✨Thoát Lý

Thoát Lý hay Vương Hãn ( Tooril han hoặc Van han; Tiếng Trung: 王汗; mất năm 1203) là một hãn của người Khắc Liệt. Ông là anda (anh em ruột thịt) của Dã Tốc Cai. Ông từng là người bảo hộ và đồng minh quan trọng của Thiết Mộc Chân trong giai đoạn đầu. Những tư liệu chính về cuộc đời của ông được trích trong Mông Cổ bí sử.

Tôn hiệu

"Vương Hãn" là tôn hiệu do nhà Kim của người Nữ Chânđặt cho Thoát Lý. Trong khoảng thế kỷ 13, Thoát Lý là một trong số các thủ lĩnh từ châu Á được đối chiếu với truyền thuyết về Prester John theo ghi chép của Marco Polo hoặc có khi là vua David, anh em với John . Tên Cơ đốc giáo của ông có thể đã thực sự là David.

Giai đoạn đầu đời

Ông sinh khoảng năm 1130 trong một gia đình theo giáo phái Nestorian người Khắc Liệt. Cha ông là Cyriacus Buyruk Khan, thủ lĩnh của bộ tộc Khắc Liệt. Thoát Lý đã có một giai đoạn đầu đời rất khó khăn. Ông bị tộc Miệt Nhi Khất đã bắt cóc khi còn nhỏ và bị bắt làm nô lệ. Ông có thể đã rời khỏi tộc Miệt Nhi Khất sau khi được cha ông giải cứu, dùng tiền chuộc lại hoặc đơn giản là đã tiến hành trốn thoát. Tuy nhiên, theo Bí sử Mông Cổ, ông một lần nữa bị bắt cóc ở tuổi mười ba cùng với mẹ mình bởi người Thát Đát. Khi Thoát Lý quay trở lại tộc Khắc Liệt, cha ông đã gần qua đời. Thoát Lý đã thay thế ông trở thành lãnh đạo tộc Khắc Liệt từ khoảng năm 1165.

Trị vì

Để loại bỏ những đối thủ tiềm năng, ông đã tiêu diệt những người anh em ruột của mình trong khoảng thời gian từ 1165-1171 . Hai trong số các thủ lĩnh của Miệt Nhi Khất là Dair Usun và Toqto'a đã bỏ trốn trước đó, có lẽ do được báo cáo bởi những trinh sát đã thấy các đạo quân di chuyển. Liên quân dễ dàng giành chiến thắng trong cuộc giao tranh diễn ra sau đó và khoảng 300 người Miệt Nhi Khất đã thiệt mạng. Các thủ lĩnh đã chia nhau chiến lợi phẩm và trao những phụ nữ Miệt Nhi Khất cho các chiến binh. Những đứa trẻ bị biến thành nô lệ. Bột Nhi Thiếp được tìm thấy sau đó vào buổi tối. Thoát Lý đã trở lại trại của người Khắc Liệt cùng với người của mình, tự hào về một chiến thắng nhanh chóng.

Năm 1194, Thiết Mộc Chân có dự định tấn công liên minh Tatar - bộ tộc từ lâu đã gây ra cho ông nhiều vấn đề, bao gồm cả vụ mưu sát Dã Tốc Cai, ông đã cầu viện Thoát Lý và được chấp thuận khi vị Vương Hãn vẫn hài lòng với chiến thắng mà Thiết Mộc Chân đã có được trước đó. Ông nội của Thoát Lý là Marcus Buyruk Khan cũng từng bị ám sát bởi người Tatar, điều này cho ông một lý do tương tự với Thiết Mộc Chân để trả thù. Thoát Lý đã tham gia với Thiết Mộc Chân cùng vài nghìn quân Khắc Liệt. Người Jurkhin - một bộ tộc Mông Cổ, cũng được mời tham gia vào cuộc chiến nhưng từ chối lời đề nghị vì họ cũng có chút thù địch với tộc Bột Nhi Chỉ Cân (dòng dõi của Thiết Mộc Chân). Cuối cùng họ đã kết đồng minh với Hoàn Nhan Tương (完顏 襄) thừa tướng của Hoàng đế Kim Chương Tông của nhà Kim. Người Tatars đã bị người Nữ Chân coi là mối nguy hại và đây cơ hội là hoàn hảo để tiêu diệt chúng. Khi lực lượng liên hợp của Thoát Lý và Thành Cát Tư Hãn tấn công người Tatars, Người Tatars đã bị vây hãm trong một cuộc giao tranh vì các chiến binh Nữ Chân từ phía sau họ đã dễ dàng vây ráp kẻ thù. Đàn ông đã bị tàn sát, phụ nữ bị cướp làm vợ lẽ và trẻ em được nhận làm con nuôi hoặc trở thành người hầu, nô lệ. Khoảng hàng nghìn người Tatar đã kháng cự và tự mình trốn thoát. Đây là thời điểm mà Thoát Lý nhận được tôn hiệu Vương Hãn-.

