Ro Sensō_, âm Hán Việt: "Nhật Lộ chiến tranh"; tiếng Nga: Русско-японская война, "Russko-yaponskaya voina"; tiếng Trung: 日俄戰爭 _Rì'ézhànzhēng_, "Nhật Nga chiến tranh") là một
**Song Hye-kyo** (sinh ngày 22 tháng 11 năm 1981) là một nữ diễn viên người Hàn Quốc. Được đánh giá là một trong những nữ diễn viên Hàn Quốc xuất sắc nhất trong thế hệ
**HYDRA** là một tổ chức khủng bố hư cấu xuất hiện trong các tập truyện tranh của Marvel Comics. Tên gọi "HYDRA" có nguồn gốc từ con quái vật Hydra trong thần thoại. Câu khẩu
**Chiến tranh Kim-Tống (1206-1208)** hay **Khai Hi bắc phạt** là một phần của cuộc chiến chiến tranh Tống - Kim, kéo dài 3 năm từ 1206 đến 1208, do triều Tống phát động, tấn công
**Chiến tranh Triều Tiên** là cuộc chiến xảy ra trên bán đảo Triều Tiên giữa Bắc Triều Tiên (với sự hỗ trợ của Trung Quốc, Liên Xô cùng các nước xã hội chủ nghĩa) và
**Cuộc Chiến tranh giành độc lập Hy Lạp** (1821–1829), cũng được biết đến với tên gọi **Cuộc chiến tranh cách mạng Hy Lạp** (tiếng Hy Lạp: Ελληνική Επανάσταση, _Elliniki Epanastasi_; tiếng Thổ Nhĩ Kỳ: يؤنان
**Trịnh – Nguyễn phân tranh** (chữ Hán: 鄭阮紛爭) là thời kỳ phân chia lãnh thổ giữa chế độ "vua Lê chúa Trịnh" ở phía Bắc sông Gianh (Đàng Ngoài) và chúa Nguyễn cai trị ở
**Việt Nam hóa chiến tranh** (tiếng Anh: _Vietnamization_) hay **Đông Dương hóa chiến tranh** là chiến lược của Chính phủ Hoa Kỳ dưới thời tổng thống Richard Nixon trong Chiến tranh Việt Nam, được áp
**Chiến tranh Đại liên minh** (1688-1697) - thường được gọi là **chiến tranh chín năm**, cuộc **chiến tranh Kế vị Palatine**, hoặc **chiến tranh của Liên minh Augsburg** - là một cuộc chiến lớn cuối
**Chiến tranh Pháp – Thanh** là cuộc chiến giữa Đệ tam Cộng hòa Pháp và Đế quốc Đại Thanh, diễn ra từ tháng 9 năm 1884 tới tháng 6 năm 1885. Cuộc chiến nổ ra
**_Sông Đông êm đềm_** (tiếng Nga: Тихий Дон, _Tikhy Don_) là bộ tiểu thuyết vĩ đại nhất của nhà văn Nga Mikhail Aleksandrovich Sholokhov. Với tác phẩm này, Sholokhov đã được tặng Giải Nobel văn
**Chiến tranh Ba Mươi Năm** bắt đầu từ năm 1618, kết thúc năm 1648, chủ yếu diễn ra tại vùng nay là nước Đức và bao gồm hầu hết các cường quốc của châu Âu
nhỏ| Pháo đài bay **B-52** của Không lực [[Hoa Kỳ]] Máy bay **B-52** là loại máy bay ném bom chiến lược hạng nặng, tầm xa, rất nổi tiếng của Không quân Hoa Kỳ, do hãng
**Chiến tranh Hán-Sở** (漢楚爭雄 _Hán Sở tranh hùng_, 楚漢戰爭 _Sở Hán chiến tranh_, 楚漢相爭 _Sở Hán tương tranh_ hay 楚漢春秋 _Sở Hán Xuân Thu_, 206–202 TCN) là thời kỳ sau thời đại nhà Tần ở
**Chiến tranh Pháp – Đại Nam** hoặc **chiến tranh Pháp – Việt**, hay còn được gọi là **Pháp xâm lược Đại Nam** là cuộc xung đột quân sự giữa nhà Nguyễn của Đại Nam và
Đã có nhiều lo ngại và tranh cãi liên quan đến Thế vận hội Mùa hè 2024, bao gồm những lo ngại về an ninh, vấn đề nhân quyền, và tranh cãi về việc cho
nhỏ|phải|Một [[chiến binh Mông Cổ trên lưng ngựa, ngựa Mông Cổ là biểu tượng cho những con ngựa chiến ở vùng Đông Á trong thời Trung Cổ]] nhỏ|phải|Một kỵ xạ Nhật Bản đang phi nước
