thumb|Vua Di Lan Đà và tì-kheo [[Na Tiên vấn đáp.]] Di Lan Đà vấn đạo hay Mi Lan Đà vấn đạo (tiếng Pali: Milindapañhā, nghĩa là "Những câu hỏi của [vua] Di Lan Đà"), hoặc có các tên gọi khác như Kinh Mi Tiên vấn đáp, Na Tiên tì-kheo kinh và Di Lan Vương vấn kinh (彌蘭王問經) trong các tài liệu Trung Quốc, là một kinh điển Phật giáo bằng tiếng Pali, có niên đại từ khoảng năm 100 TCN đến năm 200 TCN, ghi lại cuộc đối thoại giữa tì-kheo Na Tiên (tiếng Pali: Nāgasena) và quốc vương Ấn-Hy Lạp Menandros I (tiếng Pali: Milinda) của Bactria, người trị vì vào thế kỷ thứ 2 TCN.

"Na Tiên tì-kheo kinh" được Phật giáo Miến Điện tôn sùng và được người Miến đưa vào Tiểu bộ kinh, một trong năm bộ của Kinh tạng văn hệ Pali. Một phiên bản rút gọn được bao gồm như là một phần của bản dịch kinh văn Phật giáo Đại thừa của Trung Quốc. Tuy nhiên, "Na Tiên tì-kheo kinh" không được Phật giáo Thái Lan hay Tích Lan coi là kinh điển, dù văn bản Nam tông còn sót lại được viết bằng chữ Sinhala, quốc ngữ của Tích Lan. Bản dịch sang chữ Hán có có tiêu đề "Di Lan Vương vấn kinh" tương ứng với ba chương đầu tiên của bản gốc tiếng Pali. Nó được dịch vào khoảng thời gian nào đó dưới thời Đông Tấn (317–420).

Theo những gì ghi chép lại trong Di-lan-đà vấn đạo, cuộc đối thoại của ông với tỳ-kheo Na Tiên, đức vua Menandros I đã truyền ngôi cho con và lui về ẩn cư trong tăng viện tu hành, đắc quả A-la-hán.

Lịch sử

"Di Lan Đà vấn đạo" thuật lại cuộc đối thoại giữa đức vua Menandros I và vị tì-kheo Na Tiên. Sau đó, bộ "Di Lan Đà vấn đạo" đã được kết tập ở vùng Bắc Ấn vào khoảng giữa thế kỷ I. Trong nguyên bản tiếng Pāli, sách nói rằng những cuộc đối thoại giữa hai người đã diễn ra năm trăm năm sau khi Đức Phật nhập Niết Bàn. Phần lớn các học giả đồng thuận rằng công trình này là một sản phẩm được thêm thắt theo thời gian. Ủng hộ cho lập luận này cần lưu ý rằng các phiên bản dịch sang chữ Hán của tác phẩm ngắn hơn đáng kể.

Phần sớm nhất của bộ kinh có lẽ đã được viết vào khoảng thời gian nào đó giữa năm 100 TCN và 200. Văn bản trong kinh có lẽ đã được viết bằng chữ Sanskrit. Nhà Ấn học người Đức von Hinüber đề xuất rằng, dựa trên bản dịch chữ Hán cũng như một số khái niệm độc đáo trong văn kiện thì bản gốc của tác phẩm có lẽ đã được viết bằng tiếng Gandhari. Tuy nhiên, ngoại trừ phiên bản tiếng Pali cùng các dẫn xuất của nó ở Tích Lan ra thì không có phiên bản nào khác được biết đến.

Bản viết tay cổ nhất của bộ kinh bằng tiếng Pali đã được sao chép vào năm 1495. Dựa trên các bằng chứng trong chính cuốn sách, nhiều phần quan trọng của nó đã bị mất, khiến "Di Lan Đà vấn đạo" trở thành văn bản tiếng Pali duy nhất được biết là đã được lưu truyền lại dưới dạng không đầy đủ.

Bản khắc trên đá cẩm thạch của "Di Lan Đà vấn đạo" được thông qua tại Đại hội kết tập kinh điển Phật giáo lần thứ năm ở Miến Điện và bản in được thông qua vào đại hội lần thứ sáu.

