✨Vào đời
Vào đời là một cuốn tiểu thuyết của nhà văn Hà Minh Tuân, xuất bản lần đầu năm 1963 bởi Nhà xuất bản Văn học, Hội Nhà văn Việt Nam. Thời điểm mới ra mắt, tác phẩm từng trở thành tâm điểm chỉ trích nặng nề bởi giới văn nghệ lẫn báo chí miền Bắc Việt Nam vì nội dung phản ánh chân thực không khí xã hội thời kỳ phục hồi kinh tế. Cuốn sách bị coi là một "vụ án văn học" lớn kể từ phong trào Nhân Văn – Giai Phẩm và đã tạo ra những hệ lụy đáng kể tới cuộc đời cùng sự nghiệp văn chương của Hà Minh Tuân. Phải nhờ những cải cách trong thời kỳ Đổi Mới, sách mới được tái bản vào năm 1991.
Nội dung
Đặt trong bối cảnh cuối những năm thập niên 1950, Sen là một cô thiếu nữ sinh ra trong gia đình công chức ở Hà Nội. Vì nhà nghèo nên Sen đã phải lỡ dở việc học, từ bỏ giấc mơ sư phạm để đi kiếm tiền phụ nuôi hai em nhỏ. Tuy nhiên, bố mẹ Sen lại muốn ép cô kết hôn với một bác sĩ vừa mất vợ. Sen từ chối và bỏ nhà trong đêm đi lập nghiệp nơi khác. Nhờ lời gợi ý của cô bạn Loan, Sen đăng ký vào làm cho một công trường xây dựng nhà máy cơ khí hiện đại mang tên Tháng Tám ở ngoại thành Hà Nội.
Thời gian đầu đến đây, vì bỡ ngỡ trước môi trường mới, những công việc nặng nhọc đã choán hết sức lực của Sen và khiến cô nhiều lúc suy tưởng tới việc bỏ về nhà. Nhờ sự hỗ trợ từ bí thư chi đoàn Trần Lưu cùng chị đồng nghiệp Bổn, Sen dần làm quen với nếp sinh hoạt lao động tập thể và được điều làm giáo viên dạy văn hóa cho các nhân viên công trường. Trần Lưu cũng thầm đem lòng cảm mến nghị lực của Sen, nhưng lại không đủ can đảm để nói thành lời.
Bi kịch một ngày nọ ập đến khi trong một lần đi trên đường khuya về, Sen bị hai tên công nhân là Mai và Song bịt mắt rồi giở trò đồi bại, hãm hiếp khiến cô mang thai. Giữa những ngày nằm sốt li bì vì ốm, Sen âm thầm mang niềm đau xót tủi hổ cho riêng mình. Không lâu sau, Sen được cử đi học cơ khí để về phục vụ cho phân xưởng mới xây xong. Thời gian này cô đã làm quen và nảy sinh tình cảm với Hiếu, một đại đội trưởng chuyển ngành và là đồng lớp của Sen. Hiếu chấp nhận đứa con trong bụng Sen lúc biết sự tình, rồi cả hai đi đến kết hôn với nhau.
Bắt đầu cuộc sống mới khi cùng chồng làm việc tại nhà máy cơ khí Tháng Tám, Sen đã lao động miệt mài không kể ngày đêm và đạt được nhiều thành tích trong công việc. Trong khi đó, Hiếu lại dần tha hóa, biến chất trong suy nghĩ và hành động, một phần là vì cái chết oan của người bố trong Cải cách ruộng đất, phần khác là sự dụ dỗ, a dua của Mai và Song vận động chống lại lãnh đạo quan liêu trong nhà máy. Những xung đột về tư tưởng khiến mối quan hệ vợ chồng giữa Sen và Hiếu ngày càng xa cách.
