✨Chiếu thoái vị của Bảo Đại

nhỏ|Ảnh chụp bản gốc Chiếu thoái vị tại Trung tâm lưu trữ quốc gia III. Bản Chiếu thoái vị của Bảo Đại chính thức chấm dứt 143 năm Nhà Nguyễn cai trị cũng như chế độ quân chủ ở Việt Nam. Chiếu được Phạm Khắc Hòe, Tổng lý ngự tiền văn phòng của triều đình Huế soạn tại điện Kiến Trung, hoàng thành Huế, rồi được đưa ra niêm yết tại Phu Văn Lâu từ ngày 25 tháng 8 năm 1945. Hoàng đế Bảo Đại thoái vị khi Cách mạng tháng Tám lên đến cao trào. Một buổi lễ được tổ chức nhằm chuyển giao quyền lực cho nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa non trẻ, mới ra đời cuối Thế chiến II tại Châu Á. Bấy giờ Việt Nam đang bị Pháp và sau đó là đế quốc Nhật Bản chiếm đóng.

Sau khi Việt Minh gửi một bức điện tín đến Hoàng thành Huế yêu cầu Hoàng đế Bảo Đại thoái vị, nhà vua đã đồng ý và trao bản chiếu thoái vị cho đại diện chính phủ lâm thời ngày 25 tháng 8. Một vị đại diện của Việt Minh thuyết phục Bảo Đại tổ chức một buổi lễ thoái vị công khai trước toàn dân, ông đã nghe theo, và buổi lễ diễn ra vào ngày 30 tháng 8 năm 1945. Việc làm lễ trao ấn kiếm cho chính phủ mới được coi là biểu tượng "việc trao Thiên mệnh cho chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa". Sau khi thoái vị, Hoàng đế Bảo Đại trở thành "công dân Vĩnh Thụy" (公民永瑞) rồi cố vấn cho chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa mới tại Hà Nội.

Sau khi quân Pháp trở lại Đông Dương khi phe Trục thất bại trong Thế chiến II (gồm Đức, Nhật Bản, v.v.), họ đã cố đưa Bảo Đại trở lại ngai vua và thành lập chính phủ bù nhìn Quốc gia Việt Nam. Bảo Đại là "Quốc trưởng" (國長) của chính quyền này, người Pháp cũng nhúng tay vào việc thành lập Hoàng triều Cương thổ, tại đây ông vẫn được coi chính thức là Hoàng đế, lãnh thổ này tồn tại cho đến năm 1955.

Bối cảnh

Năm 1945, Việt Nam giành lại độc lập trong thời gian ngắn từ tay Pháp khi Hoàng đế Bảo Đại hủy bỏ Hiệp ước Patenôtre chấm dứt chế độ bảo hộ của Pháp đối với Trung Kỳ và Bắc Kỳ, thành lập Đế quốc Việt Nam, thì Việt Nam lại trở thành một quốc gia bù nhìn của Nhật Bản. Nhân dân Việt Nam đòi đấu tranh chống lại sự bóc lột của cả quân Pháp và Nhật, đặc biệt nạn đói Ất Dậu do chiến tranh gây ra khiến hơn 2 triệu người chết. Khi ấy, Việt Minh (Mặt trận Việt Nam độc lập Đồng Minh), một tổ chức Cộng sản, do Hồ Chí Minh lãnh đạo, đã phát động một cuộc tổng khởi nghĩa chống lại cả chế độ thực dân Pháp lẫn Nhật Bản tại Việt Nam vào ngày 14 tháng 8 năm 1945.

Theo Nguyễn Kỳ Nam thì ngày 12 tháng 8 năm 1945, một viên tướng Nhật vào Huế yêu cầu gặp Bộ trưởng Tư pháp Trịnh Đình Thảo, nói rằng có việc rất hệ trọng, bí mật. Lúc đó, nhà báo Nguyễn Kỳ Nam có mặt vì ông là Tổng giám đốc văn phòng Bộ Tư pháp tại Huế trong nội các Trần Trọng Kim. Viên tướng nói với Bộ trưởng rằng ông vừa từ Sài Gòn, Nam Kỳ đến để xin yết kiến ​​Hoàng đế nhằm đối phó cuộc khởi nghĩa của Việt Minh.

