✨Lịch sử Nam Mỹ

thumb|right|300 px|Bản đồ chủ quyền tại [[Nam Mỹ từ năm 1700 đến nay]] Lịch sử Nam Mỹ nghiên cứu về lịch sử từ thời tiền sử đến thời hiện đại của Nam Mỹ. Nam Mỹ có một lịch sử lớn. Nền văn minh Norte Chico ở Peru là một trong những nền văn minh đầu tiên trên thế giới. Thời gian nghiên cứu về lịch sử Nam Mỹ có trước nền văn minh Olmec gần hai thiên niên kỷ.

Mặc dù bị cô lập, nhưng trong thời tiền sử, Nam Mỹ phát triển khá nhanh. Điều nay đã bị gián đoạn khi Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha đến Nam Mỹ vào thế kỷ 15. Các nền văn hoá bản địa đã bị mất đi dần từ khi thực dân châu Âu đến đây. Nam Mỹ (đặc biệt là Brasil) còn là nơi sống cho các nô lệ người da đen, sự pha trộn chủng tộc làm cho Nam Mỹ có một cấu trúc xã hội mới.

Sự căng thẳng giữa thực dân châu Âu, người bản địa và nô lệ da đen diễn ra từ thế kỷ 16 đến thế kỷ 19. Với việc độc lập tử Tây Ban Nha vào cuối thế kỷ 19, Nam Mỹ đã trải qua nhiều đợt thay đổi về xã hội và chính trị. Nam Mỹ đã thu hút người nhập cư châu Âu vào đầu thế kỷ 20. Nam Mỹ còn đối mặt với các cuộc xung đột và thay đổi về nhân khẩu.

Tiền sử

thumb|right|280 px|[[Rừng mưa Amazon, gần Manaus]] thumb|250 px|Bắc Nam Mỹ 105 triệu năm trước Trong thời Đại Cổ sinh, Nam Mỹ và châu Phi được dính vào nhau là một phần của siêu lục địa Pangaea. Đến cuối thời Đại Trung sinh, nơi đây là một nơi giàu sinh học lớn. Trong hàng triệu năm, vùng đa dạng sinh học của Nam Mỹ bị cô lập với thế giới bên ngoài.

Từ hàng triệu năm trước thế Pliocen, Nam Mỹ sáp nhập với Bắc Mỹ. Việc này làm cho các loài động vật có vú của Bắc Mỹ di cư tới Nam Mỹ dẫn đến hàng trăm loài khỉ Nam Mỹ tuyệt chủng. Tuy nhiên, vẫn có một số loài thích ứng được với môi trường Bắc Mỹ như lười khổng lồ,...

Tiền Columbus

Nông nghiệp và thuần hoá chăn nuôi

Người Nam Mỹ bản địa có nguồn gốc từ người Trung Á cổ, đến châu Mỹ qua cầu lục địa Beringia cách đây từ 17.000 đến 40.000 năm khi nước biển hạ đáng kể do hậu quả của Băng hà Đệ tứ. Trong suốt nhiều thiên niên kỷ, người di cư đã di cư đến các phần của châu Mỹ, trong đó có Nam Mỹ.

Bằng chứng về nông nghiệp tại Nam Mỹ có từ năm 6000 TCN khi khoai tây, ớt và đậu được trồng tại các lưu vực sông Amazon. Bằng chứng còn cho thấy khoai mì đã được trồng từ năm 2000 TCN.

Họ cũng đã thuần hoá được loài lạc đà không bướu, lạc đà Alpaca từ năm 3500 TCN để lấy thịt ăn và lấy lông làm quần áo.

Các cộng đồng nông nghiệp đã phát triển tại vùng Andes từ năm 2000 TCN. Đánh bắt cá là nghề chính của các ngư dân bản địa ở ven biển. Hệ thống tưới, thoát nước cũng phát triển trong thời kỳ này. Cotton (bông) cũng được trồng nhiều tại Nam Mỹ để làm lưới đánh cá và dệt vải.

Norte Chico

thumb|250 px|Tàn tích [[Caral]] Nền văn minh Norte Chico hình thành trên bờ biển phía Bắc Peru, nó cùng thời với Ai Cập cổ đại. Nó hình thành trước văn minh Mesoamerica gần hai thiên niên kỷ. Nền kinh tế phụ thuộc vào đánh bắt cá.

Cañari

thumb|250 px|Một tàn tích đài thiên văn từ thời Cañari Văn minh Cañari là một nền văn minh bản địa nằm trên hai tỉnh Cañar và Azuay của Ecuador hiện nay trước khi người châu Âu đến Nam Mỹ. Họ có một nền kiến trúc tiên tiến. Hài cốt của người Cañari và một số công trình kiến trúc đã bị đốt cháy bởi người Inca và sau đó là người Tây Ban Nha. Thủ đô của họ ban đầu là Guapondelig, sau đó được thay đổi hai lần là Tomipamba và Cuenca.

