✨Chiến dịch Vitebsk–Orsha

Chiến dịch Vitebsk–Orsha là một trong ba chiến dịch mở màn cho các hoạt động tấn công lớn nhất năm 1944 của Quân đội Liên Xô trên Chiến trường Byelorussia, diễn ra từ ngày 23 tháng 6 đến ngày 28 tháng 6 năm 1944, đúng ba năm sau ngày phát xít Đức tấn công Liên Xô. Chiến dịch diễn ra trên hướng Vitebsk-Orsha, một trong hai hướng đột kích chủ công của các phương diện quân Liên Xô tại mặt trận Byelorussia. Chỉ sau sáu ngày giao chiến, Phương diện quân Byelorussia 3 và ba tập đoàn quân cánh trái của Phương diện quân Pribaltic 1 đã đánh bại Tập đoàn quân xe tăng 3, cánh trái của Tập đoàn quân 4 và cánh phải của Tập đoàn quân 16 (Đức), bao vây và tiêu diệt một cụm lớn quân Đức tại "cái chảo" Vitebsk, bắt sống tướng Friedrich Gollwitzer, chỉ huy Quân đoàn bộ binh 53 (Đức), tướng Alfons Hitter, Sư đoàn trưởng Sư đoàn bộ binh 206 và đại tá Smit, tham mưu trưởng Quân đoàn 53. Các sư đoàn đoàn Đức thuộc các Quân đoàn bộ binh 6 và 9 đều bị đánh thiệt hại nặng.

Chiến dịch Vitebsk–Orsha mở ra một đột phá khẩu rộng hàng trăm km ở hướng Đông Bắc của Cụm tập đoàn quân Trung tâm (Đức). Chỉ trong hai ngày 26 và 27 tháng 6, quân Đức mất hai trung tâm phòng ngự quan trọng tại Vitebsk, Orsha, các cứ điểm phòng thủ trên tuyến đầu gồm Sirotino (Sirocina), Shumilino (Sumilina), Gnedilovichi (Krupienina), Bogushevsk (Bahuseusk), Shalatino (Shalashino), Dubrovno (Dubrouna) và hàng chục cứ điểm phòng thủ tuyến sau như Beshenkovichi, Lepen (Lepiel), Senno (Syano), Novo Vyalitsa (???), Tolochin (Talachin), Krupky (Krupki) và Borisov (Barysaw), cửa ngõ phía Đông Bắc của Minsk.

Ngày 28 tháng 6, Quân đoàn xe tăng 39 (Đức) mở một cuộc phản kích mạnh bằng lực lượng của các sư đoàn xe tăng 3, 18 và Sư đoàn bộ binh 292 (Quân đoàn bộ binh 55) từ Smolevichi (Smalyavichy) đánh vào Borisov nhưng chỉ cản được quân đội Liên Xô tại các bến vượt sông Berezina trong hai ngày. Ngày 30 tháng 6, Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 5 và Quân đoàn xe tăng cận vệ 2 (Liên Xô) lần lượt đẩy lùi và đánh thiệt hại nặng các sư đoàn xe tăng Đức và tiếp tục tiến công về Minsk.

Bối cảnh chiến dịch

Trên hướng Đông và Đông Bắc khu vực "ban công Byelorussia", Vitebsk giữ vai trò là cửa ngõ tiến ra vùng Pribaltic và Orsha là cửa ngõ ra vào phía Đông Bắc Minsk. Do có các tuyến đường bộ và đường sắt nối với nhau và nối với các khu vực phía Nam qua Mogilev đi Zhlobin (Zlobin) và từ Orsha đi Minsk, Lepen; có sông Luchetsa che chắn ở phía Đông nên Vitebsk và Orsha trở thành hai cụm cứ điểm phòng ngự rất lợi hại trên "Phòng tuyến Panther Wotan" của quân đội Đức Quốc xã. Hai cụm phòng thủ này cùng với hàng chục cứ điểm và hàng trăm đồn binh lẻ bố trí từ phía Đông Polotsk (Polatsk) đến thượng nguồn sông Pronya tạo thành thế ỷ dốc trong tác chiến phòng ngự của Tập đoàn quân xe tăng 3 và cánh Bắc của Tập đoàn quân 4 (Đức). Nếu một trong hai cụm này bị tấn công. Thống chế Ernst Busch có thể điều quân từ Cụm Orsha đi chi viện cho Cụm Vitebsk và ngược lại. Điều này đã diẽn ra nhiều lần trong các chiến dịch và trận đánh cục bộ từ cuối năm 1943 đến mùa hè năm 1944.