Sau khi Sen sinh tiếp đứa con trai thứ hai tên Học, Hiếu bỏ bê gia đình, đàn đúm với hội bạn Mai – Song làm nhiều chuyện sai trái bất chấp sự khuyên can của vợ. Vì nghi ngờ Sen có tình ý với Trần Lưu, cơn giận trong Hiếu ngày càng dâng lên. Anh không còn giữ được lời hứa với Sen, cũng như luôn đay nghiến cô về nỗi đau trong quá khứ. Rồi một ngày, bất ngờ bé Học bị bại liệt. Hiếu khi biết tin không những không thông cảm với Sen mà còn cho rằng cô đã thông đồng với Trần Lưu để giết con, sau đó anh bỏ nhà đi. Không lâu sau, những việc làm mờ ám của Hiếu – Mai – Song đã lộ tẩy. Hiếu bị khai trừ khỏi nhà máy và phải lao động cải tạo tại một nông trường trên Tây Bắc. Những biến cố dồn dập ập đến tưởng chừng phải khiến Sen gục ngã trước số phận. Nhưng cô vẫn toàn tâm toàn ý cống hiến sức lực và thời gian cho công việc, để rồi được lên báo, được vinh danh là "chiến sĩ thi đua". Kết truyện, Trần Lưu mạnh dạn gửi một bức thư đến Sen, bày tỏ tình cảm thầm kín bấy lâu nay dành cho cô. Tuy nhiên trong thâm tâm, Sen đã từ chối vì mặc cảm với thân phận của mình.
Nhân vật
- Lê Thị Sen: nhân vật chính của truyện. Cô xuất thân từ gia đình nhà giáo, sau bỏ nhà đi gánh vữa công trường rồi trở thành một thợ tiện lành nghề. Sen đã kết hôn với Hiếu khi vẫn đang mang bé Hồng – là kết quả của một vụ hiếp dâm. Cả hai cũng có người con trai chung tên Học.
- Trần Lưu: một bộ đội chuyển ngành, vừa làm thợ doa vừa kiêm cả bí thư đoàn thanh niên công trường. Tuy trong công việc Lưu rất nghiêm túc và hăng hái nhưng trong tình yêu anh lại rất "nhát gái". Lưu từng có người yêu tên Muôn nhưng đã mất do bị máy bay địch bắn chết. Anh đem lòng yêu thầm Sen vì cô có nét giống Muôn và cũng vì sự hăng say trong lao động của cô.
- Đặng Đình Hiếu: từng là đại đội trưởng của một trung đoàn nhưng đã bị hạ tầng công tác vì tính nóng nảy của mình. Hiếu gây được ấn tượng ban đầu với Sen khi cô biết anh từng công tác chung cùng Trà – anh trai của Sen và là một liệt sĩ. Sau đó, cả hai thành hôn với nhau. Cái chết của người cha do bị quy sai thành phần địa chủ trong cuộc Cải cách ruộng đất đã ám ảnh tâm trí Hiếu, khiến trong anh luôn có hai mảng sáng tối: khi thì hào hiệp vui vẻ, lúc lại chán nản bất cần.
- Nguyễn Mai: tên thật là Võ Cảnh, từng làm con của lính Pháp. Về sau, anh gia nhập Quân đội Nhân dân Việt Nam. Anh đã đánh tráo giấy tờ với một thương binh sắp chết để cướp chiến công, rồi đổi tên thành Mai. Nhân vật này là một người lười nhác, luôn có suy nghĩ chệch khỏi cách mạng, có hành vi tán tỉnh và sàm sỡ các cô gái trong phân xưởng. Chính Mai sau này đã cấu kết với đồng bọn Nguyễn Song để lập kế hoạch hãm hiếp Sen trong đêm.
- Bổn: đồng nghiệp của Sen, có chồng là một quân nhân nhưng đã mất vì chiến tranh. Cô luôn đồng hành, hỗ trợ Sen trong những bước đường vào đời và trưởng thành tại nhà máy.