Cuối năm đó, ông bị lật đổ bởi Erke Qara, người anh em mà ông đã không thể loại bỏ đã quay trở lại với quân đội Nãi Man. Nhiều người Khắc Liệt không hài lòng với sự trị vì của Thoát Lý nên đã hỗ trợ trong việc lật đổ ông. Thoát Lý chạy đến Tây Liêu với sự bảo hộ của Gia Luật Trực Lỗ Cổ mà không hề tìm kiếm sự giúp đỡ của Thiết Mộc Chân. Theo bí sử Mông Cổ, ông đã ở lại đó một năm. Sau khi rời Tây Liêu, Thoát Lý quyết định gia nhập thế lực của Thành Cát Tư Hãn. Theo Rashid al-Din, ông đã đến được cứ điểm của Thành Cát Tư Hãn vào năm 1196. Thoát Lý đã trở thành khách của Thiết Mộc Chân trong khoảng hai năm.

Nắm quyền lãnh đạo lần 2

Trong lúc sống lưu vong, Thoát Lý đã nhận được hỗ trợ từ Thiết Mộc Chân- sau đó đã tiến hành cuộc chinh phạt bộ tộc Miệt Nhi Khất lần hai và trao một phần lớn những chiến lợi phẩm cho Thoát Lý. Vị Vương Hãn đã phân phát những tặng phẩm này cho các thủ lĩnh tộc Khắc Liệt để củng cố liên minh với bộ tộc gốc gác của mình. Thiết Mộc Chân sau đó đã tấn công một chi tộc Khắc Liệt là Tumen Tubegen và một phần lớn trong số những người sống sót đã quy phục Thoát Lý. Thoát Lý đã hoàn toàn giành lại quyền kiểm soát tộc Khắc Liệt vào khoảng năm 1198. Người Nãi Man vẫn giữ vị trí trung lập mà không tiến hành chi viện cho Erke Qara vì bộ tộc Nãi Man đã bị chia rẻ nội bộ giữa hai vị hãn là Khan Buyruq chiếm phần phía nam và Tayang khan thừa kế phần phía bắc của vùng đất Naiman. Sau khi thất bại, Erke Qara đã bỏ trốn một lần nữa sang lãnh thổ của Buyruq khan. Để ban thưởng cho những chiến binh Khắc Liệt vẫn trung thành với mình, Thoát Lý đã ra lệnh cho họ cướp bóc bộ tộc Miệt Nhi Khất đã bị suy yếu lần thứ ba. Những thủ lĩnh quan trọng của tộc Miệt Nhi Khất bao gồm hai con trai của Toqto'a-beki đã bị bắt trong khi một người khác bị sát hại. Anh trai của Thoát Lý là Jakha Gambhu đã trở thành anh em kết nghĩa của Thiết Mộc Chân.

