✨Mặc gia

Mặc gia (墨家) là một trường phái triết học trong thời kỳ Xuân Thu-Chiến Quốc trong lịch sử Trung Quốc, một trong Chư Tử Bách Gia và Cửu lưu thập gia. Đại diện Pháp gia là Hàn Phi Tử gọi Mặc gia và Nho gia là "thế chi hiển học" (những học thuyết nổi bật của thời đại), còn đại diện Nho gia là Mạnh Tử cũng từng nói "Thiên hạ chi ngôn, bất quy Dương tắc quy Mặc" (Lời lẽ trong thiên hạ, không theo Dương Chu thì theo Mặc Tử), chứng tỏ tư tưởng Mặc gia từng có thời kỳ huy hoàng ở Trung Quốc. Cuối thời Chiến Quốc, ảnh hưởng của Mặc học từng đối chọi ngang hàng với Khổng học.

Đến đầu thời Hán, do thuộc tính chính trị độc đáo của tư tưởng Mặc gia, cùng với chính sách học thuật "bãi truất bách gia, độc tôn Nho thuật" của Hán Vũ Đế thời Tây Hán, Mặc gia dần mất đi nền tảng thực tế để tồn tại, tư tưởng Mặc gia dần dần mai một ở Trung Quốc; mãi cho đến cuối thời Thanh đầu thời Dân Quốc, các học giả mới khám phá lại Mặc gia. Những năm gần đây, qua nỗ lực của một số nhà Mặc học mới, một số quan điểm trong học thuyết Mặc gia bắt đầu đi vào tầm nhìn của mọi người.

Logic Mặc gia là hệ thống logic học đầu tiên của Trung Quốc cổ đại, một trong ba hệ thống logic cổ điển lớn trên thế giới, chủ yếu lấy Tam vật luận làm đại diện, ba vật (tam vật) gồm có cố, lý, loại. Mặc Biện (墨辯) là tác phẩm chính của logic Mặc gia.

Nguồn gốc

Hán thư - Nghệ văn chí cho rằng Mặc gia bắt nguồn từ vu chúc (巫祝), "Mặc gia giả lưu, cái xuất ư thanh miếu chi thủ. Mao ốc thái chuyên, thị dĩ quý kiệm; dưỡng tam lão ngũ canh, thị dĩ kiêm ái; tuyển sĩ đại xạ, thị dĩ thượng hiền; tông tự nghiêm phụ, thị dĩ hữu quỷ; lịch tứ thời nhi hành, thị dĩ phi mệnh; dĩ hiếu thị thiên hạ, thị dĩ thượng đồng." (Phái Mặc gia, có lẽ xuất phát từ những người trông coi thanh miếu. Nhà tranh mái lá, vì thế quý sự tiết kiệm; nuôi dưỡng tam lão ngũ canh, vì thế chủ trương kiêm ái; chọn kẻ sĩ qua đại xạ, vì thế tôn sùng hiền tài; tế tự tông miếu tôn nghiêm cha ông, vì thế tin vào quỷ thần; thuận theo bốn mùa mà làm việc, vì thế phản đối mệnh trời; lấy đạo hiếu cai trị thiên hạ, vì thế chủ trương thượng đồng). Trong đó, "thanh miếu chi thủ" chỉ những người vu chúc.

Ban Cố thông qua luận thuật trong Hán thư - Nghệ văn chí, đã đối chiếu các chủ trương cốt lõi của Mặc gia với chức năng của người giữ thanh miếu:

• Quý kiệm (Quý sự tiết kiệm): Kiến trúc thanh miếu "mao ốc thái chuyên" (nhà tranh mái lá, gỗ柞 làm rui), tượng trưng cho sự giản dị, tương ứng với tư tưởng phản đối xa xỉ, đề cao tiết dụng của Mặc gia.
• Kiêm ái: Trong hoạt động tế tự "dưỡng tam lão ngũ canh" (tôn kính nuôi dưỡng người già), thể hiện sự quan tâm phổ quát, tương ứng với quan điểm đạo đức "kiêm tương ái" của Mặc gia.
• Thượng hiền: Thông qua "tuyển sĩ đại xạ" để tuyển chọn nhân tài, tương ứng với chủ trương chính trị thượng hiền, thượng đồng của Mặc gia.
• Hữu quỷ (Tin vào quỷ thần): Tế tự tông miếu nhấn mạnh "nghiêm phụ" (tôn nghiêm cha), "kính tổ" (kính trọng tổ tiên), tương ứng với quan điểm tôn giáo "minh quỷ" (làm rõ sự tồn tại của quỷ thần) của Mặc gia.
• Phi mệnh: Tế tự cần theo tiết luật bốn mùa, phủ định thuyết định mệnh, tương ứng với lý tính thực tiễn phản đối "mệnh định" của Mặc gia.
• Thượng đồng: Lấy đạo hiếu duy trì trật tự thiên hạ, tương ứng với lý tưởng theo đuổi sự thống nhất xã hội của Mặc gia.