- Loan: bạn thân của Sen. Là giáo viên sinh ra trong một gia đình khá giả, có điều kiện, cô đã khuyến khích Sen đi đăng ký làm việc ở công trường nhà máy cơ khí và thông báo với Sen về tình hình cha mẹ ở nhà.
- Bác Biền: một người thợ già dặn và là cựu chiến binh. Ông từng lập gia đình, nhưng vợ con ông sau này đều không may mắn qua đời trong chiến tranh. Bác Biền là người đã truyền dạy rất nhiều kinh nghiệm cho Sen cùng các hậu bối trong xưởng, cũng như hoạt động sôi nổi với công tác của nhà máy.
Bối cảnh và xuất bản
Giai đoạn 1960–1975, văn học cách mạng Việt Nam chứng kiến sự ra đời của nhiều tác phẩm về đề tài "xây dựng xã hội chủ nghĩa" theo định hướng từ giới cầm quyền. Các tác giả Nguyễn Khải, Võ Huy Tâm, Chu Văn đã xuất bản một số tiểu thuyết liên quan đến chủ đề trên. Mặc dù miền Bắc Việt Nam lúc đầu vẫn đang trong không khí xây dựng đất nước, phục hồi kinh tế, song sự chống đối lẫn nhau giữa hai nước lớn thuộc khối xã hội chủ nghĩa là Liên Xô và Trung Quốc xoay quanh chủ nghĩa xét lại và chủ nghĩa giáo điều khi đó cũng đã ít nhiều tác động đến đời sống chính trị Việt Nam, bao gồm cả giới phê bình nghệ thuật.
Vào mùa hè năm 1963, sau vụ án Nhân Văn – Giai Phẩm, Đảng Lao động Việt Nam tiếp tục phát động một chiến dịch đặc biệt trên báo chí, vạch trần những khuynh hướng văn học và nghệ thuật có biểu hiện tán thành tư tưởng "không phù hợp". Theo nhà nghiên cứu Martin Grossheim (2013), chiến dịch này phản ánh đường lối quân phiệt của Đảng trong việc xây dựng đất nước chủ nghĩa xã hội và thống nhất hai miền bằng vũ lực. Hàng loạt các tác phẩm như Mở hầm (Nguyễn Dậu), Những người thợ mỏ (Nguyễn Huy Tâm), Anh Cò Lấm (Trần Bá Xá) hay Đống rác cũ (Nguyễn Công Hoan) đã bị đưa vào vòng phê phán và bị cho là sáng tác có "vấn đề", "ảnh hưởng của chủ nghĩa xét lại". Trước Vào đời, ông từng có trong tay hai cuốn tiểu thuyết sử thi Trong lòng Hà Nội (1957) và Hai trận tuyến (1960) – đều là những tác phẩm ngợi ca và nhận về sự phê bình tích cực từ công chúng. Năm 1963, sau sự kiện sáp nhập Nhà xuất bản Văn học (cũ) và Nhà xuất bản Văn hóa thành Nhà xuất bản Văn học (mới), các nhân sự của Nhà xuất bản Văn học cũ từ trụ sở 38 phố Hai Bà Trưng đã chuyển về tòa biệt thự 49 Trần Hưng Đạo. thì sự việc mới được mổ xẻ đồng loạt bởi báo chí miền Bắc. Vào đời đã trở thành trường hợp tiêu biểu hơn cả so với đợt phê phán các tác phẩm khác cùng thời khi rơi vào tầm chỉ trích của vô số cơ quan ngôn luận từ Trung ương đến thành phố. Một đợt phê phán Vào đời trên diện rộng đã diễn ra trong hơn 2 tháng, bắt đầu từ bài báo sớm nhất đăng ngày 13 tháng 6 năm 1963 và bài cuối cùng là trên tuần báo Văn nghệ ngày 16 tháng 8 năm 1963. hay truyện mang "tư tưởng, thế giới quan tiểu tư sản" gắn với "triết lý hưởng lạc, sa đoạ, lối sống gấp kiểu Mĩ"". Tiêu biểu, nhà văn Nguyễn Đình Thi – chủ nhiệm của báo Văn nghệ – đã viết một bài tự phê bình đồng nghiệp của mình, chỉ ra những khuyết điểm trong tác phẩm như "viết sơ sài và bằng phẳng"; "nhiều nét chi tiết rải rác, có chi tiết lắp đi lắp lại, có chi tiết đưa ra tùy tiện, chẳng dính dáng gì đến cốt truyện"; "cố thêu dệt nhiều tình tiết éo le, gai góc, pha vào truyện những chất 'lâm ly hấp dẫn' [...] làm cho người đọc phát ngán và bực bội". Ông cũng chỉ trích Hà Minh Tuân đã "chắp vá đủ thứ chi tiết và hiện tượng, lượm lặt lung tung" vì sự non yếu trong tay nghề và "nghèo vốn sống, thiếu hiểu biết về thực tế ở công trường nhà máy".