Giáo sư Thomas Rhys Davids đánh giá rất cao bộ kinh này, và cho rằng là tác phẩm vĩ đại nhất của văn xuôi cổ điển Ấn Độ:

Đặc điểm của bộ kinh này là được xem như một cuộc giao lưu đầu tiên giữa người Âu-Á, cũng như cuộc học đạo giữa một người phương Tây (vua Menandros) với văn hóa Hy Lạp muốn học hỏi giáo pháp uyên áo của đạo Phật phương Đông qua sự giải đáp của một vị tăng (tỳ kheo Nàgasena) ở thung lũng sông Ấn. Qua đó Phật pháp được trình bày một cách thuyết phục và dễ nhớ. Vốn là người dòng dõi Hy Lạp, quốc vương Menandros đã hỏi khá nhiều câu hỏi mà người phương Tây thường thắc mắc về những đề tài rất cấp thiết đại loại như "Nếu không có linh hồn thì cái gì sẽ tái sanh?", hoặc là "Nếu không có cái ta thì ai đang trò chuyện với ngài", cho nên đối với những người Âu muốn tìm hiểu Phật pháp, bộ kinh "Di Lan Đà vấn đạo" rất gần gũi.

Nội dung

Tác phẩm Mi Tiên vấn đáp được chia thành 3 phần: Dẫn nhập, Nội dung Mi-lan-đà vấn kinh và Sau cuộc vấn đáp. Bản dịch tiếng Việt của Hòa thượng Giới Nghiêm gồm tổng cộng 244 câu hỏi do vua Mi Lan Đà đặt ra được Na-tiên giải đáp được liệt kê trong danh sách dưới đây:

Danh

Con số hạ lạp

Đàm thoại như một Trí giả hay như một Vương giả?

Thỉnh mời vào Hoàng cung

Cứu cánh của Sa môn hạnh

Tái sanh - Vô sanh

Chú tâm

Hành tướng của chú tâm và trí tuệ cùng sự khác nhau giữa chúng

Tất cả Pháp lành lấy Giới làm sở y

Hành tướng của Tín

Hành tướng của Tấn

Hành tướng của Niệm

Hành tướng của Định

Hành tướng của Tuệ

Ngũ căn - riêng và chung

Tương quan thân trước và sau

Tái sanh và Vô sanh

Trí và Tuệ

Bậc vô sanh có còn đau khổ không?

Cảm Thọ

Cái gì dẫn dắt đi tái sanh?

Không nên hỏi lại câu đã hỏi

Danh sắc tương quan liên hệ

Thời gian và không còn thời gian

Nguyên nhân của thời gian

Thời gian tối sơ?

Có rồi không, Không rồi có!

Pháp hành thì sao?

Tự nhiên sanh?

Tự ngã trong thân?

Nhãn thức và tâm thức

Hành tướng của Xúc

Hành tướng của Thọ

Hành tướng của Tưởng

Hành tướng của Tư (tác)

Hành tướng của Thức

Hành tướng của Tầm

Hành tướng của Tứ (hay Sát)

Lại hỏi về Tác ý

Những tâm sở đồng sanh

Về năm giác quan

Bất bình đẳng sai khác của chúng sanh là do nghiệp

Sớm ngăn ngừa điều ác

Lửa địa ngục

Nước dựa khí

Niết bàn

Ai sẽ đắc Niết bàn?

Làm sao biết Niết bàn là tối thượng lạc?

Có Phật không?

Phật là tối thượng tôn bảo

Phật tối thắng như thế nào?

Thấy Phật

Khi chết ngũ uẩn diệt theo

Vedagū?

Nếu chết mà diệt hết thì thoát khỏi nghiệp

Nghiệp trú ở đâu?

Biết còn tái sanh?

Phật ở đâu?

Thương yêu cái thân?

Bậc toàn giác biết tất cả?

Tại sao Phật không giống cha mẹ ngài?

Thực hành phạm hạnh (Brahmacāri)

Ai truyền cụ túc giới cho Đức Phật?

Nước mắt nào là thuốc? Nước mắt nào là độc dược?

Tham luyến và dứt tham luyến

Trí tuệ ở đâu?

Luân hồi (Samsara)

Trí nhớ

Ai cũng có trí nhớ

Có bao nhiêu loại trí nhớ

Tương quan phước và tội

Diệt khổ chưa đến?

Cõi Phạm Thiên bao xa?

Thời gian tái sanh

Sự liên hệ giữa kiếp này với kiếp kia

Vào cửa nào để đầu thai?

Nhân sanh giác ngộ

Điều lành nhỏ, phước quả lớn; Điều ác lớn, tội báo nhỏ

Kẻ trí làm điều ác, tội báo nhỏ; Người ngu làm điều ác tội báo lớn

Bay bằng thân

Xương dài 100 do tuần

Biển

Ngưng hơi thở

Pháp xuất thế gian

Tuệ xuất thế gian nằm ở đâu?