Cañari từng đánh bại được đế quốc Inca khi Cañari đã kháng cự quyết liệt trước cuộc xâm lăng của người Inca. Một số con cháu người Inca đến xâm lăng Cañari vẫn còn sống tại Cañar và họ cho rằng họ được thừa thưởng sự thuần khiết từ tổ tiên, không pha trộn với người châu Âu.

Chibchan

thumb|250 px|Phân bố của ngôn ngữ Chibchan Người Chibchan sử dụng ngôn ngữ Chibchan nhiều nhất. Ngôn ngữ Chibchan được chia hai loại Arwako và Chimila.

Muisca

Văn minh Muisca là một trong bốn nền văn minh lớn ở Nam Mỹ. Người Muisca sử dụng ngôn ngữ Chibchan. Trong thời kỳ hùng mạnh nhất, Muisca có diện tích khoảng với dân số từ 300.000 đến 2 triệu người.

Người Muisca đã trao đổi một số hàng hoá như muối, bông với nước ngoài. Họ cũng đã biết làm ruộng bậc thang và hệ thống thoát nước từ rất lâu. Muisca cũng được biết đến là một trong những nền văn minh tại Nam Mỹ có sử dụng tiền.

Quân Tây Ban Nha gặp nhiều khó khăn khi chinh phục Muisca do vấp phải những cuộc tấn công của dân bản địa. Cuối cùng, người Tây Ban Nha đã chinh phục được Muisca vào cuối thế kỷ 16.

Amazon

thumb|250 px|[[Rừng mưa Amazon nhìn từ trên cao]] Nhiều nhà khảo cổ tin rằng các bộ lạc săn bắn hái lượm đã chiếm đóng khu vực Amazon từ thời xa xưa. Nhà khảo cổ học Betty J. Meggers là một người nổi bật ủng hộ giả thuyết này qua quyển Amazonia: Man and Culture in a Counterfeit Paradise. Từ những năm 1970, nhiều hình vẽ được phát hiện từ trên cao ở rừng mưa Amazon.

Người châu Âu đã đến vùng đồng bằng Amazon từ năm 1542. Người ta cho rằng có một nền văn minh đang trong thời kỳ đỉnh cao ở Amazon. Nhưng nền văn minh này đã sụp đổ khi người châu Âu đến đây. Dân số tại vùng Amazon giảm từ 5 triệu người vào năm 1500 xuống còn 1 triệu người vào năm 1900 và chỉ còn 200.000 người vào năm 1980. Về mặt chiến lược, Brazil đóng vai trò quan trọng vì nằm rất gần với châu Phi, nơi lực lượng Đồng minh đang cố gắng giành thắng lợi từ Đức Quốc xã và Phát xít Ý. Đối với phe Trục, Argentina và Chile là những quốc gia Nam Mỹ có thể ủng hộ họ và giúp họ trong các hoạt động gián điệp và tuyên truyền.

Brazil là nước Nam Mỹ duy nhất có thể đưa quân đội đến chiến trường châu Âu. Ở Nam Mỹ, tàu của một số nước đã đụng độ với Hải quân Đức ở Caribbean và Nam Đại Tây Dương.

Sự tham gia tích cực của Brazil trong chiến tranh thế giới thứ hai giúp nâng cao quan hệ ngoại giao giữa các nước Nam Mỹ và Hoa Kỳ. Trong thời điểm đó, Tổng thống Mỹ Theodore Roosevelt đã gặp tổng thống Brazil lúc đó là Getulio Vargas tại Natal, Rio Grande do Norte.

Kinh tế

Theo Thomas M. Leonard, Chiến tranh thế giới thứ hai đã tác động lớn đến các quốc gia Nam Mỹ. Sau khi Nhật tấn công Trân Châu Cảng, hầu hết các quốc gia Nam Mỹ đều cắt đứt quan hệ hoặc tuyên chiến với Đức Quốc xã, Phát xít Ý và Phát xít Nhật (3 quốc gia chính trong phe Trục). Trong thế chiến, họ nhận ra rằng cần phụ thuộc nhiều vào Hoa Kỳ trong kinh tế. Trong thời kỳ đó, Hoa Kỳ đã thu hoạch gần hết đồng của Chile hay bông của Peru.

Chiến tranh Lạnh

Nam Mỹ cũng như các lục địa khác trở thành chiến trường trong những năm của chiến tranh Lạnh. Các chính phủ dân chủ ở Argentina, Brazil, Chile, Urugoay và Paragoay đã bị lật đổ, thay thế vào đó là những chế độ quân sự độc tài trong những năm 1960 và 1970. Để ngăn chặn những người chống đối, các chế độ quân sự độc tài đã bắt giữ hàng chục ngàn tù nhân chính trị, nhiều người trong số họ đã bị tra tấn hoặc bị giết. Trong suốt thập niên 80 và 90 của thế kỷ trước, Peru lâm vào cảnh xung đột nội bộ. Sự mở rộng của chủ nghĩa Cộng sản và chiến tranh Lạnh đã khiến các nước Nam Mỹ phải chọn Hoa Kỳ hoặc Liên Xô.

