✨Lykourgos (Sparta)

Lykourgos (; , Lykoûrgos, ; 820 TCN) là nhà lập pháp bán huyền thoại của thành bang Sparta, người đã thiết lập cải cách kiểu quân sự hóa xã hội Sparta đúng theo Lời tiên tri của thần Apollo tại Delphi. Tất cả các cải cách của ông đều thúc đẩy ba đức tính của người Sparta: bình đẳng (giữa các công dân), năng lực quân sự, và thói thắt lưng buộc bụng. Ông được các sử gia và triết gia cổ đại Herodotos, Xenophon, Platon, Polybius, Plutarchus, và Epictetus nhắc tới qua các tác phẩm của mình. Không rõ liệu Lykourgos là một nhân vật có thật trong lịch sử hay không; nhưng nhiều sử gia thời cổ đại tin rằng ông đã thiết lập các cải cách xã hội và quân phiệt - đáng chú ý nhất là Đại Rhetra - đã biến đổi toàn bộ xã hội Sparta.

Tiểu sử

Thân thế

thumb|Tượng Lykourgos Hầu hết thông tin về Lykourgos đều bắt nguồn từ "Đời Lykourgos" (một phần trong Tiểu sử song đôi) của Plutarchus, vốn là một bộ sưu tập giai thoại hơn là một tiểu sử thực sự. Plutarchus tự nhận xét rằng ông chẳng biết gì nhiều về cuộc đời Lykourgos, vì các tác giả khác nhau đều đưa ra các tài liệu riêng biệt viết hầu hết mọi thứ về ông. Nhân vật Lykourgos bằng xương bằng thịt có thể đã từng tồn tại hoặc không tồn tại, -- nhiều khả năng "Lycourgos" là một biểu tượng của thần Apollo khi ông được tôn thờ tại Sparta từ rất sớm, và truyền thuyết về sau đã biến đổi khía cạnh của vị thần này thành một nhà lập pháp trần tục uyên bác—mà là một người sáng lập biểu tượng của nhà nước Sparta vốn được xem như người khởi xướng ra nhiều thể chế chính trị và xã hội của nó; do vậy, tài liệu của Plutarchus liên quan đến việc tìm ra "nguồn gốc" các phong tục tập quán của người Sparta đương thời. Niên đại của Lykourgos đã được giới học giả cổ đại và hiện đại sắp đặt từ đầu thế kỷ thứ 10 TCN và vào cuối thế kỷ thứ 6 TCN. Một số học giả nghĩ rằng niên đại đáng tin cậy nhất thuộc về Thucydides, vị sử gia này cho rằng thể chế Sparta của Lykourgos đã có lịch sử hơn bốn trăm năm rồi; điều này có nghĩa là một niên đại dành cho nhà lập pháp này, hoặc ít nhất là cho các cải cách do ông ban hành, nằm trong quý cuối cùng của thế kỷ thứ 9 TCN.

Lykourgos là hậu duệ 11 đời của Heracles. Ông là hoàng tử thứ hai của một trong hai hoàng tộc Sparta. Khi cha và anh của ông qua đời, Lykourgos được thừa hưởng vương quốc. Nhưng người anh trai của ông để lại một người vợ còn đang mang thai. Nếu bà sinh con trai thì cậu bé này sẽ là người thừa kế hợp pháp ngai vàng. Người đàn bà này tới gặp Lykourgos đề nghị sẽ giết bỏ đứa bé ngay trong bụng nếu Lykourgos đồng ý cưới và cho bà ta làm Hoàng hậu. Lykourgos vờ đồng ý và thuyết phục bà ta đừng phá thai vì sẽ rất nguy hiểm đến tính mạng. Thay vào đó, ông hứa sẽ giết ngay đứa trẻ khi nó chào đời. Nhưng Lykourgos nghiêm khắc ra lệnh phải mang đứa trẻ đến cho ông ngay khi nó được sinh ra. Một ngày kia, trong khi Lykourgos đang dự tiệc với các quan tòa Sparta, người ta mang đến cho ông một cậu bé mới sinh. Ông bế cậu bé trên tay và nói: "Hỡi những người dân Sparta, đây là một vị vua mới vừa được sinh ra cho chúng ta". Rồi ông đặt cậu bé xuống một nơi trang nghiêm và đặt tên cho cậu là Charilaus, có nghĩa là "niềm hân hoan của dân chúng". Dân chúng Sparta ca ngợi sự cao thượng của người dám dễ dàng từ bỏ mọi quyền uy tối cao vì lòng tôn trọng sự công bằng. Vì điều này, Lykourgos dễ dàng cai trị dân Sparta với tư cách là Nhiếp chính và người bảo trợ của Charilaus. Tuy nhiên, mẹ của vị vua trẻ này và họ hàng của bà ta lại ghen tỵ và căm thù Lykourgos. Một trong những tội họ vu cho Lykourgos là đã mưu giết Charilaus.

