Đường Kách mệnh (hay Đường Cách mệnh, cũng có thể hiểu là Đường Cách mạng, tên cuốn sách trên bản gốc được viết là "Dường Kách mệnh") là tác phẩm ghi lại những bài giảng của Nguyễn Ái Quốc (Chủ tịch Hồ Chí Minh) cho các lớp đào tạo cán bộ tại Quảng Châu do Bộ tuyên truyền của "Hội Liên hiệp các dân tộc bị áp bức ở Á Đông" phát hành vào đầu năm 1927. Cuốn sách này đánh dấu cho sự truyền bá Chủ nghĩa Marx – Lenin vào Việt Nam những năm 20 của thế kỷ XX.

Về tên gọi

Theo nhà báo – học giả Quang Đạm, hai chữ "kách mệnh" từ Trung Quốc vào Việt Nam có thể là vào những năm xã hội Việt Nam tiếp nhận "Tân thư" của Khang Hữu Vi, Lương Khải Siêu (cùng khoảng thời gian với các tác phẩm từ nước Pháp của R.Descartes, Montesquieu). Chữ "cách mệnh" theo tinh thần của Nho giáo Trung Quốc là "đổi cái mệnh Trời giao cho con Trời (thiên tử) – là vua nếu vua không làm tròn nhiệm vụ, giữ cái mệnh ấy, vì vậy phải giao "sứ mệnh" này cho con Trời khác".

Nội dung và bố cục

Nội dung cuốn sách được phân chia theo từng vấn đề và số trang cũng được đánh theo từng vấn đề, chứ không có số trang cho toàn cuốn sách. Tác phẩm được triển khai theo ba nội dung cơ bản: Những vấn đề lý luận cách mạng chung; tổng kết các cuộc cách mạng điển hình trên thế giới, rút ra bài học cho cách mạng Việt Nam; xác định phương pháp tổ chức và hoạt động cách mạng. Cụ thể có 15 vấn đề được đề cập:

Tư cách một người cách mệnh;

Vì sao phải viết sách này?;

Cách mệnh;

Lịch sử cách mệnh Mỹ;

Cách mệnh Pháp;

Lịch sử cách mệnh Nga;

Quốc tế;

Phụ nữ quốc tế;

Công nhân quốc tế;

Cộng sản thanh niên quốc tế;

Quốc tế giúp đỡ;

Quốc tế cứu tế đỏ;

Cách tổ chức công hội;

Tổ chức dân cày; và

Hợp tác xã.

Sách do Nguyễn Lương Bằng mang về đến Hải Phòng được đưa lên cất giấu tại ngôi nhà số 157 C (trên gác 2), phố Lê Lợi (tên thời Pháp là Avenue de Belgique) là một trạm giao thông liên lạc mà Nguyễn Ái Quốc đã cử Lý Hồng Nhật về xây dựng, rồi giao lại cho Lê Văn Hiền phụ trách, từ đó mà phân phối đi các ngả. Trong hồi ký của lão thành cách mạng Nguyễn Văn Hoan, ông viết rằng chính ông Nguyễn Lương Bằng đã giao Đường Kách Mệnh cho ông tại ngôi nhà số 191 phố Hàng Cấp, thành phố Nam Định, để từ đó tỏa đi khắp vùng Sơn Nam Hạ (Nam Định, Thái Bình, Ninh Bình, Hà Nam).

Bảo vật quốc gia

Hiện nay Bảo tàng Lịch sử quốc gia còn lưu giữ một trong số ít những bản in đầu tiên năm 1927 của cuốn sách Đường Kách Mệnh. Bản in này được công nhận là Bảo vật quốc gia đợt 1, năm 2012.

Sách hình chữ nhật, gồm 100 trang in litô. Trang bìa được trình bày với dòng chữ trên cùng phía góc trái: Không fải sách bán, dưới đó là tên cuốn sách viết chữ to: Dường Kách mệnh. Dưới tiêu đề là một đoạn trích trong cuốn "Làm gì" của Lê-nin: Không kó lý-luận kách mệnh, thì không kó kách mệnh vận động... Chỉ kó theo lý-luận kách-mệnh tiền-fong, đảng kách-mệnh mới làm nổi trách-nhiệm kách mệnh tiền-fong. Dưới nữa là hình vẽ một người hai tay bị xiềng trong một hình tròn. Có đóng dấu hình êlíp màu tím của Liên hiệp Hội Việt Nam Hữu bộ và Bộ... (bị mất chữ), một phần của con dấu đóng đè lên hình vẽ, giữa hình con dấu là hai dòng chữ Hán. Dưới cùng là dòng chữ Bị Áp Bức Zân Tộc Liên Hợp Hội Tuyên Truyền Bộ Ấn-Hành.

Bản in cuốn sách này được lưu trữ kèm một Tờ trình viết chữ Nôm bằng mực son kể việc bắt được cuốn sách với nội dung như sau:

Tên con là Phó lý Nguyễn Văn Tôn, xã Hạ Trường, xin nộp quan huyện Thanh Hà quyển sách này. Con xin làm đơn trình sau. Bảo Đại năm thứ 5, ngày 29 tháng Hai.

Trên tờ giấy đó còn có chữ ký của Phó lý Nguyễn Văn Tôn, chữ "Nhất" và chữ "Phụng đệ" cùng với dấu của Tri huyện Thanh Hà. Tờ trình của Phó lý xã Hạ Trường (nay là xã Thanh Cường, huyện Thanh Hà, tỉnh Hải Dương) đã xác nhận một điều quan trọng là ngày 29 tháng Hai, Bảo Đại năm thứ 5, tức là ngày 28/3/1930, cuốn sách "cấm" đã bị tịch thu đồng thời nộp "tang vật" kèm theo tờ trình lên Tri huyện Thanh Hà và đã được viên quan cấp trên xác nhận (có dấu của huyện Thanh Hà). Nguyễn Lương Bằng, người được Nguyễn Ái Quốc giao đảm nhận đường dây giao thông liên lạc giữa Tổng bộ Việt Nam Cách mạng Thanh niên (ở Quảng Châu) với trong nước qua tuyến đường biển Quảng Châu – Hải Phòng.

Như vậy hành trình cuốn sách này về Việt Nam có thể được hình dung lại là: cuốn sách được Nguyễn Lương Bằng giấu trên những con tàu chạy tuyến đường Quảng Châu – Hải Phòng, đưa về quê ông ở Hải Dương, sau đó bị một ông lý trưởng bắt được và làm tờ trình gửi lên tri huyện Thanh Hà. Sau đó từ Hải Dương, cuốn sách được đưa vào hồ sơ sách cấm và được đưa về Tòa án tối cao của chính quyền thực dân Pháp ở Hà Nội lưu giữ. Sau ngày Việt Minh tiếp quản thủ đô Hà Nội (1954), ông Nguyễn Văn Hoan khi đó làm việc ở Tòa án nhân dân tối cao, trong quá trình sắp xếp lại tư liệu đã phát hiện ra cuốn "Đường Kách mệnh" của Nguyễn Ái Quốc. Ông đã chuyển bản in gốc này cho Bảo tàng Cách mạng Việt Nam (nay là Bảo tàng Lịch sử quốc gia).