Do kết quả của các chiến dịch Nevel và Gorodok và một loạt các trận đánh có tính cục bộ trên chiến tuyến từ phía Nam Gorodok đến Bayevo trong mùa đông 1943-1944 và mùa quân năm 1944, Quân đội Liên Xô đã áp sát Vitebsk từ ba phía. Phương diện quân Pribaltic 1 đã khống chế con đường sắt từ Vitebsk đi Polotsk. Tập đoàn quân 39 và Tập đoàn quân 5 (Phương diện quân Byelorussia 3) áp sát Vitebsk từ phía Đông Bắc và phía Đông. Vitebsk không có đường sắt và đường bộ lớn nối với Minsk do vướng khu hồ Lukomlskoye, hồ Palik và vùng đầm lây kéo dài từ Lepen đến Kholopeniki (Kholopenichi). Mọi tuyến tiếp tế cho cụm quân Đức thuộc Tập đoàn quân xe tăng 3 đóng tại Vitebsk và các vùng phụ cận đều trông cậy vào con đường sắt và đường bộ chạy song song với nó đi từ Minsk sang phía Đông qua Orsha và vòng lên phía Bắc đến Vitebsk.

Binh lực và kế hoạch

Quân đội Liên Xô

Binh lực

Tham gia chiến dịch Vitebsk-Orsha là hai phương diện quân Baltic 1 và Byelorussia 3, nằm dưới sự chỉ đạo của Đại diện Đại bản doanh, Nguyên soái A. M. Vasilevsky Phương diện quân Baltic 1 do Đại tướng I. Kh. Bagramyanlàm tư lệnh, trung tướng V. V. Kurasov làm tham mưu trưởng, với tổng binh lực gồm 359.000 người, 687 xe tăng và pháo tự hành, 4.900 đại bác và súng cối. Tập đoàn quân xung kích 4 do trung tướng P. F. Malyshyev chỉ huy. Trong biên chế có 7 sư đoàn và 1 lữ đoàn bộ binh, 1 lữ đoàn và 3 trung đoàn pháo và súng cối, 3 trung đoàn phòng không, 1 lữ đoàn cơ giới và 1 tiểu đoàn xe tăng độc lập. Tập đoàn quân cận vệ 6 do trung tướng I. M. Chistyakov chỉ huy. Trong biên chế có 9 sư đoàn bộ binh; 3 sư đoàn, 1 lữ đoàn và 7 trung đoàn pháo và súng cối; 2 sư đoàn và 1 trung đoàn phòng không; 2 lữ đoàn và 3 trung đoàn xe tăng; 2 trung đoàn pháo tự hành. Tập đoàn quân 43 do trung tướng A. P. Beloborodov chỉ huy. Trong biên chế có 8 sư đoàn bộ binh; 3 lữ đoàn và 3 trung đoàn pháo, 1 lữ đoàn và 1 trung đoàn súng cối; 1 sư đoàn và 2 trung đoàn phòng không; 2 lữ đoàn và 1 trung đoàn xe tăng; 2 trung đoàn pháo tự hành và 1 trung đoàn xe bọc thép. Quân đoàn xe tăng 1 do trung tướng xe tăng V. V. Butkov chỉ huy. Trong biên chế có 3 lữ đoàn xe tăng; 1 lữ đoàn cơ giới; 2 trung đoàn pháo tự hành; 2 các tiểu đoàn cơ giới; 1 trung đoàn súng cối và 1 trung đoàn phòng không. Tập đoàn quân không quân 3 do trung tướng không quân N. F. Papivin chỉ huy. Trong biên chế có 3 sư đoàn và 1 trung đoàn tiêm kích, 3 trung đoàn cường kích, 1 sư đoàn và 2 trung đoàn nám bom. Phương diện quân Byelorussia 3 do Đại tướng I. D. Chernyakhovsky làm tư lệnh, trung tướng A. P. Pokrovskiy làm tham mưu trưởng, với tổng binh lực gồm 579.000 người, 1.169 xe tăng, 641 pháo tự hành, 8.412 đại bác và súng cối, 689 khẩu đội pháo phản lực Katyusha, 1.864 máy bay Tập đoàn quân 5 do trung tướng N. I. Krylov chỉ huy. Trong biên chế có 9 sư đoàn bộ binh; 6 lữ đoàn và 1 trung đoàn pháo; 1 lữ đoàn và 2 trung đoàn súng cối; 1 lữ đoàn Katyusha; 5 trung đoàn phòng không; 2 lữ đoàn và 1 trung đoàn xe tăng; 5 trung đoàn pháo tự hành. Tập đoàn quân cận vệ 11 do trung tướng K. N. Galitskiy chỉ huy. Trong biên chế có 9 sư đoàn bộ binh; 2 lữ đoàn và 6 trung đoàn pháo; 1 sư đoàn và 5 trung đoàn súng cối; 1 lữ đoàn và 3 trung đoàn Katyusha; 2 sư đoàn và 2 trung đoàn phòng không; 4 lữ đoàn và 4 trung đoàn xe tăng; 1 lữ đoàn cơ giới; 5 trung đoàn pháo tự hành. Tập đoàn quân 31 do trung tướng V. A. Gluzdovsky chỉ huy. Trong biên chế có 9 sư đoàn bộ binh; 2 lữ đoàn và 4 trung đoàn pháo; 2 trung đoàn súng cối; 1 sư đoàn và 3 trung đoàn phòng không; 1 lữ đoàn xe tăng và 4 trung đoàn pháo tự hành. Tập đoàn quân 39 do trung tướng I. I. Lyudnikov chỉ huy. Binh lực gồm 7 sư đoàn bộ binh; 1 lữ đoàn và 1 trung đoàn pháo; 2 trung đoàn súng cối; 1 trung đoàn phòng không; 1 lữ đoàn xe tăng và 2 trung đoàn pháo tự hành. Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 5 do thượng tướng xe tăng P. A. Rotmistrov chỉ huy. Trong biên chế có 6 lữ đoàn và 1 trung đoàn xe tăng, 2 lữ đoàn và 1 trung đoàn cơ giới; 6 trung đoàn pháo tự hành; 1 trung đoàn mô tô; 4 trung đoàn pháo, 3 trung đoàn súng cối, 2 trung đoàn phòng không và 1 trung đoàn không quân. Quân đoàn xe tăng cận vệ 2 "Tatsinskaya" do thiếu tướng A. S. Burdeyniy chỉ huy. Trong biên chế có 3 lữ đoàn và 1 trung đoàn xe tăng; 1 lữ đoàn cơ giới; 2 trung đoàn pháo tự hành; 1 trung đoàn pháo, 1 trung đoàn súng cối, 1 trung đoàn phòng không. Cụm kỵ binh cơ giới hóa do trung tướng N. S. Oslikovsky chỉ huy, gồm có: Quân đoàn cơ giới cận vệ 3 "Stalingrad" do trung tướng V. T. Obukhov chỉ huy. Trong biên chế có 3 lữ đoàn và 1 tiểu đoàn cơ giới; 1 lữ đoàn và 1 tiểu đoàn xe tăng; 3 trung đoàn và 1 tiểu đoàn pháo tự hành; 1 trung đoàn bộ binh mô tô; 2 trung đoàn súng cối; 1 trung đoàn phòng không. Quân đoàn kỵ binh cận vệ 3 gồm 3 sư đoàn kỵ binh; 2 trung đoàn pháo tự hành, 1 tiểu đoàn trinh sát cơ giới, 1 trung đoàn và 1 tiểu đoàn súng cối, 1 trung đoàn phòng không. **Tập đoàn quân không quân 1 do trung tướng không quân M. M. Gromov chỉ huy. Trong biên chế có 8 sư đoàn tiêm kích; 4 trung đoàn cường kích và 6 sư đoàn ném bom.