Người sáng lập Mặc gia là Mặc Địch (墨翟), hoặc gọi là Mặc Tử (墨子). Nguyên Hòa Tính Toản (元和姓纂) cho rằng tổ tiên của Mặc Tử là người nước Cô Trúc, Đồng Thư Nghiệp khảo chứng cho rằng Mặc Tử là hậu duệ của quý tộc nước Tống là Công tử Mục Di. Hoài Nam Tử chép Mặc Tử thuở nhỏ theo học Nho gia. Mặc Tử từng giữ chức đại phu nước Tống, cũng từng sống lâu dài ở nước Sở và nước Lỗ. Sau này phản cảm với những nghi lễ phiền phức, chế độ đẳng cấp nghiêm ngặt, chế độ tông pháp và tang lễ hao tốn tiền của, thời gian mà Nho gia theo đuổi, nên đã từ bỏ Nho thuật. Mặc Địch từ bỏ đạo nhà Chu mà dùng chính sách của nhà Hạ, nhà Thương, nhấn mạnh phải học tập tinh thần khắc khổ kiệm ước của Hạ Vũ, phục hồi truyền thống của người Ân, phủ định quan điểm "kỳ quân dụng chi, tắc an phú tôn vinh" (vua dùng người ấy thì được an vui, giàu có, tôn quý) của Nho gia, và sáng lập Mặc gia. Mặc Tử thu nhận nhiều môn đồ, đệ tử lên đến hàng trăm người.

Nguồn gốc từ nhà Ân Thương

Giáo sư Hoàng Thế Thụy (黄世瑞) thuộc Khoa Lịch sử Khoa học Kỹ thuật, Đại học Sư phạm Hoa Nam (Trung Quốc), học giả Quản Dịch Phu (管役夫), nhà chính trị học hiện đại Trung Quốc Tiêu Công Quyền (萧公权) và các học giả khác đều cho rằng, mặc dù Mặc gia thường mượn danh Hạ Vũ, nhưng hệ thống tư tưởng của họ thực chất là sự kế thừa và phát triển văn hóa Ân Thương.

Người Ân là một dân tộc nổi tiếng về sự chất phác, chú trọng hiệu quả thực tế, không có lễ nghi phiền phức và chủ nghĩa hình thức, cũng không có chế độ tông pháp nghiêm ngặt, do đó không có "chế độ tang lễ kéo dài", Mặc gia trên cơ sở này đã phát triển các tư tưởng tiết dụng, tiết táng, phi nhạc. Phương pháp mai táng sơ sài "quan tài bằng gỗ đồng" (木为桐棺) mà Mặc Tử chủ trương cũng bắt nguồn từ Ân Thương. Quan điểm thượng hiền, thượng võ, chuộng tài năng và sức lực, chủ nghĩa công lợi của Mặc gia cũng là đặc trưng quan trọng của văn hóa Ân Thương. Quan niệm tôn giáo về quỷ thần của Mặc gia rất gần với tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên và thần tự nhiên của Ân Thương, nhưng lại chống lại quan niệm Thiên mệnh dưới thần đạo thiết giáo của người Chu. "Kiêm ái" của Mặc Tử là một loại bác ái bình đẳng, không phân biệt quan hệ huyết thống thân sơ; trong khi Giáp cốt văn ở Ân Khư thể hiện tập quán "đa phụ chế" (nhiều cha) và "đa mẫu chế" (nhiều mẹ), trong cấu trúc thân thuộc kiểu chiêu mục (昭穆) theo truyền thống thị tộc cộng quyền thời Thương, con đối với cha không có quan hệ đặc biệt thân cận, cha đẻ và các thành viên thuộc thế hệ cha trong thị tộc không có sự khác biệt rõ rệt. Do đó, 《Thượng Thư·Cao Tông Dung Nhật》 nói "võng phi thiên dận, điển tự vô phong ư nật" (đều là con cháu trời, tế tự điển chương không thiên vị người thân), 《Mặc Tử·Pháp Nghi》 thì nói "nhân vô ấu trưởng quý tiện, giai thiên chi thần dã" (người không phân trẻ già, sang hèn, đều là bề tôi của trời), Mạnh Tử thì phê phán Mặc Tử "Mặc thị kiêm ái, thị vô phụ dã" (họ Mặc chủ trương kiêm ái, là không có cha), cho rằng thuyết "nhị bản" (hai gốc) của Mặc gia khác với thuyết "nhất bản" (một gốc) của Nho gia. Mặc gia không phản đối phụ nữ tòng quân, và nếu lập quân công cũng được thưởng như nam giới, các quy phạm lễ nghi sinh hoạt mà họ chủ trương cũng không có sự phân biệt nam nữ rõ ràng. Địa vị phụ nữ thời Thương cao hơn đáng kể so với sau thời Chu, quan điểm về phụ nữ và chủ trương Kiêm ái của Mặc gia đều mang dấu vết còn sót lại của chế độ mẫu quyền Ân Thương.

Môn đồ Mặc gia trực tiếp công kích tầng lớp quý tộc môn phiệt, lớn tiếng đề xướng chủ trương "thượng hiền" về cơ hội bình đẳng, phát huy rộng rãi truyền thống "người Ân chuộng thực chất", phá vỡ trật tự đẳng cấp tông pháp của Chu lễ. Mặc dù về nguồn gốc còn cổ xưa hơn Nho gia, nhưng lại thích ứng hơn với xu thế biến đổi lớn của xã hội thời Chiến Quốc, từ đó trở thành hiển học và càng thêm hợp thời.

Phát triển

Nho gia, Mặc gia đều là các trường phái hiển học thời Xuân Thu Chiến Quốc, đương thời có câu "không theo Nho thì theo Mặc". Thời Tiên Tần, Nho và Mặc hai nhà từng đối chọi ngang hàng. Cuối thời Chiến Quốc, Mặc gia đã phân chia thành ba học phái là Tần Mặc, Sở Mặc, Tề Mặc, và lúc này ảnh hưởng của Mặc học thậm chí từng vượt trên cả Khổng học.

