✨Vụ án cầu Chương Dương
Vụ án cầu Chương Dương là chuỗi sự việc liên quan đến vụ nổ súng vào Nguyễn Việt Phương, một nhân viên giao vận tiền tệ tại Việt Nam. Sự kiện được đánh giá nổi bật khi hai tờ báo Đại Đoàn Kết và Phụ nữ Thủ đô đã góp phần định hướng dư luận, gây một phần sức ép đến bộ máy chính quyền trong quá trình tố tụng vụ án. Trường hợp đặc biệt này đã gây ngạc nhiên cho thế giới phương Tây khi vốn coi báo chí Việt Nam bị Đảng Cộng sản Việt Nam kiểm soát.
Khoảng 19 giờ (UTC+07:00) ngày 29 tháng 1 năm 1993 tại cầu Chương Dương, nạn nhân Nguyễn Việt Phương đang giao vận tiền trên xe máy cá nhân Honda Dream; trong khi nghi phạm Nguyễn Tùng Dương là trung úy cảnh sát giao thông đang trực tại trạm gác đầu cầu.
Nghiệp vụ điều tra phức tạp khi Viện kiểm sát nhân dân thành phố Hà Nội phải điều chuyển lại thẩm quyền cho Viện kiểm sát nhân dân tối cao tiếp nhận. Vụ án phải cần đến giám định pháp y của Bộ Quốc phòng để kết án, mặc dù trước đó Bộ Y tế và Bộ Công an đã lần lượt thực hiện giám định pháp y. Sau khi Tòa án nhân dân tối cao "giám đốc việc xét xử" trước khi mở lại phiên tòa sơ thẩm, Viện kiểm sát nhân dân thành phố Hà Nội đã thay đổi cáo trạng. Tại phiên tòa phúc thẩm, Tòa án nhân dân tối cao quyết định giữ nguyên bản án sơ thẩm của Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội trước đó, tuyên án mức án tử hình theo tội danh "giết người nhằm chiếm đoạt tài sản".
Vụ án được một số Đại biểu Quốc hội Việt Nam dẫn chứng để Quốc hội Việt Nam thống nhất sửa đổi Luật Giám định tư pháp vào năm 2020. Học giả luật học và báo chí truyền thông cùng với luật gia tại Việt Nam cũng đánh giá dây là một dấu ấn nổi bật trong lịch sử nền tư pháp quốc gia này.
Bối cảnh
Hệ thống ngân hàng Việt Nam
Hệ thống ngân hàng tại Việt Nam chưa có phương thức chuyển tiền điện tử vào năm 1993, các giao dịch chuyển tiền tại đây đều phải giao vận trực tiếp mà không thông qua ngân hàng. Ngoại hình nhỏ bé và cao khoảng 1,5 m. Thời điểm xảy vụ án năm 1993, Dương khoảng 35 tuổi.
Truyền thông báo chí Việt Nam
Vào thập niên 1990, truyền thông báo chí tại Việt Nam ngày càng gia tăng tính linh hoạt, nhưng đồng thời cũng chịu sự kiểm duyệt chặt chẽ của chính phủ trong các vấn đề xã hội quan tâm; đặc điểm báo chí nội địa giai đoạn này tuy không có quyền tự chủ hoàn toàn nhưng cũng không bị kiểm duyệt hoàn toàn. Đảng Cộng sản Việt Nam và chính phủ Việt Nam kiểm duyệt gắt gao về chính trị hoặc bất đồng chính kiến ở Việt Nam; vì vậy một số tờ báo đã mặc nhiên được quyền tự chủ nhiều hơn trong đưa tin phóng sự điều tra tội phạm và tham nhũng, bao gồm cả những hành động lạm quyền và tham nhũng của các cơ quan hành chính công. Xuất bản báo chí tăng cường về vi phạm pháp lý của các cơ quan hành chính công và Công an nhân dân Việt Nam đem lại lợi ích đối với báo chí nội địa Việt Nam lẫn Đảng Cộng sản Việt Nam.
Diễn biến
Chuỗi sự kiện
Khoảng 19 giờ (UTC+07:00) ngày 29 tháng 1 năm 1993, Nguyễn Việt Phương khởi hành xe máy dọc phố Hàng Điếu, tiền để trong túi nhựa màu đen được ghì phía trong hai bên đùi, ông chủ Nguyễn Thanh Bình căn dặn "Đi nhanh về ăn nốt Tết Nguyên Đán cháu nhé". Khoảng 19 giờ 30 phút (UTC+07:00), Phương giao vận tiền sang địa giới huyện Gia Lâm như thường lệ; nhưng đến cầu Chương Dương thì bị một cảnh sát giao thông tại trạm gác đầu cầu kiểm tra. Giao thông trên cầu lúc này rất thưa thớt, thời tiết buốt giá. Cảnh sát này nhận thấy xe máy Honda Dream do Phương điều khiển không bật đèn điện chiếu sáng và di chuyển vào làn ô tô, nên đuổi theo tới đầu cầu phía bên địa giới huyện Gia Lâm và yêu cầu quay lại trạm gác đầu cầu hướng về nội thành Hà Nội. từ cuối tháng 5 đến đầu tháng 6 năm 1993. Ngày 5 tháng 5 năm 1993, Phụ nữ Thủ đô nhấn mạnh "hy vọng Dương phải được xử đúng mức tội danh mặc dù người có tội là cảnh sát, để làm gương và để dân tin ở pháp luật".