Trong số những luồng ý kiến chỉ trích Vào đời, hầu hết tác giả của chúng là cán bộ làm công tác tư tưởng ở các cơ sở sản xuất; những nhân vật của Đoàn thanh niên, Công đoàn công tác lý luận, mặt trận; những người tự xưng là quân nhân, còn tại ngũ hay đã chuyển ngành. Tất cả đều chỉ dùng biệt hiệu và không dùng tên thật. Những tờ báo vào cuộc hăng hái cũng đều xuất phát trong giới này như Lao Động, Cứu Quốc.
Miền Nam Việt Nam
Trong dư luận miền Nam, vụ Vào đời không thực sự được nhiều người biết đến, ngoại trừ một bài nhận xét dài của tác giả Sông Thai viết cho tạp chí Văn Học (1966). Trong đó, ông đã xem Vào đời là một "thành công mới" của Hà Minh Tuân vì sự "cân đối giữa nội dung tư tưởng và hình thức nghệ thuật", công nhận tác phẩm khi "không bóp méo sự thật và thiếu thành thực để thổi phồng những cái lẻ tẻ thành rộng lớn, bao trùm", đồng thời có tác dụng "khai thông cho những xu thế bế tắc, trốn tránh, hoặc xu nịnh, tô hồng xã hội". Người viết cũng mỉa mai thái độ của chính quyền miền Bắc với tác phẩm và tác giả, từ đó cho thấy một nhà văn còn giữ được "lương tâm, [...] bất chấp mọi đe dọa, cực hình của những bàn tay hung hãn luôn luôn can thiệp vào văn nghệ". Cuốn sách được coi là tác phẩm "vượt lên trước tín hiệu cho phép" khi "phản ánh trung thực" những khía cạnh lúc đó bị coi là sai lệch nhưng đã trở thành những vấn đề còn tồn tại trong xã hội Việt Nam cho tới nhiều thập kỷ sau, cho thấy tinh thần "dự báo hiện thực" của tiểu thuyết. Đối với Lại Nguyên Ân (2015), ông xem Vào đời là một tác phẩm "không nên xem thường" khi từng gây sóng gió dư luận giữa những năm 1960 bởi "động tới những gì không hề là bề ngoài của đời sống xã hội đương thời", hay ít nhất là "thách thức những cái nhìn đang bị quy phạm hóa theo những giáo điều".