Thức, tuệ và sanh mạng

Thì giờ phải lẽ rồi

(giống trên)

Phật và chư tăng, ai phước báu nhiều hơn?

Lễ bái, cúng dường Xá lợi, Kim thân Phật, cây Bồ-đề

Đức Phật có toàn giác không?

Đức Thế Tôn có tâm Đại bi hay không?

Nghi vấn về sự Bố thí ba-la-mật

Bố thí hai mắt lại được thiên nhãn

Hoài nghi về sự thụ thai

Nghi về thời gian giáo pháp tồn tại

Đức Thế Tôn còn khổ chút ít nào không?

Đức thế tôn đã thật sự hoàn tất mọi phận sự chưa?

Tại sao Đức Thế Tôn không dùng "Tứ như ý túc" để duy trì thọ mạng?

Chánh pháp của Đức Thế Tôn có vẻ không được toàn hảo?

Tại sao có những câu hỏi mà Đức Thế Tôn làm thinh không trả lời?

Chúng sanh sợ hãi diêm chúa?

Tụng kinh Paritta thật không có lợi ích!

Oai lực của Đức Phật thua ma vương?

Vì Đức Phật thuyết pháp mà làm cho sáu mươi vị tỳ kheo hộc máu chết!

Bậc Thánh cư sĩ sao lại phải đảnh lễ, cúng dường phàm Tăng?

Giáo hội của Đức Tôn Sư có bị phân ly, chia rẽ không?

Tỳ kheo tạo nghiệp do không biết, tại sao lại không có tội?

Đức Thế Tôn có lãnh đạo, bảo quản giáo hội tỳ khưu không?

Tại sao Đức Thế Tôn không thu thúc lục căn?

Sao Đức Thế Tôn lại có lời nói khiếm nhã?

Cái cây có tâm ý không?

Bữa cơm của Cunda có vấn đề!

Tại sao chư Tăng không được cúng dường nhục thân Như Lai?

Quả đất dường như có tâm thức?

Đức Phật thuyết về bố thí là để nhận được lợi lộc cúng dường?

Tại sao Đức Thế Tôn không muốn thuyết pháp sau khi đắc đạo?

Ai là thầy của Đức Thế Tôn?

Thế nào gọi là sa-môn?

Có nên hoan hỷ không khi người ta tán dương Tam Bảo?

Sao Đức Thế Tôn lại dùng lời ác khẩu, ác ngữ?

Đức Thế Tôn còn bất bình, sân hận!

Phải chăng Đức Thế Tôn không có tâm bi mẫn?

Phẩm mạo xuất gia cao siêu đến cỡ nào?

Đời sống Sa-môn vô tru, như nai trong rừng

Tại sao Đức Thế Tôn không thu thúc cái bụng?

Đức Phật muốn che giấu Pháp?

Lý do nặng nhẹ của tội nói dối!

Phước báu của Đức Thế Tôn không ưu thắng, tối thượng

Thần thông của đức Mục-kiền-liên không đương cự nổi

Kiếp áp chót, tại cung trời Đẩu suất, Đức Bồ-tát

Rơi đi bằng phi pháp? Rơi đi bằng pháp? Cắt đứt sự rơi?

Tâm từ vô lượng không tiêu trừ được các sự họa hại?

Quả của thiện và ác nghiệp rất lạ lùng

Sự tà hạnh của người nữ?

Các vị A la hán còn sợ hãi?

Đức Phật dạy cắt đứt sợ hãi?

Cái gì nơi Đức Thế Tôn là cao quý không ai sánh bằng?

Đức Thế Tôn là người khai sáng Đạo hay Đạo có sẵn từ ngàn xưa?

Đức Phật từ bỏ sự tinh tấn, lại khuyên đệ tử nên tinh tấn?

Tại sao có sự đắc quả nhanh, chậm khác nhau?

Về cư sĩ A-la-hán

Tại sao bồ tát Loma Kassapa giết hại chúng sanh để tế lễ?

Tượng vương Chaddanta thì cung kính y cà sa - mà bồ-tát

Về cái nhà không mái của người thợ gốm?

Tại sao có lúc Đức Phật xưng mình là bà-la-môn

Tại sao không có hai Đức Phật xuất hiện một lần?

Không nên cho kẻ phàm tục xuất gia trong giáo hội thanh tịnh

Thân thọ khổ, tâm có thọ khổ chăng?