Vào thời điểm đó, Hoàng đế Bảo Đại không hay biết tình hình dân chúng bấy giờ, chẳng hạn như nạn đói kinh hoàng Ất Dậu đã giết chết hàng triệu dân khắp An Nam và Bắc Kỳ do không có bằng chứng đương thời nào cho thấy Bảo Đại quan tâm giải quyết thảm họa lớn này trong lịch sử Việt Nam. Khi Việt Minh gửi điện tín yêu cầu Bảo Đại thoái vị, Phạm Khắc Hoè nhận bức điện và nói với Bảo Đại về những yêu cầu khiến ông ngạc nhiên vì ông không hay biết về cuộc cách mạng hoặc những nhân vật chính trị nào đứng sau cuộc cách mạng.

Nhà báo Nguyễn Kỳ Nam cho rằng bản thân Hoàng đế Bảo Đại biết tới Việt Minh trước cuộc cách mạng và một vị tướng Nhật đã cảnh báo nhà vua rằng mình đã thu thập được thông tin tình báo về tổ chức bí mật của những người cách mạng Việt Minh trên khắp cả nước nhưng Bảo Đại đã từ chối lời đề nghị của Nhật Bản tiêu diệt những người Cộng sản vì ông tin rằng chiến tranh đã đổ máu quá nhiều rồi. Nhà báo Nguyễn Văn Lục của báo DCVOnline.net trong bài Nhận định về ba vai trò của Bảo Đại: Vua, Cố vấn tối cao, và Quốc trưởng - Phần 4, đã cho rằng Bảo Đại chấp nhận đề nghị thoái vị là một quyết định có tính toán vì nhà vua vẫn nuôi hy vọng bản thân còn được dân chúng ủng hộ và rằng nhân dân có thể lật đổ cuộc cách mạng để giúp ông.

Một lực lượng quân sự Pháp mang tên "Lambda" gồm 6 người do đại úy người Pháp Castelnat chỉ huy đã nhảy dù xuống cách 28 km từ Huế cố gắng ngăn chặn Hoàng đế Bảo Đại thoái vị. Tuy nhiên, họ đã bị Việt Minh bắt giữ ngay khi dù của họ chạm đất.

Chính thức thoái vị

Chiếu thoái vị của Hoàng đế Bảo Đại được chính thức công bố vào ngày 25 tháng 8 năm 1945. Văn bản chấm dứt triều đại nhà Nguyễn được Hoàng đế Bảo Đại soạn thảo với sự giúp đỡ của Hoàng thân Nguyễn Phúc Vĩnh Cẩn và Phạm Khắc Hoè vào đêm ngày 22 tháng 8 năm 1945 tại điện Kiến Trung, Kinh thành Huế. Sáng hôm sau, khi đại diện của Chính phủ Cách mạng lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa là Trần Huy Liệu và Cù Huy Cận đến điện tiếp nhận chiếu thoái vị, Hoàng đế Bảo Đại trao tờ chiếu cho Trần Huy Liệu, nhưng sau đó ông Liệu hội ý với người đồng hành và tâu với Hoàng thượng rằng: Thưa Hoàng thượng, nhân danh dân tộc Việt Nam, chúng tôi nhận bản văn này rất nhẹ nhàng, không câu nệ. Nhưng, chúng tôi kính xin Hoàng thượng cho tổ chức một buổi lễ vắn tắt, trong đó xin Hoàng thượng công khai tuyên bố cho mọi người biết.

Cùng với chiếu thoái vị, Hoàng đế Bảo Đại cũng ban hành một văn bản kèm theo gửi tới Hoàng tộc Nguyễn, rằng ông muốn đạt triết lý dân vi qúi lên hàng đầu cũng như muốn thà làm dân một nước tự do còn hơn làm vua một nước nô lệ. Ông kêu gọi Hoàng tộc ủng hộ chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và chính họ cũng nên góp sức để bảo vệ nền độc lập của Việt Nam.

Trong buổi lễ, Hoàng đế Bảo Đại mặc Hoàng bào và đội khăn xếp vàng.

Theo hồi ký của nhà vua, Bảo Đại đọc chiếu thoái vị trước đám đông hoàn toàn lặng thing. Theo ông, mọi người có mặt tại buổi lễ đều bị sốc. Ông nhìn những khán giả hàng đầu và tất cả họ đều tỏ vẻ ngạc nhiên cùng cực. Nam nữ có mặt đều ngẩn ngơ. Ông nói rằng bản chiếu thoái vị giống như một tia sét đánh ngang đầu họ khiến họ lặng người đi. Ngược lại, Trần Huy Liệu tuyên bố trong hồi ký của mình rằng đám đông đang reo hò đầy phấn khích. Trong buổi lễ này, ông đã trao lại ấn Hoàng đế Chi Bửu (皇帝之寶) nặng khoảng 10 kg và thanh kiếm bạc nạm ngọc An dân bảo kiếm cho chính quyền Cộng sản.