Khía cạnh dư luận của Vào đời cũng được nhiều học giả đưa ra phân tích và liên hệ. Viết trong một bài nghiên cứu đăng trên tập san Journal of Vietnamese Studies, tác giả Grossheim đã nhìn nhận việc Hà Minh Tuân và cuốn Vào đời của ông bị rơi vào "tầm ngắm" dù là một đảng viên trung thành đã cho thấy sự "nghịch lý". Theo Giáo sư Trần Đình Sử, việc tiểu thuyết bị cho là "miêu tả không chân thực" đã cho thấy sự "áp đặt tư duy" trong việc quy định sẵn bản chất, và khi tác phẩm viết khác đi bản chất này thì bị cho là không chân thực, khiến sự chân thực "không khách quan". Học giả Ngô Văn Tuần (2013) cũng phân tích về chất lượng nội dung và phương pháp phê bình của các bài phê phán văn học với Vào đời. Theo đó, tác giả nhận định tất cả những bài viết này là tiêu biểu cho lối "phê bình suy diễn" từ ấn tượng của chủ quan người viết mà không thông qua phân tích nội dung, cấu trúc truyện; lối "nói theo" khi hầu hết chúng đều có chung một luận điểm, giọng văn giống nhau; và việc các tác giả chỉ "bắt lấy" một vài chi tiết nhà văn nói về vấn đề tiêu cực để gán ghép cho tác phẩm không nằm trong chỉnh thể nội dung của truyện. Người viết nhấn mạnh rằng việc thiếu tính dân chủ, sự đối thoại giữa giới phê bình và nghệ sĩ đã trở thành điểm thiếu sót đáng kể nhất trong cuộc phê bình này, không phát huy được sự phát triển của chức năng phê bình văn học.
Tuy vậy, vẫn có những cây bút phê bình tác phẩm về phương diện biểu hiện, lối viết. Viết trên Tạp chí Văn học năm 1998, nhà phê bình Trần Trọng Đăng Đàn đã nhìn nhận Vào đời là một tác phẩm "không tốt" vì gây "hiệu quả xấu cho quần chúng độc giả", dù vẫn ghi nhận ý định ban đầu của tác giả khi bắt tay vào việc xây dựng nên tác phẩm. Trong khi đó, nhà văn Vũ Thư Hiên trong cuốn hồi ký Đêm giữa ban ngày đánh giá Vào đời là một "bước lùi về tay nghề của Hà Minh Tuân" về mặt bút pháp, nhận xét rằng truyện mới chỉ chạm "sơ sơ" đến những tiêu cực trong xã hội Việt Nam đương thời. Tác giả Trần Thư cuốn Tử tù xử lí nội bộ đồng quan điểm, nhận xét tác giả viết không hay và "nhiều chỗ sượng", cũng như cho rằng nếu Vào đời không vướng phải vụ phê phán thì cuốn sách "chắc cũng có ít độc giả".
Tác động và di sản
nhỏ|252x252px|Ấn bản Vào đời năm 1991 Cuốn sách đã gây ra những ảnh hưởng tiêu cực tới sự nghiệp văn chương và gia đình của Hà Minh Tuân. Sau vụ việc này, ông bị giáng hai cấp trong quân đội từ trung tá xuống đại úy, đồng thời phải viết một bản kiểm điểm và bị cách chức giám đốc Nhà xuất bản Văn học; còn cuốn Vào đời thì bị thu hồi. Án kỷ luật từ vụ Vào đời cũng được cho là lý do chính khiến mối quan hệ của Hà Minh Tuân với người vợ đầu tiên tan vỡ.
Trong suốt nhiều thập kỷ hậu sự kiện trên, tiểu thuyết vẫn bị chính quyền coi như một cuốn sách xấu: bằng chứng là có các nhà văn đã đề cập đến tình tiết nhân vật của mình do khen ngợi hay lưu giữ cuốn sách mà bị thải hồi hoặc bị bắt đi lao động cải tạo. Nhờ những cải cách trong Đổi Mới của nhà nước và Cởi Mở về văn học mà cuối cùng Vào đời đã được tái bản năm 1991. Điều này được thực hiện thể theo nguyện vọng của nhà văn Hà Minh Tuân, chỉ một năm trước khi ông qua đời vào 1992. mà còn đưa ông vào danh sách đề cử Giải thưởng Nhà nước năm 2020.