Đại Đoàn Kết và Phụ nữ Thủ đô chỉ trích biên bản báo cáo điều tra từ phía công an; phủ nhận "súng bị cướp cò" khi tự đối chiếu hai chấn thương do súng đạn cách xa nhau, phân tích sự chênh lệch ngoại hình, vị trí hai xe máy và thời điểm vị trí đứng của hai người. Tiến sĩ luật Mark Sidel tại Đại học Wisconsin–Madison cho rằng Đại Đoàn Kết do Mặt trận Tổ quốc Việt Nam chủ quản và đại diện cho tập hợp tầng lớp trí thức; trong khi Phụ nữ Thủ đô đã có những phóng sự được đón nhận nồng nhiệt về vấn nạn tham nhũng và bạo lực đối với phụ nữ trước đó.
Kể từ mùa thu năm 1993 đến đầu năm 1994, Đại Đoàn Kết và Phụ nữ Thủ đô vẫn tiếp tục đăng nhiều loạt bài chỉ trích gay gắt điều tra viên công an cũng như kiểm sát viên xử lý vụ án. Các tác giả viết trong giai đoạn này bao gồm nhóm phóng viên Đại Đoàn Kết, nhóm phóng viên Phụ nữ Thủ đô, ông chủ Nguyễn Thanh Bình, đạo diễn Đào Mộng Long, hai nhân chứng tại hiện trường.
Phục hồi điều tra
Ngày 7 tháng 7 năm 1993, Công an thành phố Hà Nội gửi công văn số 62/PV11 đến Bộ Nội vụ, Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Tòa án nhân dân tối cao nhằm tìm hướng xử lý vụ án. Ngày 29 tháng 9 năm 1993, Cơ quan điều tra Viện kiểm sát nhân dân tối cao trưng cầu Viện Pháp y Quân đội thuộc Bộ Quốc phòng khai quật tử thi để giám định pháp y lại đường đạn. quyết định trả lại hồ sơ vụ án cho Viện kiểm sát nhân dân thành phố Hà Nội; yêu cầu điều tra bổ sung làm rõ bối cảnh động cơ giết người của Nguyễn Tùng Dương do lời khai của các bên còn nhiều mâu thuẫn. Bản án được truyền thông báo chí nội địa đưa tin tới công chúng, trong đó bao gồm cả những tờ báo trước đây không dành sự quan tâm đến vụ án.
Lực lượng cảnh sát quốc gia và cảnh sát Hà Nội giận dữ về cách đối xử với viên trung úy cũng như lực lượng của họ; nhánh hành pháp này đã không có khả năng kiểm soát kết quả vụ án, không thể dàn xếp hòa giải với nhánh tư pháp. Nhiều nỗ lực xoa dịu công khai đã được tiến hành cẩn thận trước công luận, báo chí nhanh chóng dừng đưa tin về vụ án và Phó Chánh án Tòa án nhân dân tối cao Đỗ Cao Thắng nêu nhận định đăng trên Đại Đoàn Kết. Tháng 1 và tháng 2 năm 1995, Dương lần lượt nộp "đơn xin ân giảm" đến Chủ tịch nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam Lê Đức Anh theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự, Văn phòng Chủ tịch nước đã xin ý kiến của Chánh án Tòa án nhân dân tối cao và Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao.
Thi hành án
Năm 1993, Trại giam số 1 Hà Nội chuyển trụ sở về xã Xuân Phương, đồng thời thành lập Trường bắn Cầu Ngà. Ngày 27 tháng 2 năm 1995, Chủ tịch nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam Lê Đức Anh ban hành Quyết định số 333/CTN chính thức bác đơn xin khoan hồng, thể theo đề nghị của Chánh án Tòa án nhân dân tối cao và Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao. Cùng ngày, Chánh án Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội Đặng Minh Ngọc ban hành quyết định thi hành bản án của tòa án phúc thẩm theo Bộ luật tố tụng hình sự và thành lập hội đồng thi hành án. Hội đồng thi hành án bao gồm Chánh án Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội, Cục trưởng Cục Thi hành án Viện kiểm sát nhân dân thành phố Hà Nội, Phó giám đốc Công an thành phố Hà Nội, cùng đại diện một số cơ quan liên quan.