Chu du các xứ

Cuối cùng, Lykourgos quyết định rằng cách duy nhất ông có thể tránh được tai họa nếu có chuyện gì đó không hay xảy ra cho vị vua trẻ là đi xa cho đến khi Charilaus lớn lên và sinh được một người con trai đảm bảo sự kế vị. Bởi vậy, Lykourgos từ bỏ mọi chức tước và tới sống tại đảo Crete. Tại Crete, Lykourgos đã gặp Thales, một nhà thơ. Thales kiếm sống bằng nghề ca hát trong những bữa tiệc, nhưng thực ra Thales là một nhà thuyết giáo đầy trí tuệ. Những bài hát trong sáng của Thales thuyết phục mọi người sống tốt đẹp và đối xử với nhau như anh em. Thales ca ngợi những người tốt bụng và cuộc sống hạnh phúc họ đang tận hưởng. Người nghe sẽ quên đi những hiềm khích rồi trở nên thân thiết và cùng nhau ca ngợi đức hạnh. Dần dần, Lykourgos thuyết phục Thales mang những bài hát đó tới Sparta, nhằm chuẩn bị cho dân chúng một cách sống mới ông sẽ xây dựng sau này. Rồi sau ông đặt chân đến Tiểu Á, quê hương của người Ionia, ông thấy mình nhận được một bài học quý giá khi so sánh lối sống tinh tế và sang trọng của người Ionia với nền văn hóa nghiêm khắc và mang tính kỷ luật của người Doria. Một số người nói rằng Lykourgos còn đi xa đến tận Ai Cập, Tây Ban Nha và Ấn Độ. Tại Ionia, Lykourgos tìm thấy những tác phẩm bất hủ của đại thi hào Homer. Lykourgos liền dịch những đoạn thơ này của Homer, hy vọng những bài học về đức hạnh cho những người lãnh đạo đất nước trong các bản anh hùng ca đó của Homer được biết đến rộng rãi. Người Ai Cập cũng nói rằng Lykourgos từng đến thăm họ và ông đã học từ người Ai Cập ý tưởng tách binh lính khỏi người hầu. Điều này mang lại sự tinh tế và vẻ đẹp cho xã hội Sparta.

Trở về Sparta

thumb|right|Tượng Lykourgos thế kỷ 19 tại tòa nhà [[Palais de Justice (Brussels)|Palais de Justice theo kiểu tân cổ điển ở Brussels, Bỉ.]] Một thời gian sau khi Lykourgos bỏ đi, dân chúng Sparta viết thư cầu khẩn ông trở về. Họ thú nhận rằng chỉ có Lykourgos mới thật sự là nhà vua trong trái tim họ, dù những người khác đội vương miện và thừa kế ngai vàng. Lykourgos là người thật sự có uy quyền tối cao, một nhà lãnh đạo bẩm sinh, có khả năng thu phục dân chúng. Thậm chí những vị vua Sparta cũng muốn Lykourgos trở về vì chỉ có ông mới có thể bảo vệ họ trước dân chúng. Lykourgos quyết định rằng Sparta phải có những thay đổi cơ bản. Sau này, ông được dân chúng tôn thờ như một vị anh hùng ở Sparta.

Thể chế mới

Lykourgos được ghi nhận với sự hình thành của nhiều thể chế Sparta không thể thiếu cho sự gia tăng quyền lực của đất nước, nhưng quan trọng hơn là lòng trung thành toàn vẹn và không thể chia rẽ từ các công dân Sparta, được thực hiện dưới hình thức chính phủ của ông. Ngoài ra, Lykourgos được cho là người tạo ra "Homoioi," hay sự "Bình đẳng" ở Sparta, những công dân không có sự khác biệt về mức độ giàu có trong số họ, một ví dụ đầu tiên về thuyết phân phối, vốn là mối bận tâm hàng đầu của dân chúng (không phải là helot). Lối sống cấp tiến này đã phân biệt người Sparta một lần nữa với những người Hy Lạp khác trong thời đại của họ.

