Loạt sút luân lưu (tên chính thức là loạt sút từ chấm phạt đền, ) hay luân lưu 11 mét () là một phương thức quyết định đội thắng trong một trận thi đấu bóng đá không thể có kết quả hòa, được thực hiện khi hai đội hòa nhau sau thời gian thi đấu chính thức và cả hiệp phụ (nếu có). Trong loạt sút này, mỗi đội lần lượt thực hiện sút để ghi bàn từ chấm phạt đền và đối thủ chỉ được sử dụng thủ môn để cản phá. Mỗi đội có năm lượt sút, mỗi lượt phải được thực hiện bởi một cầu thủ khác nhau; đội có nhiều cú sút thành công hơn sẽ là đội thắng. Loạt sút luân lưu sẽ kết thúc ngay khi một đội đã dẫn trước với khoảng cách quá lớn để đối thủ có thể vượt qua. Nếu tỉ số luân lưu sau năm lượt sút đầu vẫn cân bằng, loạt sút luân lưu sẽ bước vào giai đoạn "cái chết đột ngột". Trái ngược lại, một số người cho rằng áp lực tâm lý và sự khó đoán khiến cho loạt luân lưu 11 mét trở thành một trong những màn kết kịch tính nhất ở bất cứ môn thể thao nào.

Tổng quát

Trong loạt sút luân lưu, các cầu thủ không thực hiện cú sút phải đứng trong vòng tròn trung tâm, trong khi ban huấn luyện và các cầu thủ dự bị vẫn phải đứng ở ngoài sân. Đây là quy định chỉ mới được đưa ra gần đây, bằng chứng là việc nó đã không được áp dụng tại Bảng F giải vô địch bóng đá thế giới 1990, khi hai đội Cộng hòa Ireland và Hà Lan phải phân định thứ hạng bằng cách bốc thăm ngay sau khi hòa nhau ở lượt trận cuối của vòng bảng.

Một vài giải đấu như J.League, từng thử nghiệm việc áp dụng loạt luân lưu ngay sau một trận đấu có kết quả hòa, và đội thắng được cộng thêm một điểm. Tại Hoa Kỳ và Canada, giải Major League Soccer từng áp dụng loạt luân lưu ngay sau khi kết thúc thời gian thi đấu chính thức, kể cả trong các trận đấu thường, mặc dù loạt luân lưu này khác so với loạt sút luân lưu tiêu chuẩn (xem bên dưới).

Đội thua trong loạt sút luân lưu bị loại khỏi giải nhưng sẽ không được tính là một trận thua, trong khi đội thắng trong loạt luân lưu được đi tiếp hoặc lên ngôi vô địch nhưng không được tính là đội thắng trận. Ví dụ, đội tuyển Hà Lan được coi là bất bại tại giải vô địch bóng đá thế giới 2014, mặc dù bị loại tại vòng bán kết.

Quy trình

thumb|[[Steven Pressley thực hiện thành công cú đá luân lưu cho Hearts trước Gretna tại Chung kết Cúp quốc gia Scotland 2006]] thumb|[[Philipp Lahm chuẩn bị đá thành công quả luân lưu tại Chung kết UEFA Champions League 2012]] thumb|Cú đá luân lưu quyết định của [[Didier Drogba tại Chung kết UEFA Champions League 2012]]

Sau đây là tóm tắt quy trình thực hiện loạt sút từ chấm phạt đền. Quy trình này được chỉ định trong Luật 10 ("Quyết định kết quả một trận đấu") tài liệu Luật bóng đá của IFAB (tr. 71).

Các đội lần lượt thực hiện sút từ chấm phạt đền cho đến khi đủ năm quả đá. Tuy nhiên, nếu một đội đã ghi được số bàn thắng nhiều hơn số bàn thắng đội kia có thể ghi được ở những quả đá còn lại, loạt luân lưu sẽ kết thúc ngay lập tức mà không cần thực hiện các lượt sút còn lại. Một ví dụ cho quy định này là tại chung kết giải vô địch bóng đá thế giới 2006, loạt luân lưu kết thúc sau khi Fabio Grosso thực hiện thành công quả đá thứ năm cho đội tuyển Ý, mặc dù đội tuyển Pháp (thực hiện thành công 3 quả) vẫn còn một lượt sút nữa.