Mối quan hệ với người Nãi Man

Vào khoảng năm 1199, Thoát Lý muốn giải quyết triệt để mâu thuẫn với người Nãi Man và sự đấu đá nội bộ giữa hai anh em là hai vị hãn của bộ tộc này là một cơ hội tốt để tấn công. Nếu quân Thoát Lý tấn công một trong hai vị hãn, gần như chắc chắn rằng người kia sẽ không can dự và Thoát Lý có thể lần lượt tiêu diệt từng kẻ thù mà không cần phải đối đầu với hai đối thủ cùng lúc, vốn đã có thể hình thành một liên minh đáng gờm. Thoát Lý đã thành công trong việc chiêu mộ Thiết Mộc Chân và Trát Mộc Hợp là thủ lĩnh bộ tộc Trát Đạt Lan thành đồng minh một lần nữa, vì gần đây họ đã trở thành kẻ thù. Thiết Mộc Chân và Trát Mộc Hợp đã chấp thuận nhưng không thực sự tin tưởng nhau. Khi các lực lượng của liên minh tập hợp lại để chống lại quân đội Nãi Man của Buyruq, họ nhận ra rằng vùng đất Nãi Man có lợi cho một cuộc truy đuổi lâu dài. Thật vậy, Thoát Lý đã gặp rất nhiều khó khăn để truy đuổi kẻ thù của mình vì họ có nhiều đất để tiến hành trốn thoát. Sau chuyến truy đuổi vài trăm kilomet, Thoát Ký nhận ra rằng mình không bao giờ có thể tóm được kẻ thù và quay về. Tướng Kökse Sabraq của Buyruq đã tấn công Thoát Lý khi ông tách biệt khỏi Thiết Mộc Chân, đánh bại con trai của Thoát Lý là Senggüm, bắt giữ con trai và vợ của ông ta. Tuy nhiên họ đã bị đánh trả nhờ sự chi viện từ Thiết Mộc Chân.

Năm 1200, Thoát Lý tiến hành chi viện khi Thiết Mộc Chân bị tấn công bởi một liên minh do tộc Thái Xích Ô thành lập, do kẻ thù cũ của Thiết Mộc Chân là Targhutai Kiriltuk chỉ huy và quân Miệt Nhi Khất do Toqto'a Beki vốn đã phục vị cho con trai mình trên bờ sông Onon.

Mối quan hệ với Trát Mộc Hợp

Năm 1201, Trát Mộc Hợp đang có quan hệ thù địch với Thiết Mộc Chân. Một loạt các bộ tộc Mông Cổ bao gồm Thái Xích Ô, Ikires, Qorolas, Salji'ut, Đỗ Nhĩ Bách Đặc, Suldus, Qatagin, Besud, Miệt Nhi Khất, Ngõa Lạc và cả người Tatars đã công nhận Trát Mộc Hợp là "Cổ Nhi hãn". Thoát Lý đã quyết định liên minh với Thiết Mộc Chân để chống lại thế lực ngày càng tăng của Trác Mộc Hợp. Thoát Lý, Jakha Gambu và Thiết Mộc Chân đã đi vào thung lũng Kerulen với 15000 quân. Khi trông thấy kẻ thù, đoàn quân leo lên núi vì để đi tắt đón đầu kẻ thù. Đó cũng là lúc Buyruq của người Nãi Man đã gia nhập Trát Mộc Hợp. Thoát Lý và Thiết Mộc Chân đã chiến đấu một trận phòng thủ rất khó khăn và nguy hiểm. Mưa xối xả khiến những ngọn đồi núi trập trùng, binh sĩ rơi từ đỉnh cao xuống những khe núi. Sau khi kẻ thù rút hết lực lượng, Thoát Lý rời đi để trở về sông Tula cùng với binh sĩ của mình. Thiết Mộc Chân đã truy đuổi kẻ thù và kết liễu nhiều kẻ còn đang trên lưng ngựa. Targhutai được cho là đã bị thương đến chết từ trận chiến.

Trát Mộc Hợp đã thất bại nặng nề trong trận đánh đầu tiên và Buyruq đã giành quyền chỉ huy quân đội vào năm 1202. Thiết Mộc Chân đã chủ động thực hiện một cuộc đồ sát người Tatar khiến số lượng dân Tatars giảm đi đáng kể. Khi Thiết Mộc Chân và Thoát Lý quay trở lại vùng núi, nhưng lần này là ở phần phía nam của họ phải đối mặt với đội quân do Kuchuguden chỉ huy, trong số đó có tộc Miệt Nhi Khất, Nam Nãi Man, Ngõa Lạc và các bộ tộc theo Trát Mộc Hợp. Sáu bộ tộc đã rời khỏi liên minh với Trát Mộc Hợp và hiện chỉ còn bốn. Một lần nữa, các con dốc, cây cối và các chướng ngại vật tự nhiên khác đã làm chậm bước tiến của rất nhiều kẻ thù của Thoát Lý và Thiết Mộc Chân Khiến cuộc chiến dần trở nên thuận lợi.