Kế hoạch

Sơ đồ bố trí binh lực và các hướng tấn công chính của Quân đội Liên Xô trong Chiến dịch Vitebsk-Orsha

Theo khung kế hoạch chung của chiến dịch Bagration, Phương diện quân Baltic 1 sẽ tấn công vào Polotsk, Glubokoye, Švenčionys và tiến ra Šiauliai, cắt đứt cụm Tập đoàn quân Bắc khỏi cụm Tập đoàn quân Trung tâm và tiến tới bờ biển Baltic tại Klaipeda. Trong khi đó, Phương diện quân Byelorussia 3 sau khi thạnh toán xong mục tiêu Vitebsk-Orsha sẽ thọc vào Borisov, tới Minsk, Molodechno (Maladzyechna), Vilnius, Kaunas, Lida Grodno và áp sát biên giới Đông Phổ. Tuy nhiên trong giai đoạn đầu tiên của chiến dịch, hai phương diện quân này có nhiệm vụ phối hợp thanh toán quân Đức tại Vitebsk và sau đó phát triển tấn công về hướng Tây, đồng thời làm nhiệm vụ che sườn cho cánh trái của quân đội Liên Xô tại khu vực này trước các đòn phản kích mà quân Đức ở Minsk và Borisov có thể tung ra.

Để bảo đảm cho hướng tấn công trọng yếu này có được tốc độ đột kích nhanh chóng, STAVKA điều động Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 5 của tướng P. A. Rotmistrov từ Phương diện quân Ukraina 2 đến Phương diện quân Byelorussia 3. Tuy nhiên, Trong quá trình điều động, Bộ Tổng tham mưu thấy đại tướng I. S. Konev, Tư lệnh Phương diện quân Ukraina 2 muốn giữ lại một phần xe tăng và các trung đoàn pháo tự hành cho mình. Sự việc được báo cáo lên Đại bản doanh và ngày 25 tháng 5, tướng I. S. Konev nhận được bức điện ngắn gọn nhưng nghiêm khắc của I. V. Stalin:

Và tướng I. S. Konev đã phải chấp hành nghiêm chỉnh mệnh lệnh này. Ngày 12 tháng 6, Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 5 đã tập kết tại Rudnya, nơi đóng Sở chỉ huy tiền phương của Phương diện quân Byelorussia 3.