Mặc gia phát triển mạnh mẽ vào thời Chiến Quốc chủ yếu do các đệ tử Mặc gia rất giỏi về thuật phòng thủ thành trì, là học phái duy nhất thời đó có thể đích thân tham gia chiến đấu trên chiến trường. Do đó, so với việc tìm hiểu những tư tưởng triết học hư vô mờ mịt, các quân vương các nước càng quan tâm đến việc nhận được sự viện trợ phòng thủ thành trì của Mặc gia hơn.

Quan hệ Danh-Thực và Thuyết Tam Biểu

Mặc Tử là người đầu tiên nêu ra mối quan hệ danh-thực như một phạm trù triết học. Ông chủ trương "thủ thực dư danh" (lấy cái thực để đặt tên), cho rằng việc tranh cãi về khái niệm khó phân biệt đúng sai, chỉ có dựa vào thực tế khách quan mới có thể phán đoán đúng sai. Ông đề xuất lập luận phải có "bản" (căn cứ), "nguyên" (chứng minh), "dụng" (ứng dụng), đây chính là thuyết Tam biểu (三表説) nổi tiếng, là luận thuật sớm nhất của Trung Quốc về phép quy nạp. Mặc Tử nhấn mạnh cần căn cứ vào tình hình thực tế để định nghĩa và sử dụng khái niệm, tư duy này tương tự với phép quy nạp sau này – xuất phát từ quan sát thực tế, thông qua quy nạp để hình thành và kiểm chứng phán đoán.

Thuyết Tam biểu (bản, nguyên, dụng) là một trong những cốt lõi của phương pháp lập luận của Mặc Tử, thể hiện sự coi trọng của ông đối với suy luận logic. Cụ thể:

• "Bản" (本) chỉ luận cứ hoặc cơ sở, tức là nền tảng của mọi phán đoán;
• "Nguyên" (原) chỉ chứng cứ hoặc quá trình chứng minh, đảm bảo tính đáng tin cậy của luận cứ;
• "Dụng" (用) chỉ ứng dụng hoặc hiệu quả của luận điểm, kiểm chứng tác dụng thực tế của nó.

Nhận thức luận và Logic học

Cuối thời Chiến Quốc, người đời sau lấy thuyết Tam biểu của Mặc Tử làm cơ sở, xây dựng nên các lý thuyết phân tích logic, phát triển các nghiên cứu về nhận thức luận, logic học, hình học, quang hình học và tĩnh học, gọi là "Mặc gia hậu học" (học giả Mặc gia đời sau).

"Mặc gia hậu học" là hệ thống logic học đầu tiên của Trung Quốc cổ đại, một trong ba hệ thống logic cổ điển lớn trên thế giới, chủ yếu lấy Tam vật luận làm đại diện, ba vật (tam vật) gồm có cố (故), lý (理), loại (类). 《Mặc Biện》 là tác phẩm chính giảng giải về logic Mặc gia.

Gần đây, có rất nhiều học giả như Tiền Lâm Chiếu (钱临照) nghiên cứu sâu về 《Mặc Kinh》, phát hiện 《Mặc Kinh》 gần như bao hàm nội dung của nhiều ngành học như triết học, logic học, tâm lý học, chính trị học, đạo đức học, giáo dục học, khoa học tự nhiên. Hồ Thích nói: "Mặc gia bàn về tri thức, chú trọng kinh nghiệm, chú trọng suy luận, xem các điều bàn về quang học và lực học trong 《Mặc Biện》, có thể thấy học giả Mặc gia thực sự có thể làm nhiều thí nghiệm thực tế. Đây chính là tinh thần khoa học, là cống hiến của Mặc học". Mặc gia gọi suy luận là "thuyết" (说), 《Kinh thượng》 nói: "Thuyết, sở dĩ minh dã" (Thuyết, là để làm sáng tỏ); 《Kinh hạ》 nói: "Tại chư kỳ sở nhiên vị nhiên giả, thuyết tại ư thị thôi chi" (Ở những cái đã vậy và chưa vậy, thuyết ở chỗ dựa vào đó mà suy ra). 《Tiểu thủ》 còn đề cập đến bảy hình thức suy luận: "hoặc, giả, hiệu, thí, mâu, viện, thôi" (或、假、效、辟、侔、援、推). Mặc Tử thường phê bình nhà Nho trả lời không đúng câu hỏi. Mặc Tử hỏi nhà Nho, "Vì sao mà vui?" (何以为乐), đáp rằng: "Vui là vì vui vậy" (乐以为乐也). Mặc Tử phê bình rằng: "Nay ta hỏi: Vì sao làm nhà? Đáp: Mùa đông tránh rét, mùa hè tránh nóng, nhà để phân biệt nam nữ. Thì ông đã cho ta biết lý do làm nhà rồi. Nay ta hỏi: Vì sao mà vui? Đáp: Vui là vì vui vậy. Thế chẳng khác gì hỏi: Vì sao làm nhà? Đáp: Nhà là vì nhà vậy.".