Thiết lập Viện Nguyên lão

Cải cách đầu tiên của Lykourgos là việc lập ra Viện Nguyên lão (Gerousia) gồm 28 người, có quyền lực ngang với hai hoàng tộc Sparta. Dân chúng có quyền bỏ phiếu về những vấn đề quan trọng, nhưng Viện Nguyên lão sẽ quyết định khi nào thì tiến hành bỏ phiếu. Như Plutarchus nhận xét, Viện Nguyên lão "làm dịu bớt và hạn chế tính nóng nảy và hung hăng của hai nhà vua", mang lại sự ổn định và an toàn cho cộng đồng, như những hầm balast của con thuyền. Trước đó, Sparta thường dao động giữa hai thái cực: giữa dân chủ quá trớn và chính sách chuyên quyền, giữa tình trạng vô chính phủ và chế độ độc tài. Với việc thiết lập Viện Nguyên lão, cả hai thái cực này được hạn chế, chính quyền trở nên ổn định, dân chúng và những nhà lãnh đạo đều tôn trọng nhau.

Để trợ giúp cho sự phân chia đất đai mới mẻ này, Lykourgos đã chia đất nước xung quanh Laconia thành 30.000 phần bằng nhau, và một phần gắn liền với thành phố Sparta nói riêng lên tới 9.000; tất cả các phần còn lại đều được phân phối cho tất cả mọi người dân Sparta. Helot (cư dân các vùng lãnh thổ mà người Sparta đã chiếm được trong các cuộc chiến của họ ở Laconia) bị gắn chặt với đất đai, không thuộc quyền sở hữu cá nhân; do đó, tất cả nô lệ đều là tài sản của nhà nước và bị các ông chủ Sparta bóc lột không thương tiếc.

Thay đổi tiền tệ

thumb|right|Lykourgos và hai con chó, tranh khắc gỗ của [[Otto van Veen, Emblemata Horatiana, 1607]] Lykourgos dự định xóa bỏ mọi sự bất bình đẳng về tài sản cũng như địa vị, nhưng ông nhận thấy nếu công khai tiến hành việc này thì quá khó khăn. Đó là lý do vì sao ông phải thi hành một biện pháp gián tiếp. Giải pháp của ông là ngăn cấm việc sở hữu vàng bạc và chỉ cho phép lưu hành các đồng tiền được làm bằng sắt gọi là pelanor. Cho dù Lykourgos có thực là đã tạo ra loại tiền sắt này hay không thì vẫn là chủ đề gây tranh cãi trong giới nghiên cứu. Các học giả hiện đại nghĩ rằng những đồng tiền xu đóng dấu đầu tiên được đúc khoảng năm 650–600 TCN, trong khi Lykourgos lại được cho là sống khoảng năm 800 TCN. Những đồng tiền bằng sắt này của Sparta được ngâm trong giấm trở nên giòn và vô giá trị. Những nhà buôn chê loại tiền này vì nó chẳng có giá trị gì, lại cồng kềnh và khó vận chuyển nên việc nhập khẩu những hàng hóa xa xỉ buộc phải chấm dứt. Mọi người đều ăn những thứ như nhau, vì thế tiền chẳng thể mua được thức ăn ngon lành. Và vì người giàu không được ăn ở nhà nên chẳng có cách nào cho họ tiêu xài và phô trương của cải. Những người giàu cũng không muốn sống ở nhà nữa. Họ nằm dài trên giường, sống buồn tẻ như lợn được vỗ béo sắp bị giết thịt. Không chỉ trí tuệ mà cả cơ thể của họ cũng bị suy nhược vì sự nuông chiều và lười biếng. Họ chỉ muốn ngủ thật lâu, tắm nước ấm và suốt ngày chăm sóc cơ thể như thể họ bị ốm vậy.

Bọn trẻ chủ yếu học cách chỉ huy và tuân lệnh. Những đứa bé Sparta được học đủ để biết đọc, biết viết, nhưng điều quan trọng hơn là chúng phải học cách chịu đựng đau đớn và giành chiến thắng trong trận đánh. Người già theo dõi, kiểm soát sát sao và thường thử thách chúng để tìm ra những đứa có khả năng trở thành các chiến binh thự sự. Đến tuổi 12, chúng bắt đầu được học quân sự. Những đứa trẻ được xếp vào các toán chiến binh, do một iren (chàng trai 20 tuổi) sai khiến. Trong trận đánh, iren này là người chỉ huy; còn ở nhà, họ là người thầy giám sát những đứa trẻ. Chúng sống trong các trường học nghiêm khắc này cho đến khi đủ 18 tuổi thì được công nhận là những người đàn ông thực sự. Lykourgos cũng được khắc họa trên hoa văn phù điêu ở bức tường phía nam Tòa án Tối cao Hoa Kỳ.