Ban đầu, Bộ Tổng tham mưu Liên Xô cho rằng hướng đột kích nhanh nhất đến Minsk là hướng Orsha - Borisov. Tuy nhiên, khi nghiên cứu thế bố trí của Tập đoàn quân xe tăng 3 và Tập đoàn quân 4 (Đức), trinh sát Phương diện quân Byelorussia 3 nhận thấy các đơn vị xe tăng và cơ giới mạnh của quân Đức đều tập trung tại hai cụm cứ điểm Vitebsk và Orsha. Quân đoàn xe tăng 39 đóng tại Minsk và vùng phụ cận. Điểm yếu trên tuyến phòng thủ của quân Đức nằm tại khu vực từ Shalatino đến Bogushevsk, trên thượng nguồn sông Luchetsa, chỗ tiếp giáp giữa Quân đoàn bộ binh 6 của Tập đoàn quân xe tăng 3 và Quân đoàn bộ binh 27 của Tập đoàn quân 4 (Đức). Tuyến phòng ngự tại phía Bắc Orsha từ 20 đến 40 km này mỏng yếu hơn các khu vực xung quanh Orsha và Vitebsk. Đặc biệt, từ Minsk, Quân đoàn xe tăng 39 (Đức) có thể cơ động lực lượng chặn đánh đòn đột kích trực diện của Phương diện quân Byelorussia 3 vào Orsha. Do đó, ngày 17 tháng 6, Đại bản doanh Bộ Tổng tư lệnh Tối cao Liên Xô quyết định chọn hướng đột kích cho Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 5 và Quân đoàn xe tăng cận vệ 2 "Tatinskaya" ở dải tấn công của Tập đoàn quân 5. Mặc dù phải vượt sông Luchetsa nhưng hướng đột kích này sẽ tạo thế chia cắt và bất ngờ thọc sâu vào Minsk, "cái lõi" của hệ thống phòng thủ của quân Đức tại Byelorussia, vô hiệu hóa một chuỗi các chốt "trì hoãn chiến" của quân Đức dọc theo đường cao tốc Minsk - Orsha.

Thống chế Ernst Busch bố trí dải phòng ngự chính của Tập đoàn quân Trung tâm trên cánh Bắc từ Sirotino vòng qua Vitebsk, chạy dọc sông Luchetsa qua Orsha, nối với tuyến sông Pronya qua Mogilev, Rogachev (Rahachow), Zlobin ở phía Nam. Hai cụm quân mạnh nhất gồm Quân đoàn bộ binh 53 và Quân đoàn bộ binh 27 được bố trí ở Vitebsk và dọc theo con đường cao tốc Moskva - Minsk qua Orsha. Các quân đoàn còn lại đều có các cụm phòng ngự cấp sư đoàn và trung đoàn, các chốt phòng ngự cấp tiểu đoàn và đại đội. Dải phòng ngự thứ hai được bố trí từ Ushachi rồi chạy dọc theo sông Berezina qua hồ Palik, Borisov, Chernyavka (???), Berezino (Byerazino); nối với tuyến phòng ngự thứ hai của Tập đoàn quân 9 ở Svisloch, chạy dọc theo sông Berezina xuống Bobruisk (Babruysk) và kết thúc ở Parichi (Parycy). Phía sau các đơn vị này là một lực lượng dự bị trực tiếp khá mạnh gồm Quân đoàn xe tăng 39 và các đơn vị tăng cường. Trong quá trình tác chiến, tướng Georg-Hans Reinhardt có thể trông cậy vào các lực lượng dự bị tuyến 2 của Cụm tập đoàn quân A đóng ở Đông Phổ và Ba Lan kéo sang. Sư đoàn bộ binh 158 (Liên Xô) tấn công đánh chiến nhà ga Vitebsk 5 giờ sáng ngày 23 tháng 6, hơn 3.500 khẩu pháo, súng cối và các dàn hỏa tiễn của 4 tập đoàn quân Liên Xô đã dựng một bức tường lửa dài hơn 150 km, sâu từ 1 đến 10 km trên dọc tuyến phòng thủ của quân Đức từ Sirotino đến phía Nam Vitebsk. Ngay từ những loạt đạn đầu tiên, pháo binh Đức đã bị chế áp và bắn trả yếu ớt. Một chiếc trinh sát Henken của không quân Đức bay lượn trên khu vực tiền duyên để quan sát nhưng đã bị các máy bay Yak-3 bắn rơi. Nguyên soái A. M. Vasilevsky, đại tướng I. D. Cherniakhovsky, trung tướng V. E. Makarov thẩm vấn tướng Friedrich Gollwitzer và tướng Alfons Hitter Ở phía Nam Vitebsk, mặc dù phải vượt sông Luchesa nhưng Tập đoàn quân 5 và Cụm kỵ binh cơ giới của tướng N. S. Oslikovsky đã nhanh chóng cắt đứt đường sắt Vitebsk - Orsha ở phía Nam thành phố, đánh chiếm thị trấn - nhà ga Bogushevsk. Nhận thấy "cái chảo" ở Vitebsk đang hình thành, Nguyên soái A. M. Vasilevsky yêu cầu tướng N. S. Oslikovsky tăng tốc độ tấn công để đánh chiếm Senno trong ngày 24 tháng 6, ngăn chặn quân Đức từ Novo Byalitsa (Novaya Belitsa) và Tolochin kéo lên cứu viện. Tập đoàn quân 5 được lệnh đưa Quân đoàn bộ binh 45 từ thê đội 2 vào cửa đột phá, sử dụng toàn bộ xe tăng của tập đoàn quân tổ chức tấn công lên phía Bắc để nhanh chóng khép vòng vây. Tập đoàn quân 39 được lệnh tăng cường sức ép ở Đông Bắc Vitebsk, cầm chân Quân đoàn bộ binh 53 của Tập đoàn quân xe tăng 3 tại Vitebsk càng lâu càng tốt.