Những chính quyền quân sự và những cuộc cách mạng

Đến 1970, phe cánh tả đã có ảnh hưởng chính trị lớn lên tầng lớp thượng lưu. Sự can thiệp của Cuba và Hoa Kỳ vào Nam Mỹ đã dẫn đến cuộc xung đột chính trị giữa những phe ủng hộ chủ nghĩa Cộng sản và những phe thân Hoa Kỳ và phương Tây. Một số nhà nước độc tài tại Nam Mỹ được sự hậu thuẫn của Hoa Kỳ.

Ngoài ra, các chế độ độc tài đã giết hoặc bắt giữ những người bất đồng chính kiến. Tuy nhiên, đến những năm 1990, các quốc gia đã phục hồi lại các chính phủ dân chủ của họ.

Colombia bước vào nội chiến vào năm 1964 mặc dù xung đột đã ít hơn trước. FARC được thành lập với mục đích nắm quyền lực tại Colombia. FARC vẫn tồn tại đến ngày nay. Nguồn tài chính lớn của lực lượng này phần lớn nhờ vào tống tiền, bắt cóc và tham gia các đường dây buôn bán ma túy bất hợp pháp.

Những chính phủ độc tài đã xuất hiện tại Nam Mỹ từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai. Nhưng đến những năm 1980, một làn sóng dân chủ hoá đã diễn ra tại lục địa này.

Trong những năm 1960 và 1970, chính phủ dân chủ của một số quốc gia như Argentina, Brazil, Chile, Urugoay đã bị lật đổ, thay thế vào đó là các chính phủ độc tài. Họ giam giữ rất nhiều tù nhân chính trị và một trong số các tù nhân chính trị đã bị giết hoặc tra tấn. Đến thập niên 80, một làn sóng dân chủ đã phổ biến tại đây. Hầu hết các quốc gia Nam Mỹ hiện nay có chính phủ dân chủ. Nợ công cũng là một vấn đề, điển hình như khủng hoảng nợ công năm 1980. Ngoài ra kinh tế cũng luôn gặp rắc rối như cuộc khủng hoảng đồng peso của Mexico và Argentina.

Đồng thuận Washington

Việc áp dụng Đồng thuận Washington giúp các nước Nam Mỹ được tham gia Quỹ tiền tệ quốc tế (IMF), Ngân hàng Thế giới (WB) từ thập niên 90 đến nay.

Thế kỷ 21

"Thủy triều hồng"

"Thủy triều hồng" là thuật ngữ chỉ sự cánh tả hóa trong chính quyền các nước Nam Mỹ từ những năm 1990 đến nay. Những nguyên thủ quốc gia theo cánh tả nổi bật ở lục địa này gồm Hugo Chávez (trở thành tổng thống Venezuela từ năm 1999), Lula da Silva (trở thành tổng thống Brazil từ 2003) và Evo Morales (trở thành tổng thống Bolivia từ 2006). Theo BBC, đến năm 2005 có ba phần tư các chính phủ Nam Mỹ là cánh tả. Đến giờ, cánh tả vẫn ảnh hưởng lớn trong chính trị Nam Mỹ.

thumb|right|250 px|[[Dilma Rousseff, tổng thống thứ 36 của Brazil]]

;Các tổng thống ở Nam Mỹ theo cánh tả (tính theo năm bầu cử):

• 1998: Hugo Chávez, Venezuela
• 1999: Ricardo Lagos, Chile
• 2002: Lula da Silva, Brazil
• 2002: Lucio Gutiérrez, Ecuador
• 2003: Néstor Kirchner, Argentina
• 2005: Evo Morales, Bolivia
• 2006: Michelle Bachelet, Chile
• 2006: Rafael Correa, Ecuador
• 2007: Cristina Kirchner, Argentina
• 2008: Fernando Lugo, Paragoay
• 2009: José Mujica, Urugoay
• 2010: Dilma Rousseff, Brazil
• 2011: Ollanta Humala, Peru
• 2013: Nicolás Maduro, Venezuela
• 2017: Lenín Morales, Ecuador

Chính trị

thumb|right|250 px|[[Rafael Correa, Evo Morales, Néstor Kirchner, Cristina Fernández, Lula da Silva, Nicanor Duarte và Hugo Chávez tại lễ ký kết thành lập Ngân hàng Nam Mỹ]] thumb|right|280 px|[[Cờ của Liên minh các quốc gia Nam Mỹ]] Năm 2008, Liên minh các quốc gia Nam Mỹ được thành lập, mang tham vọng giúp Nam Mỹ hội nhập kinh tế thế giới và có cấu trúc giống với Liên minh châu Âu.

Lịch sử theo từng quốc gia

• Lịch sử Argentina
• Lịch sử Bolivia
• Lịch sử Brasil
• Lịch sử Chile
• Lịch sử Colombia
• Lịch sử Ecuador
• Lịch sử Guyana
• Lịch sử Paragoay
• Lịch sử Peru
• Lịch sử Suriname
• Lịch sử Urugoay
• Lịch sử Venezuela