Giải thêm về (tâm không động)

Người đã phạm "bất cộng trụ", xin tu lại,

Cư sĩ phá giới và sa môn phá giới, hậu quả tội lỗi nặng nhẹ ra sao?

Nước có sanh mạng chăng?

Trên thế gian này cái gì không sanh?

Bậc A-la-hán còn phạm giới?

Cái gì không do nhân, nghiệp, thời tiết sanh?

Sao không thấy tử thi của dạ xoa?

Tại sao Đức Thế Tôn không cấm chế giới luật một lần?

Mặt trời có bệnh chăng?

Lại bệnh của mặt trời nữa!

Về chuyện Bồ tát Vessantara bố thí vợ con

Chư Phật quá khứ có tu khổ hạnh không?

Năng lực của thiện và ác nghiệp, cái nào mạnh hơn?

Hồi hướng phước có hiệu quả không?

Hồi hướng "ác" có được không?

Tại sao có chiêm bao?

Chết đúng thời và chết không đúng thời

Tại sao nhập Niết bàn lại có hiện tượng phi thường?

Chúng sanh nào có khả năng đắc đạo?

Niết bàn có xen lẫn khổ?

Tại sao không diễn tả Niết bàn một cách cụ thể?

Làm cho rõ Niết bàn?

Niết bàn không ở đâu cả!

Có ai thấy Phật không?

Đầu đà khổ hạnh có ích lợi gì?

Về con lừa

Về con gà

Về con sóc

Về con cọp cái

Về con cọp đực

Về con rùa nước

Về cái kèn

Về cây súng

Về con quạ

Về con khỉ

Về dây bầu leo

Về hoa sen

Về hạt giống

Cây Sàla xanh tốt

Về chiếc thuyền

Về ghe thuyền dính đá ngầm

Về cột buồm

Về người cầm lái thuyền

Về người làm công

Về biển cả

Về quả đất

Về nước

Về lửa

Về gió

Về núi

Về hư không

Về mặt trăng

Về mặt trời

Về trời Đế thích

Về Chuyển luân Thánh vương

Về con mối

Về con mèo

Về con chuột

Về con bò cạp

Về con chồn

Về chó rừng

Về con nai

Về con bò

Về con heo

Về con voi

Về sư tử

Về vịt nước

Về chim Venàhikà mái

Về chim sẻ

Về chim cu

Về con rít

Về con dơi

Về con đỉa

Về con rắn

Về con trăn

Về nhện giăng lưới

Về hài nhi

Về rùa vàng

Về rừng

Về cây đại thọ

Về mưa

Về ngọc mani

Về người săn bắn

Về người câu cá

Về thợ bào gỗ

Về người thợ gốm

Về con quạ

Về cái dù

Về đám ruộng

Thuốc trị độc rắn

Về vật thực

Về người bắn cung

Nội dung tiêu biểu

Trong câu hỏi số 18 về Trí và tuệ, vua Menandros đã hỏi rằng: :"Cũng là rất thường tình khi trong giáo hội ấy có những phàm phu tục tử vào tu không phải vì mục đích cao thượng, chỉ nhắm đến những mục đích hạ liệt như: kiếm miếng cơm manh áo, tích lũy tứ sự cúng dường, được thân cận bậc quyền quý, cao sang, tìm chỗ nhàn hạ, thảnh thơi, tham vọng lãnh đạo Tăng chúng…"

Đức vua Di Lan Đà

thumb|Đồng bạc với chân dung Đức vua [[Menandros I|Di Lan Đà (bên trái) và thần Athena (bên phải). Dòng chữ nghĩa là "Của Đức Vua Menandros, Vua Cứu độ"]] Di Lan Đà tức Menandros là một vị vua có thật trong lịch sử, ông là vua của vương quốc Ấn-Hy Lạp, trị vì từ khoảng năm 165/155 TCN đến năm 130 TCN. Ông là người đã thiết lập nên một đế chế lớn ở Nam Á và là một người hộ pháp của Phật giáo. Trong "Di Lan Đà vấn đạo", vua Menandros được giới thiệu như sau:

Người ta cho rằng bộ kinh "Di Lan Đà vấn đạo" đã được khẩu tập ít lâu sau khi quốc vương Menandros I qua đời. Thời gian ấy các vua kế vị là nữ hoàng Agathocleia rồi vua Strabo I Soter ở ngôi khoảng 40 năm nữa, trước khi xứ Bactria bị chia cắt thành nhiều vương quốc.