Ngày 24 tháng 6, các binh đoàn của 4 tập đoàn quân Liên Xô tiếp tục tấn công theo đúng lộ trình đã vạch ra. Ở phía Bắc Vitebsk Tập đoàn quân cận vệ 6 đã vượt sông Ulla tiến về Lepen nhưng tốc độ tấn công bị chậm lại do phải khắc phục các bãi lầy trên khu vực phía Bắc Chashniki. Quân đoàn xe tăng 1 từ bàn đạp Ulla hướng mũi đột kích sang phía Tây, đánh chiếm thị trấn Ushachi. Tập đoàn quân 43 đánh chiếm các thị trấn Beshenkovichi. Quân đoàn 60 được đưa từ thê đội 2 vào chiến đấu đã hướng mũi tấn công về thị trấn Gnedilovichi, đầu mối giao thông quan trọng trên tuyến đường bộ Vitebsk - Lepen. Ở phía Nam, Cụm kỵ binh cơ giới của tướng N. S. Oslykovsky đã vọt tiến qua Senno, cắt đứt con đường sắt Orsha - Lepen. Tập đoàn quân 39 bắt đầu tổ chức vượt sông Luchesa ở sát phía Nam Vitebsk. Tập đoàn quân 5 hướng đòn tấn công về Gnedilovichi. Đến cuối ngày 24 tháng 6, quân Đức chỉ còn giữ được một hành lang hẹp rộng không quá 20 km ở phía Tây Vitebsk. Gần như toàn bộ Quân đoàn 53 (Đức) đóng tại Vitebsk đã rơi vào một "cái túi" tác chiến nguy hiểm.

Trong khi chủ lực Quân đoàn bộ binh 53 (Đức) đang lo đối phó với Tập đoàn quân 39 (Liên Xô) ở phía Đông Vitebsk thì chống chọi lại với 4 quân đoàn bộ binh và 4 lữ đoàn xe tăng Liên Xô tại thị trấn Gnedilovichi chỉ còn trơ trọi Sư đoàn bộ binh 246 (Đức). Tướng Friedrich Gollwitzer đã điều Trung đoàn cơ giới 9 và Tiểu đoàn 3 của Lữ đoàn pháo tự hành 281 từ Vitebsk tiến ra khai thông con lộ ở Gnedilovichi. Song, tất cả đã quá muộn, xế chiều ngày 25 tháng 6, Sư đoàn bộ binh 246 bị đánh tan, Trung đoàn cơ giới 9 và Tiểu đoàn 3 pháo tự hành (Đức) bị thiệt hại nặng và phải bỏ chạy về Vitebsk. Quân đoàn bộ binh 60 (Tập đoàn quân 43) và quân đoàn bộ binh 45 (Tập đoàn quân 5) đã khép vòng vây tại Gnedilovichi. "Cái túi" Vitebsk đã biến thành một "cái chảo". Ở hai bên sườn phía Bắc và phía Nam tuyến Vitebsk - Lepen, các tập đoàn quân Liên Xô đã đột phá sâu hơn sang phía Tây. Tập đoàn quân cận vệ 6 sau khi đánh chiếm Lepen đã áp sát tuyến phòng thủ thứ hai của Cụm tập đoàn quân Trung tâm (Đức) trên thượng nguồn sông Berezina. Cánh trái của Tập đoàn quân 5 (hai quân đoàn bộ binh) và Cụm kỵ binh cơ giới của tướng N. S. Oslykovsky đã tiến đến khu đầm lầy quanh hồ Lukomlskoye và đánh chiếm thị trấn cùng tên (Novalukoml). Riêng Quân đoàn xe tăng 1 phải tạm dừng tấn công sau khi đánh chiếm thị trấn Ushachi do mũi tấn công của Tập đoàn quân xung kích 4 (Liên Xô) không vượt qua được tuyến phòng thủ của Quân đoàn bộ binh 1 (Đức) ở Đông Bắc Polotsk.