**Chiến tranh Punic lần thứ nhất **(264-241 TCN) là cuộc chiến tranh lớn đầu tiên xảy ra giữa Carthage và Cộng hòa La Mã, kéo dài suốt 23 năm giữa hai thế lực hùng mạnh
**Chiến tranh Hoa Hồng** là một loạt các cuộc nội chiến tranh giành vương vị nước Anh giữa những người ủng hộ hai dòng họ Lancaster và York. Cuộc chiến diễn ra trong các giai
**Robin** là tên của một số nhân vật hư cấu xuất hiện trong truyện tranh được xuất bản bởi DC Comics, ban đầu được tạo ra bởi Bob Kane, Bill Finger và Jerry Robinson, một
**Chiến tranh Minh – Thanh** hoặc **Người Mãn Châu xâm lược Trung Quốc** (1618–1683) là thời kỳ dài của lịch sử khi người Mãn Châu (Nữ Chân) từng bước xâm lấn và chinh phục lãnh
**Chiến tranh giành độc lập lần thứ nhất của Scotland** (tiếng Anh: The First War of Scottish Independence), là giai đoạn đầu tiên trong một loạt các cuộc chiến tranh giữa hai vương quốc Anh
Bàn Về Chữ Nhẫn Cuộc sống của con người từ thuở khai thiên lập địa đến nay luôn luôn là một trường tranh đấu khắc nghiệt. Hầu hết người ta đã vận dụng tất cả
**Chiến tranh Trăm Năm** là cuộc chiến tranh giữa Anh và Pháp kéo dài từ năm 1337 đến năm 1453 nhằm giành giật lãnh thổ và ngôi vua Pháp. Hai phe chính tham gia vào
**Chiến tranh Afghanistan - Anh lần thứ nhất** là cuộc chiến giữa Công ty Đông Ấn Anh và Tiểu vương quốc Afghanistan từ năm 1839 đến 1842. Nó nổi tiếng với việc thảm sát 4.500
**Chiến tranh Hy Lạp-Ý** ( _Ellinoitalikós Pólemos_ hay **Πόλεμος του Σαράντα** _Pólemos tou Saránda_, "Cuộc chiến năm 40", , "Chiến tranh Hy Lạp") là một cuộc xung đột giữa Ý và Hy Lạp, kéo dài
**Chiến tranh và hòa bình** (tiếng Nga: _Война и мир_) là một phim lịch sử của đạo diễn Sergey Bondarchuk, xuất bản năm 1965. ## Nội dung Truyện phim phỏng theo tiểu thuyết cùng tên
**Mông Cổ chinh phạt nhà Kim** (chữ Hán: 蒙古罰金; phiên âm: _Mông Cổ phạt Kim_), hay **Chiến tranh Mông–Kim** (chữ Hán: 蒙金戰爭; phiên âm: _Mông-Kim chiến tranh_), là cuộc xâm lược toàn diện của người
**Chiến tranh Kim–Tống (1217–1223)** hay **Kim quân tam đạo công Tống chi chiến** (金军三道攻宋之战) là một loạt những cuộc giao tranh giữa quân đội hai nước Kim và Nam Tống kéo dài trong suốt sáu
**Chiến tranh Ogaden**, còn gọi là **Chiến tranh Ethiopia-Somalia**, là một cuộc tấn công quân sự của Somalia từ tháng 7 năm 1977 đến tháng 3 năm 1978 sang khu vực tranh chấp Ogaden do
**Chiến tranh Anh-Maratha lần thứ ba** (1817–1819) là cuộc xung đột cuối cùng và mang tính quyết định giữa Công ty Đông Ấn Anh (EIC) và Đế quốc Maratha ở Ấn Độ. Cuộc chiến tranh
[[Kim Vân Kiều là tác phẩm được thể hiện dưới hình thức mạn họa nhiều nhất xưa nay tại Việt Nam và chưa có dấu hiệu ngưng lại.]] **Truyện tranh Việt Nam** () là thuật
Đã có nhiều **tranh cãi** xung quanh **Đại hội Thể thao Đông Nam Á 2023**, được tổ chức tại Phnom Penh, Campuchia. ## Các nghi lễ ### Quốc kỳ bị treo ngược tại lễ khai
**James Robert Davis** (sinh ngày 28 tháng 7 năm 1945) là một nghệ sĩ hoạt hình, nhà biên kịch và nhà sản xuất người Mỹ. Anh ấy được biết đến nhiều nhất với tư cách
**Chiến tranh Mùa đông** (, , ) hay **Chiến tranh Liên Xô-Phần Lan 1939-1940** là cuộc chiến giữa Liên Xô và Phần Lan do tranh chấp lãnh thổ tại vùng Karelia. Nó diễn ra vào