Vật lý học

Mặc Tử có những đóng góp về cơ học, hình học, đại số học, quang học. 《Mặc Kinh》 đã trình bày tinh tế khái niệm lực và nguyên lý mô men lực trong cơ học cổ điển, đưa ra định nghĩa về "lực", "động" và "tĩnh". Về nguyên lý đòn bẩy, cũng đề xuất các khái niệm như "trọng" (vật nặng), "quyền" (lực), "xứng đầu" (cánh tay đòn của vật nặng), "xứng vĩ" (cánh tay đòn của lực). 《Mặc Kinh》 đề xuất các khái niệm "đoan" (端), "xích" (尺), "khu" (区), "huyệt" (穴), đại khái tương đương với điểm, đường, mặt, khối trong hình học cận đại. Mặc Tử và học trò đã thực hiện thí nghiệm ảnh qua lỗ kim sớm nhất thế giới, đã biết ánh sáng truyền theo đường thẳng vào thời đó. Ông cũng đề xuất hình thái sơ khai của "thuyết nguyên tử", trong luận thuật về "đoan", chỉ ra rằng "đoan" không chiếm không gian, là đơn vị nhỏ nhất không thể chia nhỏ hơn nữa của vật thể.

Nhà Hán học người Anh Lý Ước Sắt từng chỉ ra: "Con đường mà tư tưởng Mặc gia đi theo nếu tiếp tục phát triển, có thể đã sản sinh ra hệ thống hình học Euclid."

Triết học và Chủ trương chính trị

Mặc gia đồng thời được coi là tổ chức kết xã dân gian sớm nhất của Trung Quốc, có tổ chức chặt chẽ và kỷ luật nghiêm ngặt, lãnh tụ của họ gọi là "Cự tử" (鉅子) hoặc "Cự tử" (巨子), các thành viên Mặc gia đều tự xưng là "Mặc giả" (墨者), cái gọi là "Mặc Tử chi môn đa dũng sĩ" (Cửa Mặc Tử nhiều người dũng cảm). Thông thường cho rằng, Mặc Địch chưa từng giữ chức "Cự tử". "Cự tử" do đời trước chỉ định, truyền đời nối tiếp nhau, hưởng quyền uy tối cao trong đoàn thể. "Mặc Tử phục dịch giả bách bát thập nhân, giai khả sử phó hỏa đạo nhận, tử bất hoàn chủng" (Người phục dịch Mặc Tử có 180 người, đều có thể khiến xông vào lửa đạp lên đao, chết không quay gót).

Mặc giả đa số xuất thân từ tầng lớp xã hội thấp, lấy "hưng thiên hạ chi lợi, trừ thiên hạ chi hại" (làm lợi cho thiên hạ, trừ hại cho thiên hạ) làm mục đích giáo dục, "Khổng tịch bất noãn, Mặc đột bất kiềm" (chỗ ngồi của Khổng Tử chưa ấm, ống khói nhà Mặc Tử chưa đen - ý chỉ bôn ba không ngừng), đặc biệt chú trọng thực hành gian khổ, "đoản褐 chi y, lê hoắc chi canh, triêu đắc chi, tắc tịch phất đắc" (áo vải ngắn, canh rau dại, sáng có ăn thì tối không có), "ma đỉnh phóng chủng, lợi thiên hạ, vi chi" (xoa đầu đến gót chân, làm lợi cho thiên hạ thì làm). "Dĩ cầu褐 vi y, dĩ kỳ kiêu (giày cỏ) vi phục, nhật dạ bất hưu, dĩ tự khổ vi cực" (Lấy áo da, áo vải làm áo, lấy giày cỏ làm phục sức, ngày đêm không nghỉ, lấy tự làm khổ mình làm cùng cực), cuộc sống thanh bần. Mặc giả có thể "phó thang đạo nhận, tử bất hoàn chủng" (xông vào nước sôi đạp lên đao, chết không quay gót), ý nói đến chết cũng không lùi bước. Trong số Mặc giả, người chuyên về biện luận gọi là "Mặc biện"; người chuyên làm du hiệp gọi là "Mặc hiệp". Mặc giả phải phục tùng sự lãnh đạo của Cự tử, kỷ luật của họ nghiêm minh, tương truyền "Mặc giả chi pháp, sát nhân giả tử, thương nhân giả hình" (Phép của Mặc gia, kẻ giết người phải chết, kẻ làm người bị thương phải chịu hình phạt). Ví dụ như con trai của Cự tử Phúc Độn (腹䵍) giết người, dù được Tần Huệ Văn Vương khoan hồng, nhưng ông vẫn kiên trì "phép của Mặc gia" là "kẻ giết người phải chết".

Theo quy định của Mặc gia, những Mặc giả được cử đi làm quan ở các nước phải thực thi chủ trương chính trị của Mặc gia; khi không thực hiện được thì thà từ chức. Ngoài ra, Mặc giả làm quan phải đóng góp bổng lộc cho đoàn thể, làm được việc "hữu tài tương phân" (có tài sản thì chia sẻ). Người làm thủ lĩnh phải làm gương. Nói tóm lại, Mặc gia là một học phái có lãnh tụ, có học thuyết, có tổ chức, họ có tinh thần thực tiễn xã hội mạnh mẽ. Các Mặc giả chịu khó chịu khổ, nghiêm khắc với bản thân, xem việc bảo vệ công lý và đạo nghĩa là trách nhiệm không thể thoái thác.

Về quan điểm nhân tính, Mặc Tử cho rằng bản tính con người là趋利避害 (theo lợi tránh hại), lại chủ trương "nghĩa" và "lợi" là tương thông, không cho rằng bản năng con người có thể định nghĩa là thiện hay ác, mà Mặc gia chính là xuất phát từ bản tính con người để nhấn mạnh lợi tha, lợi kỷ. Mặc Tử cho rằng "tố ty vô thường, duy sở nhiễm chi, nhiễm ư thương tắc thương, nhiễm ư hoàng tắc hoàng" (tơ trắng không cố định, chỉ tùy thuộc vào thứ nó bị nhuộm, nhuộm vào màu xanh thì thành xanh, nhuộm vào màu vàng thì thành vàng), tức là người mới sinh ra giống như sợi tơ không màu, các tính cách thiện ác đều là do môi trường hậu thiên nhuốm vào; học trò của Mặc Tử là Cáo Tử kế thừa tư tưởng này, đề xuất các quan điểm "thực sắc, tính dã" (ăn uống, sắc dục là bản tính), "tính, do đoàn thủy dã" (tính giống như dòng nước chảy xiết), "nhân tính vô thiện ác" (bản tính con người không có thiện ác).