Không đợi đến ngày hôm sau, chiều 25 tháng 6, Tập đoàn quân 39 và các quân đoàn bộ binh 60 (Tập đoàn quân 43), 45 (Tập đoàn quân 5) bắt đầu các trận đánh để tiêu diệt cụm quân Đức tại Vitebsk. Tướng Friedrich Gollwitzer không hề hay biết về việc quân đoàn của ông ta đã bị bao vây và cho rút quân về ngoại ô Tây Nam Vitebsk với hi vọng con đường sắt Vitebsk - Orsha vẫn nằm trong tay quân Đức. Đêm 25 tháng 6, Tập đoàn quân 39 bắt đầu đột kích vào trung tâm thành phố, quân Đức đã đặt mìn để phá cây cầu chung (đường sắt - đường bộ) lớn nhất thành phố Vitebsk nhằm ngăn cản quân đội Liên Xô tấn công. 300 kg thuốc nổ đã được cài sẵn vào các mố trụ cầu và công binh Đức chỉ chờ xe tăng Liên Xô lên cầu để khai hỏa. Trung sĩ công binh Fyodor Kalashnikovich Blokhin cùng hạ sĩ Mikhail Kuznetsov đem theo 12 trinh sát của Trung đoàn bộ binh 875 (Sư đoàn bộ binh 158 thuộc Tập đoàn quân 39) đã bất ngờ tập kích nhóm công binh Đức. Trong khi hạ sĩ Mikhail Kuznetsov cắt dây điện thì trung sĩ F. K. Blokhin lao vào rút kíp nổ ra khỏi khối mìn. Cây cầu được bảo vệ và Lữ đoàn xe tăng cận vệ 28 đã tiến qua cây cầu này vào giải phóng Vitebsk., tuy nhiên đến chiều ngày 26 tháng 6 tướng Gollwitzer - tư lệnh quân đoàn số 53 - đã ra lệnh phá vây khỏi Vitebsk trái với yêu cầu của Hitler. Có điều, tất cả đã quá muộn. Tính đến ngày 27 tháng 6 quân đoàn bộ binh số 53 gần như đã biến mất khỏi chiến trường với gần 30.000 người bị giết và bắt làm tù binh. Một nhóm vài nghìn lính Đức thuộc sư đoàn bộ binh thuộc không quân số 4 tìm cách chạy thoát khỏi vòng vây nhưng đã bị tiêu diệt sạch tại một khu rừng phía Tây Vitebsk. Tàn quân của quân đoàn bộ binh số 9 bỏ chạy về phía Polotsk trong khi tập đoàn quân cận vệ số 6 (Liên Xô) đang truy kích sát nút ở phía sau. Quân đoàn bộ binh số 6 cũng gần như bị tiêu diệt toàn bộ. Chỉ trong vòng vài ngày, Tập đoàn quân thiết giáp số 3 của Đức đã bị đánh cho tan tác và phòng tuyến quân Đức bị thủng một lỗ lớn ngay tại phía Bắc của Tập đoàn quân số 4 và tại vị trí cũ của quân đoàn bộ binh số 6.

Giải phóng Orsha

Do vị trí trọng yếu của Orsha, quân đội Đức Quốc xã đã biến thành phố này thành một cụm cứ điểm cực mạnh do Sư đoàn bộ binh 78 chống giữ và được yểm hộ sườn phía Nam bởi Sư đoàn bộ binh xung kích 25. Để đột phá tuyến phòng thủ dày đặc của quân Đức tại đây, quân đội Liên Xô đã triển khai nhiều đơn vị công binh trang bị nặng nhằm tăng cường cho các mũi đột phá. Ngày 23 tháng 6 năm 1944, Tập đoàn quân cận vệ số 11 (Liên Xô) mở màn cuộc tấn công nhưng trước sức kháng cự quyết liệt của quân Đức đã không thu được kết quả đáng kể. Tuy nhiên, ngày hôm sau, Sư đoàn bộ binh cận vệ 1 đã đột phá được phòng tuyến quân Đức tại một địa đoạn hẹp ở khu vực đầm lầy phía Bắc cụm Orsha của Sư đoàn bộ binh 78 (Đức), buộc lực lượng này phải triệt thoái về tuyến phòng thủ Hessen ở khu vực phòng thủ thứ 3. Đột phá khẩu đã tạo một khoảng trống giữa Sư đoàn bộ binh 25 với Sư đoàn bộ binh số 78 của quân Đức. Sau khi có được thành quả này, đại tướng I. D. Chernyakhovsky đã tung Quân đoàn xe tăng cận vệ 2 "Tatinskaya" vào cửa đột phá. Đến ngày 25 tháng 6, phòng tuyến của quân Đức bắt đầu tan vỡ; cuộc phản kích của phía Đức tại Orekhovsk (???) đã thất bại và không thể nào cứu vãn nổi tình hình.