Ba đại diện của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tham dự buổi lễ thoái vị của Hoàng đế Bảo Đại là Trần Huy Liệu, Nguyễn Lương Bằng và Cù Huy Cận. Song Hồ Chí Minh từ chối: “Nếu một ngày nào đó thống nhất đất nước, chúng ta lấy bằng chứng gì để khẳng định chúng ta có truyền thống mấy ngàn năm văn hiến?”. Những bức ảnh về sự kiện này đã được đăng trên tạp chí Pháp Paris Match.

Trong thời gian Trung Quốc chiếm đóng miền Bắc Việt Nam, nhiều nhóm chính trị dân tộc chủ nghĩa như Việt Nam Quốc Dân Đảng (Việt Quốc) và Việt Nam Cách mệnh Đồng minh Hội (Việt Cách) kêu gọi Bảo Đại một lần nữa lên nắm quyền lãnh đạo đất nước; song ông tỏ ra thờ ơ với những đề xuất này, thay vào đó ông chìm đắm trong những thú vui khoái lạc. Khi ông đến Trùng Khánh, Tứ Xuyên, Trung Quốc cùng với một số Đảng viên Cộng sản như bà Hà Phú Hương (gọi là Phái đoàn) để tìm cách chống lại quân Pháp xâm lược, ông thẳng thừng tuyên bố sẽ ở lại đây chơi, những người đi cùng cho biết Bảo Đại chỉ để tâm đến gái gú và các thú vui. Tuy nhiên, trong hồi ký Bảo Đại, Con Rồng Việt Nam, Bảo Đại lại nói ông nhận được chỉ thị phải ở lại Trung Quốc trong khi trở lại Côn Minh, Vân Nam. Ông nhận được bức điện tín sau: “Thưa Ngài, công việc ở đây đang tốt đẹp. Ngài có thể đi chơi nữa. Hơn nữa, Ngài sẽ rất có ích cho chúng tôi, nếu vẫn ở lại bên Tàu. Đừng lo ngại gì ca. Khi nào sự trở về của Ngài là cần thiết, tôi sẽ báo sau. Xin Ngài cứ tịnh dưỡng để sẵn sàng cho công tác mới. Ôm hôn thắm thiết. Ký tên: Hồ Chí Minh”. Điều này mâu thuẫn với những lời kể trên. Vì quần áo và giấy tờ của ông đều ở trên máy bay nên ông cho rằng Hồ Chí Minh là một "tay đại hề, đóng kịch rất tài". Khu vực này chính thức thành lập ngày 15 tháng 4 năm 1950 và giải thể ngày 11 tháng 3 năm 1955.

Trong thời gian là Nguyên thủ quốc gia, ông thường vắng mặt trong hầu hết các sự kiện ở Việt Nam và thường dành thời gian ở châu Âu hoặc ở Hoàng triều Cương thổ, tại các khu nghỉ dưỡng Đà Lạt, Nha Trang và Buôn Ma Thuột, thay vì làm tròn trách nhiệm người đứng đầu chính phủ.

Bảo Đại bị phế truất chức Quốc trưởng Quốc gia Việt Nam trong một cuộc trưng cầu dân ý đầy gian lận năm 1955.

Số phận ấn Hoàng đế Chi Bửu

thumb|right|Ấn Hoàng đế Chi Bửu (皇帝之寶). Sau khi Pháp phản công trong Chiến tranh Đông Dương lần thứ nhất, chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa chôn ấn và kiếm ngọc tại Bắc Bộ phủ, không mang ra chiến khu.

Ngày 31/12/2024, ấn Hoàng đế chi bảo đã được công nhận là Bảo vật quốc gia của Việt Nam theo Quyết định số 1712/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ.

Số phận An dân bảo kiếm

Thanh kiếm An dân bảo kiếm thẳng, được thiết kế theo kiểu kiếm Pháp điển hình, nhưng chuôi kiếm chạm khắc hình rồng đế quốc, một họa tiết mà vua chúa Việt Nam thường dùng. Nguyễn Văn Thành đã bị vu oan và bị xử chém không thương tiếc. Hơn nữa, Phạm Cao Phong tin rằng không thể quan hầu để "gươm đồ tể", cách gọi nhấn mạnh sự tàn ác của triều Nguyễn, bị rỉ sét vì nó là vật thờ cúng trong cung đình và các quan hầu phải bảo quản các báu vật trong cung không bị bám bụi. Phạm Cao Phong tự hỏi tại sao một thanh kiếm trong tay triều Nguyễn có giá trị biểu tượng cao như vậy lại có thể bị xem nhẹ đến mức dễ bị oxy hóa đến thế.