Mặc gia cũng chủ trương về mặt chính trị "Quân, thần, manh (dân), thông ước dã" (Vua, tôi, dân, là giao ước chung) (《Mặc Tử•Kinh thượng》), "Quân tu pháp thảo thần, thần nhiếp nhi bất cảm phất, tứ hoạn dã" (Vua sửa luật trị tội bề tôi, bề tôi sợ hãi không dám trái ý, là bốn điều nguy) (《Mặc Tử•Thất hoạn》), "Quân tất hữu phất phất chi thần, thượng tất hữu ngạc ngạc chi hạ. Phân nghị giả diên diên, nhi chi cẩu giả ngạc ngạc, yên khả dĩ trường sinh bảo quốc" (Vua ắt phải có bề tôi dám can ngăn, trên ắt phải có kẻ dưới dám nói thẳng. Kẻ bàn bạc chia rẽ thì kéo dài, kẻ chống đỡ qua loa thì nói thẳng, sao có thể trường tồn giữ nước) (《Mặc Tử•Thân sĩ》), "Phỉ chi khả phủ, bất dĩ chúng quả, thuyết tại khả phi" (Việc chê bai có đúng hay không, không dựa vào số đông hay ít, lý lẽ nằm ở chỗ có đáng chê hay không) (《Mặc Tử•Kinh hạ》), "Tội, phạm cấm dã, tội bất phạm cấm, duy hại vô tội" (Tội, là vi phạm điều cấm, tội không phải là vi phạm điều cấm, chỉ là làm hại người vô tội) (《Mặc Tử•Kinh thuyết thượng》), được một số học giả cho là có mầm mống của tư tưởng tự do ngôn luận và pháp trị khế ước .

Mặc gia khi đề xướng "kiêm ái" cũng không xem nhẹ hạnh phúc của cá nhân, 《Mặc Tử·Đại thủ》 nói "Ái nhân bất ngoại kỷ, kỷ tại sở ái chi trung. Kỷ tại sở ái, ái gia ư kỷ; luân liệt chi ái kỷ, ái nhân dã." (Yêu người không loại trừ mình, mình ở trong số những người được yêu. Mình ở trong số những người được yêu, tình yêu thêm vào cho mình; yêu mình theo thứ bậc cũng là yêu người vậy.), cho rằng "yêu người" không loại trừ bản thân mình, bản thân mình cũng là đối tượng được yêu thương bảo vệ.

Thông thường người ta đều quy công lao nước Tần từ yếu chuyển sang mạnh cho Biến pháp Thương Ưởng, nhà sử học Hà Bỉnh Lệ (何炳棣) thì cho rằng nước Tần ban bố "cầu hiền lệnh", Mặc giả vào Tần rất đông, Tần Mặc đã có cống hiến vô cùng to lớn cho sự phú cường của nước Tần. Lý Cạnh Hằng (李竞恒) cho rằng Mặc giả vào Tần, có thể do tư tưởng Mặc gia và Pháp gia mà nước Tần đề xướng có chỗ tương đồng, Mặc gia hợp tác với Tần, quan hệ ngày càng mật thiết. Cuối cùng thực hiện sự dung hợp hữu cơ. Trong văn hiến Mặc giả, có một số lý niệm và thiết kế chế độ đã hoàn toàn giống với chế độ Tần. Như ngũ trưởng, thập trưởng, đình úy, huyện lệnh, huyện thừa, huyện úy, hương tam lão, đều là chế độ của Tần. Ngoài ra, còn có hình phạt tàn khốc tru di tam tộc, còn có chế độ nô dịch "thành đán". 《Mặc Tử·Thượng đồng hạ》 có nội dung khuyến khích tố giác: "Nhược kiến ác tặc thiên hạ bất dĩ cáo giả, diệc do ác tặc thiên hạ giả dã; thượng đắc nhi phạt chi, chúng văn tắc phi chi" (Nếu thấy kẻ ác hại thiên hạ mà không tố cáo, cũng như kẻ ác hại thiên hạ vậy; bề trên biết được thì phạt kẻ đó, mọi người nghe thấy thì chê bai kẻ đó). Lập trường khuyến khích tố giác với quân chủ chuyên chế này, rất tương đồng với luật Tần được khai quật. Trong luật pháp giản Tần Vân Mộng có cái gọi là "công thất cáo" (tố cáo việc công), như "giặc giết người, làm bị thương", "trộm cắp của người khác", luật Tần khuyến khích "công thất cáo", thậm chí cho rằng, dù là "con tố cáo cha mẹ", nếu phù hợp với "công thất cáo", thì nên nghe theo. Có thể thấy, luật Tần cũng khuyến khích vì lợi ích "thiên hạ" mà "đại nghĩa diệt thân". Điều này cùng với cái gọi là tình yêu đối với cha mẹ và tình yêu đối với người qua đường không có đẳng cấp của Mặc giả, về mặt giá trị quan cũng rất phù hợp. Bởi vì theo logic này của Mặc giả, nếu cha mẹ làm tổn hại lợi ích của cái gọi là "thiên hạ", thì cũng nên vạch trần tố cáo cha mẹ. Nhưng thuyết "Mặc gia trợ Tần" có tính suy đoán chủ quan khá mạnh mà bằng chứng không đủ, tồn tại nhiều tranh cãi trong giới học thuật. 《Lã thị Xuân Thu·Thủ thời》 ghi chép Cự tử Mặc gia Điền Cầu Tử (田俅子) cầu kiến Tần Huệ Văn Vương nhưng phải đợi suốt ba năm, sau đó nhờ vua Sở tiến cử mới gặp được, điều này mâu thuẫn với chủ trương của Hà Bỉnh Lệ rằng Mặc gia đã vào Tần từ thời Tần Hiến Công. Hơn nữa, Tuân Tử cuối thời Chiến Quốc cũng phê phán Mặc Tử và Tống Hình (宋钘) "bất tri nhất thiên hạ, kiến quốc gia chi quyền xứng" (không biết thống nhất thiên hạ, xây dựng cán cân quyền lực quốc gia).