Trong thời gian đó, Quân đoàn bộ binh 6 của Tập đoàn quân xe tăng 3 (Đức) đóng tại khu vực Bogushevsk - Shalatino, phía Bắc Orsha cũng đang trên đà sụp đổ trước sức tấn công của quân đội Liên Xô, và đe dọa nghiêm trọng đến thế trận của Quân đoàn bộ binh 27 đang phòng thủ trên khu vực từ Orsha đến Shklov (Shklou). Vào 11 giờ 20 phút sáng ngày 25 tháng 6, Quân đoàn bộ binh 6 (Đức) bị cắt đứt hoàn toàn khỏi Tập đoàn quân xe tăng 3. Thống chế Ernst Busch buộc phải đặt quân đoàn này dưới quyền chỉ huy của Thượng tướng Kurt von Tippelskirch, tư lệnh Tập đoàn quân 6. Lực lượng dự bị còn lại của nó là Sư đoàn bộ binh cơ giới 14 được vội vã ném vào mặt trận để cản mũi tấn công của Quân đoàn xe tăng cận vệ 2 (Liên Xô) tại phía Bắc Orsha. Tuy nhiên, những nỗ lực này của quân Đức chỉ như muối bỏ biển: đến đêm ngày 25 rạng ngày 26 tháng 6, trận địa phòng thủ của Quân đoàn 6 (Đức) tại tuyến Hessen đã bị Tập đoàn quân cận vệ 11 (Liên Xô) đập tan, Quân đoàn bộ binh 6 (Đức) coi như bị xóa sổ. Tàn quân của nó bỏ chạy tán loạn về phía Borisov. Tướng Georg Pfeiffer, tư lệnh quân đoàn này đã mất liên lạc với các đơn vị của ông ta và sau đó tử trận ngày 28 tháng 6. Tối 26 tháng 6, Quân đoàn xe tăng cận vệ 2 "Tatsinskaya" (Liên Xô) đã cắt đứt đường sắt và đường bộ Minsk - Orsha ở phía Tây Orsha 15 km. Trước tình hình bị đe dọa bao vây, ngày 26 tháng 6, Sư đoàn bộ binh 78 (Đức) buộc phải bỏ Orsha tháo chạy, theo sau là các đơn vị tiên phong của Quân đoàn xe tăng cận vệ số 2 (Liên Xô) đang truy kích sát gót. Chiều ngày 27 tháng 6, Orsha được giải phóng. Ở phía Nam Orsha. Quân đoàn bộ binh 27 (Đức) được lệnh phải giữ vững trận tuyến bằng mọi giá. Tuy nhiên, dù đã dùng đến lực lượng dự bị cuối cùng là Sư đoàn bộ binh 260 và sư đoàn cảnh vệ 286 nhưng trận tuyến của Quân đoàn này vẫn bị các Tập đoàn quân 33 và cánh bắc của Tập đoàn quân 49 (Liên Xô) đẩy lùi về tuyến sông Dniepr, sát Mogilev. Tuy nhiên, đại tướng I. D. Cherniakhovsky đã giải thích cho vị tướng già thấy rõ hai điều trong kế hoạch của STAVKA. Một là làm như vậy để bao vây cánh quân Đức tại phía Đông Minsk chứ không phải để đuổi chúng về Minsk. Hai là STAVKA nhân được tin tình báo về việc Thống chế Ernst Busch đã bị cách chức và Thống chế Walter Model thay thế vị trí Tư lệnh Cụm tập đoàn quân Trung tâm. Walter Model được trao quyền điều động một số đơn vị đang ở hướng Tây Nam, trong đó có Sư đoàn xe tăng 5 đang đóng ở Kovel lên Minsk hợp lực với Quân đoàn xe tăng 39 để tiến hành phản công quân đội Liên Xô ở khu vực phía Đông Minsk mà trọng điểm là Borisov. Việc điều Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 5 đi theo con đường lớn đến Minsk có thể làm lộ ý đồ của STAVKA. Tướng P. A. Rosmitrov chấp nhận chuyển quân đến hướng mới.