Nếu sau năm lượt sút hai đội thực hiện thành công số quả đá như nhau, loạt sút luân lưu tiếp tục thực hiện lần lượt mỗi đội một quả cho đến khi một đội thực hiện thành công và đội còn lại đá trượt. Đây được gọi là cái chết đột ngột.

Đội thực hiện thành công nhiều lượt sút hơn ở cuối loạt luân lưu là đội thắng trận.

Chỉ có các cầu thủ đang chơi trên sân khi kết thúc trận đấu hoặc đang tạm vắng mặt (do bị thương, điều chỉnh dụng cụ, v.v.) mới được tham gia vào loạt đá luân lưu. IFAB chính thức thay đổi luật vào năm 2016 nhằm loại bỏ khả năng một đội có thể có lợi thế như vậy nếu một cầu thủ bị chấn thương hoặc bị truất quyền thi đấu trong loạt luân lưu.

Một đội có thể thay thủ môn bị chấn thương trong loạt sút luân lưu bằng một cầu thủ dự bị (trong trường hợp đội này chưa dùng hết tối đa quyền thay người được ban tổ chức quy định trước) hoặc bằng cầu thủ trước đó được chọn không tham gia loạt sút luân lưu trong trường hợp phải cân bằng số lượng cầu thủ. Một số khác cố gắng đọc cách di chuyển của người sút. Cầu thủ đá phạt có thể làm động tác giả hoặc trì hoãn cú sút để xem trước được hướng thủ môn đổ người. Có cầu thủ chọn cách đá cao và vào chính giữa khung thành, khu vực mà thủ môn bỏ lại sau khi đổ người, nhưng cách này cũng đem lại rủi ro cao nhất là sút vọt xà ngang. Nếu thủ môn cản phá được quả phạt đền trong trận đấu, người sút hoặc đồng đội có thể lao vào đá bồi và ghi bàn; tuy nhiên điều này không được phép xảy ra trong loạt sút luân lưu.

Do toàn bộ loạt sút luân lưu diễn ra ở cùng một bên khung thành, khán giả sau khung gỗ có thể thiên vị một đội và tìm cách đánh lạc hướng đội kia khi họ thực hiện cú sút. Để loại bỏ bất cứ lợi thế nào có thể xảy ra, năm 2016 Luật bóng đá được điều chỉnh để thêm màn tung đồng xu giữa hai đội trước loạt sút luân lưu để quyết định bên khung thành sử dụng cho loạt luân lưu (trước đó quyết định này thuộc về trọng tài). Trọng tài chỉ được thay đổi khung thành vì lý do an toàn hoặc bên khung thành được chọn không thể sử dụng được. Thủ môn không được di chuyển khỏi đường cầu môn trước để thu hẹp góc sút của cầu thủ đối phương; tranh cãi đã từng xảy ra tại Chung kết UEFA Champions League 2003 khi trong loạt sút luân lưu cả hai thủ môn của hai đội đều phạm lỗi này mà không bị trọng tài phát hiện, hay như trường hợp của thủ môn Jerzy Dudek tại Chung kết UEFA Champions League 2005.

Lịch sử

Nguồn gốc

thumb|right|Karl Ward, một trọng tài người [[Đức đã phát minh ra loạt sút luân lưu]] Trước khi loạt sút luân lưu được giới thiệu, nếu như không đấu lại thì các trận đấu theo thể thức knock-out sau hai hiệp phụ sẽ được giải quyết bằng cách tung đồng xu hoặc bốc thăm. Tuy nhiên một số biến thể của loạt sút luân lưu hiện đại đã được sử dụng từ trước tại một vài giải thi đấu quốc nội và các giải đấu nhỏ. Các giải đấu quốc nội áp dụng hình thức này có thể kể đến Cúp Nam Tư từ năm 1952, Coppa Italia từ 1958–59, và Cúp bóng đá trẻ liên khu vực của Thụy Sỹ từ 1959–60. Một số giải đấu quốc tế áp dụng cách làm này bao gồm giải Uhrencup 1962 (theo đề xuất của người sáng lập giải Kurt Weissbrodt), trận chung kết Cúp Ramón de Carranza 1962 (theo đề xuất của nhà báo Rafael Ballester), và trận playoff tranh huy chương đồng giữa hai đội tuyển nghiệp dư của Venezuela và Bolivia tại Đại hội thể thao Bolivar 1965.