Ảnh hưởng về sau

Sau Chiến Quốc, Mặc gia dần suy tàn, một nhánh Mặc gia chuyển hóa thành du hiệp trong xã hội Tần Hán; mặt khác Hàn Phi Tử thì nói sau khi Mặc Tử mất, Mặc gia phân liệt thành ba phái là Tương Lý thị chi Mặc (Tần Mặc), Tương Phu thị chi Mặc (Tề Mặc), Đặng Lăng thị chi Mặc (Sở Mặc).

Nhà Tần sụp đổ, Tần Mặc theo đó cũng biến mất. Đến thời Tây Hán, do chính sách độc tôn Nho thuật thời Hán Vũ Đế, sự thay đổi tâm lý xã hội cũng như bản thân Mặc gia với sự rèn luyện gian khổ, quy tắc nghiêm khắc và tư tưởng cao thượng không phải ai cũng đạt được, Mặc gia về cơ bản đã biến mất sau thời Hán Vũ Đế. Thời Đường, Hàn Dũ chủ trương "điều hòa Khổng Mặc". Uông Trung (汪中) từng nói lời công bằng cho Mặc Tử, bị Ông Phương Cương (翁方纲) mắng là "danh giáo chi tội nhân" (tội nhân của danh giáo). Cuối thời Thanh, Tôn Di Nhượng (孙诒让) viết 《Mặc Tử Gián Cổ》 (墨子间诂), là công trình lớn về hiệu khám 《Mặc Tử》.

Đến cận đại, tư tưởng Mặc gia được một bộ phận học giả cho rằng có những điểm tương đồng với các tư tưởng hiện đại như chủ nghĩa tiến bộ, chủ nghĩa xã hội, chủ nghĩa tự do xã hội, chủ nghĩa xã hội dân chủ, chủ nghĩa dân chủ xã hội, chủ nghĩa cộng sản, v.v., cũng có cách gọi là "Mặc giáo".

Tác phẩm

《Hán thư－Nghệ văn chí》 ghi chép các tác phẩm Mặc gia còn tồn tại vào thời Đông Hán có tám mươi sáu thiên:

• 《Mặc Tử》 bảy mươi mốt thiên – Mặc Địch
• 《Hồ Phi Tử》 ba thiên – đệ tử Mặc Địch
• 《Tùy Sào Tử》 sáu thiên – đệ tử Mặc Địch
• 《Ngã Tử》 một thiên
• 《Điền Cầu Tử》 ba thiên – tiên Hàn Tử
• 《Doãn Dật》 hai thiên – một danh sĩ thời Thành、Khang nhà Chu viết

Ngoài ra, 《Án Tử Xuân Thu》, 《Tống Tử》 và 《Lỗ Trọng Liên Tử》 cũng có thể là kinh điển Mặc gia. Thời Tây Tấn, Lỗ Thắng viết 《Hình danh》 hai thiên (đã mất), cũng thuộc điển tịch Mặc gia.

Mặc gia sau thời Lục triều dần dần thất truyền. Năm Chính Thống thứ mười (1445), Trương Vũ Sơ phụng sắc chỉ, khắc 《Mặc Tử》 vào 《Đạo tạng》. Bản 《Mặc Tử》 lưu truyền hiện đại chỉ còn lại năm mươi ba thiên, những thiên này sở dĩ còn lại là nhờ được thu lục vào bộ sách Đạo gia 《Đạo tạng》. Uông Trung chia sách Mặc Tử thành hai phần nội và ngoại, viết 《Mặc Tử biểu trưng》 một quyển.

Hồ Thích trong 《Trung Quốc triết học sử đại cương》 lần đầu tiên chia năm mươi ba thiên 《Mặc Tử》 thành năm phần. Phần thứ nhất: từ 《Thân sĩ》 đến 《Tam biện》, gồm bảy thiên, đều do người đời sau ngụy tạo. Phần thứ hai: 《Thượng hiền》 ba thiên, 《Thượng đồng》 ba thiên, 《Kiêm ái》 ba thiên, 《Phi công》 ba thiên, 《Tiết dụng》 hai thiên, 《Tiết táng》 một thiên, 《Thiên chí》 ba thiên, 《Minh quỷ》 một thiên, 《Phi nhạc》 một thiên, 《Phi mệnh》 ba thiên, 《Phi Nho》 một thiên, gồm hai mươi bốn thiên, đa số do đệ tử Mặc gia viết. Phần thứ ba: 《Kinh》 thượng hạ, 《Kinh thuyết》 thượng hạ, 《Đại thủ》, 《Tiểu thủ》 sáu thiên, đều là biệt mặc của Trang Tử sau này. Phần thứ tư: 《Canh trụ》, 《Quý nghĩa》, 《Công Mạnh》, 《Lỗ vấn》, 《Công Du》 năm thiên, là tập hợp lời nói và việc làm cả đời của Mặc Tử, tương đương với 《Luận ngữ》 của Nho gia. Phần thứ năm: từ 《Bị thành môn》 trở xuống đến 《Tạp thủ》, gồm mười một thiên, ghi chép đều là phương pháp thủ thành chống địch của Mặc gia.