Khoảng 3 giờ (UTC+07:00) ngày 5 tháng 3, tù nhân Nguyễn Tùng Dương xin ăn phở và hút thuốc lá trước khi bị áp giải đến Trường bắn Cầu Ngà. Bác sĩ pháp y tiến hành khám nghiệm tử thi của bị án, sau đó ký vào biên bản xác nhận. Đại úy Lê Quy Long – công an làm việc tại Trường bắn Cầu Ngà – cho biết một số người dân đã lan truyền tin giả tù nhân bị đánh tráo trước khi thi hành án. Phóng viên Minh Tuấn cho rằng "Bộ Công an phải trưng cầu cơ quan giám định pháp y của Bộ Quốc phòng giám định lại" vì "dư luận không tin tưởng giám định pháp y của Công an, cũng như của Bộ Y tế".
Theo một bài phỏng vấn của Dân Việt năm 2010, Trưởng văn phòng luật sư Nguyễn Hồng Bách dẫn chứng "vụ án cầu Chương Dương" như một minh họa điển hình về việc cần có pháp y Quân đội nhân dân Việt Nam độc lập trong các sự việc liên quan đến Công an nhân dân Việt Nam.
Học giả luật học
Ngày 29 tháng 10 năm 1997, Viện Nghiên cứu khoa học Pháp lý thuộc Bộ Tư pháp xuất bản đề tài mã số 95-98-109-/ĐT do Nguyễn Tất Viễn chủ nhiệm. Nội dung cho rằng vụ án cầu Chương Dương đã thể hiện việc báo chí truyền thông giúp "kiện toàn tổ chức và hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng", đồng thời tổng thuật vụ án này cho thấy "kết luận của các cơ quan tiến hành tố tụng không đúng với các thông tin trên báo chí" trong "giai đoạn điều tra".
Năm 2013, cựu Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật của Quốc hội Vũ Đức Khiển nhận định vụ án là "ví dụ điển hình cho việc sử dụng súng trong trường hợp không cần thiết gây tác hại lớn như thế nào".
Luật Giám định tư pháp
Ủy viên thường trực Ủy ban Quốc phòng và An ninh của Quốc hội Nguyễn Mai Bộ nêu vụ án cầu Chương Dương "đã bao lần giám định của công an không ra được, đến khi giao giám định quân đội mới ra"; đồng thời đề nghị "phải trưng cầu [giám định pháp y] từ cơ quan khác" thay vì "chỉ thay đổi giám định viên" khi trưng cầu giám định lại theo Điều 34 Luật Giám định pháp y hiện hành.
Quyền nổ súng của Công an
Ngày 2 tháng 7 năm 1984, Hội đồng Bộ trưởng Việt Nam ban hành Nghị định số 94-HĐBT quy định về quản lý vũ khí và vật liệu nổ theo đề nghị từ Bộ Công an. Ngày 20 tháng 6 năm 2011, Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành Pháp lệnh số 16/2011/UBTVQH12 về "quản lý, sử dụng vũ khí, vật liệu nổ và công cụ hỗ trợ".
Năm 2013, Bộ Công an trình dự thảo nghị định quyền nổ súng của người thi hành công vụ, xuất hiện quan điểm cho rằng nghị định này không cần thiết và chồng chéo với Pháp lệnh 16/2011/UBTVQH12, quan điểm khác lại cho rằng Pháp lệnh 16/2011/UBTVQH12 chưa cụ thể. Ngày 22 tháng 3 năm 2013, cựu đại biểu Quốc hội Việt Nam Nguyễn Minh Thuyết cho rằng "vụ án cầu Chương Dương" sẽ khó điều tra nếu công an được quyền nổ súng vào "đối tượng chống người thi hành công vụ". Ông kết luận "Không thể quyết tính mạng của dân bằng nghị định và ủy thác cho một nhân viên hay một nhóm nhân viên công lực chiếu theo đó tùy ý thi hành". Phó Chủ nhiệm Hội đồng Tư vấn về Dân chủ - Pháp luật (thuộc Uỷ ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam) Lê Đức Tiết cho rằng nếu Nghị định này được áp dụng sẽ là "vi hiến", sẽ gây lạm quyền của những người thi hành công vụ như vụ cưỡng chế đất tại Tiên Lãng. Ngày 17 tháng 12 năm 2013, chính phủ Việt Nam ban hành Nghị định số 208/2013/NĐ-CP về "quy định các biện pháp phòng ngừa, ngăn chặn và xử lý hành vi chống người thi hành công vụ".