Cuộc phản công Borisov của quân Đức thất bại

Thay thế thống chế Ernst Busch, thống chế Walter Model tiếp nhận một "bất động sản" đang trên đà sụp đổ nhưng lại được đích thân Adolf Hitler giao nhiệm vụ phải giữ được trận tuyến phía Tây Byelorussya bằng mọi giá. Walter Model được Tổng hành dinh lục quân Đức ở Đông Phổ trao quyền điều động nhiều sư đoàn của Cụm tập đoàn quân A sang khôi phục lại tình hình ở Byelorussia. Ngoài ba sư đoàn bộ binh và một sư đoàn cơ giới được điều tư Ba Lan sang, Walter Model còn điều động Sư đoàn kỵ binh 3 ở Pinsk và Sư đoàn xe tăng 5 từ Kovel. Sáng sớm 28 tháng 6, các sư đoàn xe tăng 7 và 18 (Đức) bắt đầu phản công từ Smolevichi lên Borisov. Đòn phản công bất ngờ của quân Đức đã chặn được Tập đoàn quân cận vệ 11 (Liên Xô) ở phía Bắc Borisov 5 km. Sáng 29 tháng 6, các trung đoàn xe tăng hạng nặng 25, 51, 118 và Trung đoàn pháo tự hành 78 (Đức) đã đánh bật Quân đoàn bộ binh cận vệ 36 (Liên Xô) về Krupki, cách Borisov 20 km về phía Tây. Mất Borisov, quân Đức không chỉ mất một cứ điểm then chốt để phòng thủ Minsk từ hướng Đông Bắc mà còn mất luôn cây cầu gỗ có trọng tải lớn bắc qua sông Berezina. Chiều ngày 29 tháng 6, trước khi rút lui, quân Đức đã cố gắng phá hủy cây cầu bằng cả pháo mặt đất và pháo tăng nhưng Lữ đoàn xe tăng 25 thuộc Quân đoàn xe tăng 29 (Liên Xô) đã vượt qua cây cầu sang bờ Tây sông Berezina, phá hủy các khẩu pháo và đánh lùi các xe tăng Đức. Ngay sau đó, 12 chiếc Ju-87 được Tập đoàn quân không quân 6 (Đức) huy động để phá cây cầu này nhưng đã gặp phải hàng rào máy bay tiêm kích của Sư đoàn không quân 278 (Liên Xô) do Đại tá Konstantin Dmitryevich Orlov chỉ huy, 8 chiếc Ju-87 bị bắn rơi trên hai bờ sông Berezina. Cây cầu chiến lược tại Borisov còn nguyên vẹn đã lọt vào tay quân đội Liên Xô.

Kết quả và đánh giá

Kết quả

Chỉ sau một tuần ngắn ngủi, Tập đoàn quân xe tăng 3 (Đức) hầu như tan rã. Quân đoàn bộ binh 53 bị tiêu diệt và bắt làm tù binh tại khu vực Vitebsk. Quân đoàn bộ binh 9 chỉ còn lại hai trung đoàn và tạm thời ổn định được tuyến phòng thủ mới ở khu vực Polotsk nhờ sự hỗ trợ của Quân đoàn bộ binh 1 (Tập đoàn quân 16 - Đức). Quân đoàn bộ binh 6 (Đức) buộc phải rút về phía Đông Minsk và nhập vào đội hình Tập đoàn quân 4 (Đức) tại "cái túi" Bolma. Các thống kê từ nhiều nguồn cho thấy đã có hơn 33.000 quân Đức tử trận, 3.250 người khác bị bắt làm tù binh, trong đó có tướng Friedrich Gollwitzer, chỉ huy Quân đoàn 53 và 3 tướng dưới quyền. Quân đội Liên Xô giải phóng một vùng đất rộng lớn phía Đông Bắc Byelorussia và chiếm được các bàn đạp ở Borisov và Belgoml (???) để chuẩn bị cho các trận tấn công tiếp theo vào Minsk, Vileyka và Molodechno. Các thành phố Vitebsk và Orsha cùng hơn 2.000 khu dân cư được giải phóng. Tối 27 tháng 6, Moskva bắn đại bác cấp 2 với 24 loạt pháo hoa từ 224 khẩu pháo chào mừng các phương diện quân Pribaltic 1 và Byelorussia 3 dã giải phóng Vitebsk và Orsha.

Một số cá nhân và tập thể đã nhận các huân huy chương kỷ niệm ngày giải phóng thành phố Vitebsk: 20 năm ngày giải phóng Vitebsk (1964): A. F. Kovalyov, V. A. Mitrichev, Nhà máy Đồng hồ Vitebsk; 25 năm ngày giải phóng Vitebsk (1969): A. Ye. Khatkevich, Nhà máy sản xuất đồ điện gia dụng Vitebsk; 25 năm ngày giải phóng Vitebsk khỏi ách phát-xít (1969): G. F. Klikushkin, Nhà máy sản xuất hàng hóa giải trí; 30 năm ngày giải phóng Vitebsk khỏi ách phát-xít (1974): S. N. Kompanichenko, Nhà máy sản xuất đồ điện gia dụng Vitebsk;