Tư tưởng chính trị

Tư tưởng chính trị của Mặc gia chủ yếu có mười điểm sau đây (còn gọi là "Mặc Tử thập luận" hoặc Mười chủ trương lớn của Mặc Tử), là những sách lược được lập ra để đưa quốc gia từ loạn trở về trị. Từ nội dung các thiên, chúng thực sự có thể quy về trong khái niệm kiêm ái.

Kiêm ái

Nhấn mạnh tính tương hỗ trong tình yêu người-ta, nói yêu ắt bao hàm lợi, và liên quan mật thiết đến các khái niệm như Nhân, Nghĩa. Nội hàm của kiêm ái đại khái có thể tổng kết thành bốn điểm:

Kiêm ái là tình yêu phổ quát đối với con người, không bị giới hạn bởi thời gian và không gian. Kiêm ái là tình yêu giàu tinh thần hy sinh. Kiêm ái là tình yêu coi người như mình và bình đẳng. Kiêm ái là tình yêu đôi bên cùng có lợi (người và ta).

Phi công

Mặc Tử không bác bỏ tất cả các loại chiến tranh, ông tán thành chiến tranh phòng ngự, tức "cứu thủ" (cứu giúp phòng thủ). Do đó, từ thiên 〈Bị thành môn〉 đến 〈Tạp thủ〉 trong 《Mặc Tử》 gồm mười một thiên là Mặc Tử dạy đệ tử Cầm Hoạt Ly phương pháp thủ thành. Cái "công" (tấn công) mà Mặc Tử "phi" (phản đối) là "chiến tranh phi nghĩa", tức là cuộc chiến tranh mà quân vương vì tư dục, dã tâm của mình mà phát động, bất chấp "lợi" ích của trăm họ. Mặt khác, Mặc Tử cho rằng chiến tranh do ba vị thánh vương (Hạ Vũ, Thương Thang, Chu Vũ Vương) tiến hành là nghĩa chiến nhằm "hưng thiên hạ chi lợi, trừ thiên hạ chi hại" (làm lợi cho thiên hạ, trừ hại cho thiên hạ) (〈Kiêm ái hạ〉), đó là "tru" (trừng phạt) chứ không phải "công" (tấn công). Chiến tranh xâm lược đối với bên thua gây tổn hại tính mạng, tài sản, nên là hành động phá hoại vô nghĩa; còn đối với bên thắng, chỉ là giành được mấy thành trì và thuế má, nhưng tổng thể thì tổn hại và mất mát vẫn rất lớn. Nói cách khác, đánh chiếm nước khác tất sẽ giết hại dân chúng mà trời yêu thương, khiến quỷ thần không có người thờ cúng, lại khiến dân chúng tan nhà nát cửa, nên là hành vi bất nghĩa.

Thượng hiền

Muốn đưa quốc gia từ loạn về trị, phải không phân biệt sang hèn, chỉ dùng người tài, tức là noi theo phép của thánh vương "thượng hiền sử năng vi chính" (tôn sùng người hiền, dùng người tài để trị nước) (〈Thượng hiền trung〉). Cái gọi là "hiền lương chi sĩ" (kẻ sĩ hiền tài) có đặc điểm "hậu hồ đức hạnh, biện hồ ngôn đàm, bác hồ đạo thuật" (đức hạnh dày dặn, ăn nói biện luận giỏi, đạo thuật uyên bác) (〈Thượng hiền thượng〉). Đối đãi với hiền sĩ, phải dựa trên "tam bản" (ba gốc), tức là ban cho hiền sĩ tước vị cao, bổng lộc hậu, quyền lực đủ, như vậy trăm họ mới nghe theo người hiền.