Cái chết

Thoát Lý đã rất già vào những năm 1203. Ông đã hơn 70 tuổi và không còn linh hoạt như thời trẻ. Con trai của ông là Ilga Senggüm nắm quyền chỉ huy quân đội Khắc Liệt và Thoát Lý trở chỉ còn là biểu tượng. Ilga đầy tham vọng đã gia nhập lực lượng với Trát Mộc Hợp, Altan và Qutchar, người đã thuyết phục anh ta loại bỏ Thiết Mộc Chân. Ilga đã cố gắng ám sát Thiết Mộc Chân nhưng thất bại, và sau đó đối đầu với lực lượng Thiết Mộc Chân trong một trận chiến khốc liệt, Ilga đã bị thương. Thoát Lý đã có mặt và đảm nhận quyền chỉ huy, nhưng ít nhiều ông vẫn có thể tự chiến đấu do tuổi già và rút quân khỏi cuộc chiến. Một số người Khắc Liệt đã gia nhập lực lượng của Thiết Mộc Chân trong và sau trận chiến. Trận chiến này được gọi là "Trận chiến của cát cháy". Sau trận đánh, Thiết Mộc Chân nhận được sự đầu quân của tộc Qonggirat, những kẻ đã đối đầu với ông trong trận đầu tiên tại Kerulen và sau đó chạy đến chỗ của Trát Mộc Hợp. Tuy nhiên, quân của Thoát Lý và Ilga vẫn đông hơn. Thiết Mộc Chân đã cử sứ giả đến để yêu cầu hòa bình mong muốn nối lại tình bạn của mình với Thoát Lý. Ilga bấy giờ đang thay mặt cho cha mình, đã từ chối lời đề nghị. Nhiều bộ tộc khác đã gia nhập quân của Thiết Mộc Chân trong năm đó. Ông đã sở hữu 11 bộ tộc, chiếm một phần ba dân số toàn Mông Cổ. Khi số lượng kẻ thù tăng lên, Trát Mộc Hợp, Qutchar và Altan đã âm mưu chống lại Thoát Lý nên đã rời khỏi lãnh địa tộc Khắc Liệt để ẩn náu tại lãnh địa của bộ tộc Nãi Man phương Bắc. Các bộ tộc Tayitchi'ut, Dorbed, Qatagin và Salji'ut đã đi theo họ.

Thoát Lý qua đời sau khi Thiết Mộc Chân bất ngờ tấn công tộc Khắc Liệt. 8000 kỵ binh Mông Cổ đã đối mặt với quân đội Khắc Liệt trong ba ngày nhưng cuối cùng Khắc Liệt đầu hàng. Thoát Lý chạy đến chỗ Tayang Khan nhưng bị giết bởi một người lính Nãi Man tên là Qori Sübeči do không nhận ra đó vị hãn của người Khắc Liệt. Phần lớn người Khắc Liệt đã quay sang liên minh với Thiết Mộc Chân. Đầu của Thoát Lý được chuyển đến cho Tayang, ông đã giẫm lên và nghiền nát nó.

Gia đình

Thoát Lý kết hôn với một phụ nữ Khiết Đan và có ít nhất hai con trai - Ilga Senggüm và Uyku. Theo Jami 'al-Tawarikh, Doquz Khatun là con gái của Uyku.

Di sản

Bắt đầu từ thế kỷ 15, các quý tộc Torghut tuyên bố có nguồn gốc từ dòng họ của Thoát Lý.

Thông tin về Vương Hãn trong các nguồn tư liệu

Trong Đoạn 150-151 của Bí sử Mông Cổ (viết năm 1240):

Trong Đoạn 152 của Bí sử:

Trong Đoạn 164 của Bí sử:

Trong Đoạn 178 của Bí sử:

Trong Đoạn 189 của Bí sử:

Trong cuốn Lịch sử Giáo hội của Bar Hebraeus viết vào thế kỷ 13 :

Trong Những chuyến đi của Marco Polo, cuốn 1, chương 47:

Nguồn tham khảo

Thể loại:Mất năm 1203 Thể loại:Thành Cát Tư Hãn Thể loại:Sinh thập niên 1130