Trong các giải đấu lớn, nếu không thể đấu lại, kết quả của các trận hòa được quyết định bằng cách bốc thăm. Ví dụ cho hình thức này là chiến thắng của đội tuyển Ý trước Liên Xô tại bán kết giải vô địch bóng đá châu Âu 1968 (trận chung kết của giải cũng kết thúc với kết quả hòa và hai đội Ý và Nam Tư phải đá lại).

Nhà báo Yosef Dagan người Israel được cho là đã có công sáng tạo ra loạt sút luân lưu hiện đại, sau khi chứng kiến đội tuyển Israel để thua trận tứ kết Thế vận hội 1968 trước Bulgaria sau khi bốc thăm ở Mexico. Michael Almog, sau này là chủ tịch Hiệp hội bóng đá Israel, nhắc tới đề xuất của Dagan trong một bức thư được xuất bản trên FIFA News vào tháng 8 năm 1969. Koe Ewe Teik, thành viên của hội đồng trọng tài Hiệp hội bóng đá Malaysia, đi đầu trong việc vận động FIFA áp dụng sáng kiến này. Đề xuất được chấp thuận tại cuộc họp toàn thể thường niên của IFAB vào ngày 27 tháng 6 năm 1970. Vào năm 2006, hãng thông tấn Deutsche Presse-Agentur đăng tải một bài viết về phát biểu của cựu trọng tài Karl Wald (sinh năm 1916), từ Frankfurt am Main, rằng ông mới là người đầu tiên đề xuất về loạt luân lưu vào năm 1970 lên Hiệp hội bóng đá Bayern.

Phát triển

Tại Anh, loạt sút luân lưu đầu tiên trong một trận đấu chuyên nghiệp diễn ra vào năm 1970 tại sân vận động Boothferry Park, Hull, giữa Hull City và Manchester United trong khuôn khổ vòng bán kết Cúp Watney, và đội chiến thắng là Manchester United. Cầu thủ đầu tiên thực hiện sút luân lưu là George Best, và cầu thủ đầu tiên thực hiện không thành công là Denis Law. Ian McKechnie, thủ môn cản phá cú sút của Law, cũng là thủ môn đầu tiên thực hiện quả đá luân lưu; cú sút của anh đi trúng xà ngang và bay ngược trở ra, khiến Hull City bị loại khỏi giải.

Loạt sút luân lưu cũng được áp dụng tại các trận đấu của Cúp C1 và Cúp C2 (UEFA Cup Winners' Cup) châu Âu mùa giải 1970–71. Ngày 30 tháng 9 năm 1970, sau khi hòa nhau với tổng tỷ số 4–4 tại vòng một của Cúp C2, Honvéd giành chiến thắng trong loạt sút luân lưu đầu tiên với tỷ số 5–4 trước Aberdeen khi cú sút của Jim Forrest đập vào xà ngang. Năm tuần sau, ngày 4 tháng 11 năm 1970, loạt sút luân lưu đầu tiên của Cúp C1 diễn ra giữa hai câu lạc bộ Everton F.C. và Borussia Mönchengladbach; đại diện đến từ nước Anh đã giành phần thắng với tỷ số luân lưu là 4–3.

Tại vòng một Cúp C1 mùa giải 1972–73, trọng tài đã cho kết thúc sớm loạt sút luân lưu giữa CSKA Sofia và Panathinaikos sau khi CSKA dẫn 3–2 nhưng Panathinaikos mới chỉ thực hiện bốn lượt sút. Panathinaikos khiếu nại lên UEFA và kết quả trận đấu bị hủy bỏ, hai đội phải đá lại một tháng sau đó, và CSKA chiến thắng mà không cần bước vào loạt luân lưu.

Trận chung kết giải Campeonato Paulista 1973 kết thúc với tình huống tương tự. Santos đang dẫn trước Portuguesa 2–0, mỗi đội đã thực hiện ba lượt sút, thì trọng tài Armando Marques đã nhầm lẫn (do mỗi đội vẫn còn hai lượt sút, Portuguesa vẫn có cơ hội cân bằng tỷ số) và trao phần thắng cho Santos. Huấn luyện viên Otto Glória của Portuguesa nhanh chóng dẫn đội ra khỏi sân vận động; việc làm này được cho là để loạt sút luân lưu không thể được tiếp tục trở lại nếu trọng tài phát hiện ra sai sót, và trận đấu sẽ phải được đấu lại, giúp cho Portuguesa có cơ hội chiến thắng cao hơn. Khi Santos phản đối việc đấu lại, Liên đoàn bóng đá São Paulo đã hủy bỏ kết quả trận đấu và trao chức vô địch chung cho cả hai đội.