Thượng đồng

〈Thượng đồng thượng〉 chép rằng, thiên hạ ngày nay đại loạn, nguyên nhân giống như thời xa xưa chưa có hình chính, "nghĩa" của mọi người đều khác nhau, dẫn đến công kích, làm hại lẫn nhau. Chữ "nghĩa" ở đây có thể hiểu là "tư tưởng, ý kiến, chủ trương". Ngoài ra, loạn còn do "dân chi vô chính trưởng dĩ nhất đồng thiên hạ chi nghĩa" (dân không có người đứng đầu chính đáng để thống nhất cái nghĩa trong thiên hạ) (〈Thượng đồng trung〉). Do đó, đạo trị loạn nằm ở chỗ "tuyển chọn người hiền lương thánh trí biện tuệ trong thiên hạ, lập làm thiên tử, khiến làm việc thống nhất cái nghĩa trong thiên hạ." (〈Thượng đồng trung〉). Tuy nhiên, vì quốc gia rộng lớn, dân chúng đông đảo, chỉ có thiên tử vẫn không thể thống nhất cái nghĩa trong thiên hạ, nên cần phân tầng lập các quan cai trị để thực hiện việc thống nhất nghĩa trong thiên hạ. Thứ tự phân lập quan cai trị là: Thiên tử→Tam công→Chư hầu quốc quân→Tướng quân, Đại phu, hương lý chi trưởng (trưởng làng xã).
Sau khi phân tầng chức vị chính trị được xác lập, thiên tử ban bố chính lệnh giáo hóa, trọng điểm là phàm thấy người thiện và người bất thiện, đều phải báo cáo lên trên. Bề trên nói đúng thì cho là đúng, nói sai thì cho là sai. Nghe dân có việc thiện thì nên tiến cử họ, nếu bề trên có lỗi lầm thì phải khuyên can. Đồng nhất với ý của bề trên, mà không có lòng che giấu lỗi lầm cho nhau với kẻ dưới. Bề trên biết được sẽ ban thưởng cho người đó, vạn dân nghe được sẽ ca ngợi người đó. Nếu thấy người thiện và người bất thiện mà đều không báo cáo lên trên, bề trên nói đúng không cho là đúng, nói sai không cho là sai. Dân có việc thiện, không tiến cử họ, bề trên có lỗi lầm lại không khuyên can, cùng kẻ dưới che giấu lỗi lầm cho nhau mà chê bai bề trên, bề trên biết được sẽ trừng phạt kẻ đó, vạn dân nghe được sẽ phỉ báng kẻ đó. Cái thiện được nghe nói đến trong lời là yêu lợi (nhà, nước, thiên hạ), cái bất thiện là làm hại (nhà, nước, thiên hạ). Cho nên cái "đồng" được báo lên trên, không gì khác là có thể yêu lợi người (nhà, nước, thiên hạ).
Sự giáo hóa từ thiên tử, cần được tuân theo từ trưởng lý và vạn dân trong lý, trưởng hương và vạn dân trong hương, quốc quân và vạn dân trong nước. Nhưng chỉ đồng nhất với thiên tử vẫn chưa đủ, cuối cùng phải thượng đồng với trời. Bởi vì trời là nguồn giá trị cao nhất, chúng ta có thể yêu người lợi người là noi theo trời. Nếu không thể thượng đồng với trời, thì sẽ bị trời trừng phạt. (Có một thuyết gọi là "thượng đồng", cho rằng thiên tử là đứng đầu trăm quan, mà trăm họ nghe lệnh trăm quan, cùng với bề trên mà đồng nhất, đó là ý nghĩa của "thượng đồng".)

Thiên chí

Tuân theo quy luật tự nhiên. Đồng thời cho rằng trời có ý chí, có thể giám sát nghiêm ngặt quân chủ và các nhà cai trị khác, quyền lực của quân chủ thấp hơn quyền lực của trời. Trời được nhân dân nuôi dưỡng, do đó có trách nhiệm "yêu dân trong thiên hạ". "Thiên chí" có mầm mống của tư tưởng dân chủ.

Minh Quỷ

《Mặc Tử》 đề cao quỷ thần, và cho rằng quỷ thần có thể thưởng thiện phạt ác. 〈Minh quỷ hạ〉 cho rằng nguyên nhân gây ra loạn trong thiên hạ là "nghi hoặc về sự có hay không của quỷ thần, không rõ ràng về việc quỷ thần có thể thưởng hiền phạt bạo". Do đó, muốn "hưng thiên hạ chi lợi, trừ thiên hạ chi hại" (làm lợi cho thiên hạ, trừ hại cho thiên hạ) thì cần phân biệt rõ ràng sự có hay không của quỷ thần. Mặc Tử xác định có quỷ thần là dựa trên việc dân chúng có thể "thấy vật của quỷ thần, nghe tiếng của quỷ thần", lại lấy các ví dụ lịch sử về việc quỷ thần ban phúc giáng họa thưởng phạt trong sách của tiên vương để chứng minh quỷ thần là có thật.

Phi mệnh

Thông qua nỗ lực phấn đấu để nắm giữ vận mệnh của chính mình.

Phi nhạc

Thoát khỏi sự ràng buộc của lễ nhạc phân chia đẳng cấp, bãi bỏ việc chế tạo và diễn tấu chuông trống phức tạp, xa hoa. (Âm nhạc cổ đại tốn thời gian công sức, chi phí rất lớn, đối với quốc gia không có hành vi sản xuất, là việc vô dụng.)

Tiết dụng

Cốt lõi của đạo tiết dụng là, những gì vượt quá nguyên tắc do thánh vương đặt ra thì loại bỏ và "chư gia phí bất gia dân lợi giả, thánh vương phất vi" (các khoản chi phí tăng thêm không làm tăng lợi ích cho dân, thánh vương không làm) (〈Tiết dụng trung〉). Mặc Tử khi giải thích phép tiết dụng đã đề cập đến sáu phương diện ăn, mặc, ở, đi lại, mai táng, vũ khí, có thể thấy dụng tâm của ông, mong muốn dân chúng và nhà cai trị đều không phô trương lãng phí.

Tiết táng

Không lãng phí của cải và sức lực xã hội vào người chết, phản đối chế độ tang lễ kéo dài từ thời Tây Chu, phản đối việc mai táng hậu hĩnh hao tốn tiền của của Nho gia. (Tang lễ kéo dài ba năm, sau ba năm người yếu đi cần người dìu mới đứng dậy được, ảnh hưởng đến năng suất quốc gia, là việc lãng phí)

Nghiên cứu Mặc học

; Cơ quan nghiên cứu Mặc học

• Hội thảo quốc tế Mặc học
• Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế Mặc Tử