Phạm Khắc Hòe, người lập danh sách báu vật truyền ngôi của triều Nguyễn viết vào tháng 1 năm 1945 về tình trạng của tất cả các báu vật trong cung:

Điểm thứ hai trong bài viết, Phạm Cao Phong lưu ý nghệ thuật rèn kiếm triều Nguyễn đã đạt đến đỉnh cao và kiếm Việt Nam trong thời kỳ này chất lượng nhất. Lấy một ví dụ, sự kiện ngày 5 tháng 7 năm 1885, người Pháp đã tịch thu một thanh kiếm từng thuộc sở hữu của Hoàng đế Gia Long, hiện đang được trưng bày tại Hôtel des Invalides ở Paris, trông vẫn mới mặc dù được tạo ra hàng trăm năm trước. Do đó, Phạm Cao Phong tự hỏi tại sao một thanh kiếm tương đối mới như An dân bảo kiếm dưới tay một triều đại tàn ác, luôn bảo quản các báu vật cẩn thận, lại có thể ở trong tình trạng tồi tệ vậy. Ông kết luận thanh kiếm mà Bảo Đại trao cho Việt Nam Dân chủ Cộng hòa chắc chắn là một thanh kiếm giả.

Trong hồi ký, Cù Huy Cận viết sau khi nhận An dân bảo kiếm, ông trầm trồ trước thanh kiếm được mạ vàng nhưng lại tò mò lưỡi kiếm dường như đã bị oxy hóa. Với khiếu hài hước, ông bông đùa về tình trạng gỉ sét của thanh kiếm qua micrô khiến đám đông và Hoàng đế Bảo Đại bật cười.

Phạm Cao Phong nhắc tới khả năng Phạm Khắc Hòe đã nhanh chóng lệnh chế một thanh kiếm giả sau khi gặp Trần Huy Liệu vào ngày 28 tháng 8 năm 1945 do không mấy ấn tượng với chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

Trong Hồi ký Nguyễn Hữu Đang, Nguyễn Hữu Đang mô tả lưỡi kiếm bằng vàng. Trong ba khúc kiếm, khúc rộng nhất dày hai inch và có những vuốt sắc như lá lúa. Vỏ kiếm được chạm khắc tỉ mỉ cho thấy kỹ năng người chế tác cũng rất tinh xảo . Nguyễn Hữu Đang mô tả lưỡi kiếm như chỉ có trong truyện cổ tích vậy.

Theo nhiều thông tin trái ngược nhau, thanh kiếm gỉ sét trong tay Cù Huy Cận ngày 30 tháng 8 năm 1945 đã biến thành thanh kiếm vàng trong tay Nguyễn Hữu Đang chỉ trong vòng ba ngày. Trần Huy Liệu nói ông đã giao nộp thanh kiếm, cùng với ấn vàng, cho Hồ Chí Minh và Ban Chấp hành Trung ương Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Phạm Cao Phong tin rằng có khả năng chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa phát hiện ra thanh kiếm này là đồ giả và đã lấy một thanh kiếm khác thay thế, bởi "Vàng gỉ là vàng giả".

Nhầm lẫn thông tin về buổi bàn giao báu vật do Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam

Năm 2020, Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam, Hà Nội khai mạc triển lãm Cách mạng tháng Tám - Mốc son lịch sử với hơn 300 tài liệu, hình ảnh, hiện vật về Cách mạng tháng Tám dẫn và sự ra đời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Một số bức ảnh tại triển lãm mô tả những người lính vận Âu phục kiểu Pháp cầm các báu vật xuất hiện trong buổi lễ thoái vị, những bức ảnh này có dòng mô tả ám chỉ đến lễ thoái vị, nhưng Cù Huy Hà Vũ trong bài viết Kỳ án ấn và kiếm tại lễ thoái vị của vua Bảo Đại - Kỳ 1 xuất bản trên Đài Tiếng nói Hoa Kỳ cho rằng những người lính này không thể là lính triều Nguyễn bởi quân phục họ mặc hoàn toàn khác quân phục lính tráng thời Bảo Đại. Ngoài ra, ông chú ý phần nền rõ ràng là Quảng trường Ba Đình ở Hà Nội chứ không phải Huế, nơi diễn ra buổi lễ thoái vị.

Ông kết luận rằng những bức ảnh này thực chất là lễ trao ấn kiếm lại cho Bảo Đại tổ chức năm 1952 chứ không phải chụp buổi lễ thoái vị của ông.