Giải đấu quốc tế lớn đầu tiên được quyết định bằng loạt sút luân lưu là chung kết giải vô địch bóng đá châu Âu 1976 giữa hai đội Tiệp Khắc và Tây Đức. UEFA đã chuẩn bị cho một trận đấu lại hai ngày sau đó, nhưng hai đội quyết định phân định thắng thua bằng loạt sút luân lưu. Tiệp Khắc thắng với tỷ số luân lưu 5–3, và cú đá quyết định được thực hiện thành công bởi cầu thủ Antonín Panenka bằng một cú "bấm bóng" sau khi Uli Hoeneß của đội Tây Đức thực hiện cú sút dội xà ngang.

Loạt sút luân lưu đầu tiên tại giải vô địch bóng đá thế giới diễn ra vào ngày 9 tháng 1 năm 1977, tại vòng 1 của vòng loại khu vực châu Phi, khi đội tuyển Tunisia đánh bại đội tuyển Maroc. Loạt luân lưu đầu tiên tại vòng chung kết là vào năm 1982 khi Tây Đức chiến thắng trước Pháp tại trận bán kết. Nếu trận chung kết năm 1982 kết thúc với tỷ số hòa, loạt luân lưu sẽ không được áp dụng trừ khi trận đấu lại cũng kết thúc với kết quả hòa;

Thống kê thành tích

Khi thống kê, thành tích trong những loạt sút luân lưu thường không được tính chung với trận đấu diễn ra trước đó. Trong trường hợp thi đấu lượt đi-lượt về, cả hai trận đấu vẫn sẽ được coi là hai trận hòa hoặc một trận thắng và một trận thua; trong trường hợp chỉ có một lượt trận thì vẫn được coi là kết quả hòa. Điều này khác so với các trận đấu có thắng thua sau hai hiệp phụ, khi những bàn thắng được ghi ở hiệp phụ vẫn được tính vào kết quả chung cuộc. Những quả luân lưu thực hiện thành công không được coi là bàn thắng do cầu thủ ghi khi tính vào thành tích cá nhân của họ hay để chọn danh hiệu "chiếc giày vàng".

Quy định của NCAA, hiệp hội quản lý hầu hết các hoạt động bóng đá đại học tại Hoa Kỳ, cũng áp dụng cách làm tương tự. Ngoài các trận đấu vô địch quốc gia, nếu tỷ số vẫn cân bằng sau hai hiệp phụ kiểu "cái chết đột ngột" (hay bàn thắng vàng), trận đấu vẫn được tính là trận hòa mà không cần xem xét tới kết quả của loạt sút luân lưu. Ở các trận thi đấu vô địch quốc gia, kết quả của loạt sút luân lưu cũng quyết định kết quả của trận đấu khi được thống kê. Cho tới năm 2001, tất cả các trận đấu của NCAA có loạt sút luân lưu để quyết định đội đi tiếp hoặc đội vô địch đều được tính là trận hòa. Năm 2002, quy định được thay đổi: tất cả các trận đấu có loạt sút luân lưu sẽ có đội thắng thua theo kết quả của loạt luân lưu khi thống kê thành tích. Quy định này một lần nữa được thay đổi vào năm 2003 để quay trở lại thời điểm trước năm 2002 cộng thêm một ngoại lệ: loạt sút luân lưu sẽ mang tính quyết định trận đấu về mọi mặt tại các giải đấu vô địch quốc gia.

Khi tính toán hệ số UEFA, loạt sút luân lưu không được sử dụng đối với các câu lạc bộ, Trong bảng xếp hạng bóng đá nam FIFA hiện nay, một trận thắng trực tiếp (không qua sút luân lưu) được tính 3 điểm; một trận thắng trên chấm luân lưu được tính hai điểm; một trận hòa hoặc thua trên chấm luân lưu được tính 1 điểm; một trận thua trực tiếp không được tính điểm nào.