✨Lưu Tri Viễn

Lưu Tri Viễn (劉知遠) (4 tháng 3, 895 – 10 tháng 3, 948), sau đổi lại là Lưu Hạo (劉暠), miếu hiệu Hậu Hán Cao Tổ ((後)漢高祖), người tộc Sa Đà - là khai quốc chủ của Hậu Hán, triều đại thứ tư trong Ngũ Đại Thập Quốc trong lịch sử Trung Quốc. Triều đại do ông lập ra, nếu không tính thời kì Bắc Hán - là triều đại yểu mệnh nhất trong lịch sử Trung Quốc, chỉ có 3 năm.

Lưu Tri Viễn nguyên là bộ tướng thân cận dưới quyền Tiết độ sứ Hà Đông Thạch Kính Đường. Khi Thạch Kính Đường mượn quân Khiết Đan chiếm ngôi Tấn đế ở Trung Nguyên (936), ông được bổ nhiệm làm Tiết độ sứ trọng trấn Hà Đông. Năm 946, Hậu Tấn bị Liêu (tức Khiết Đan) tiêu diệt, và sau đó quân Liêu không hợp thủy thổ mà phải rút quân về phương bắc. Lưu Tri Viễn nhân Trung Nguyên vô chủ, dẫn quân chiếm Khai Phong, xưng đế lập ra Hậu Hán. Tuy nhiên ông chỉ làm vua được 10 tháng thì đã chết; triều đại của ông cũng chỉ duy trì thêm được có 3 năm rồi bị diệt vong.

Nguồn gốc và giáo dục

Lưu Tri Viễn chào đời năm 895, dưới thời vua Chiêu Tông nhà Đường, tại Thái Nguyên, trong một gia đình quý tộc người Sa Đà. Cha ông là Lưu Điền, tướng phục vụ dưới trướng Tiết độ sứ Hà Đông). Mẹ ông là Yên thị, vợ của Lưu Điền. Yên thị — sau khi Lưu Điền mất — lại có con với một người đàn ông họ Mộ Dung. Người anh em cùng mẹ này với Lưu Tri Viễn có tên gọi là Mộ Dung Ngạn Siêu. Lúc trẻ, Lưu Tri Viễn được ghi nhận là nghiêm cẩn và lễ độ. Ông là một chiến tướng đắc lực dưới quyền của Lý Tự Nguyên, con nuôi của Lý Khắc Dụng.), đang kiểm soát triều đình nhà Đường, cướp ngôi vua của Đường Ai Đế, chấm dứt triều Đường, đặt quốc hiệu là Lương. Lý Khắc Dụng và các trấn quân phiệt khác từ chối công nhận tân hoàng đế, và Lý Khắc Dụng bấy giờ tuyên bố độc lập, lấy tên nước là Tấn. Sau khi Khắc Dụng mất, con ông ta là Lý Tồn Úc kế nhiệm, tiếp tục chống lại Hậu Lương. Năm 919, trong trận chiến ở Đức Thắng), một pháo đài của phía Bắc Hoàng Hà mà Lý Tồn Úc xem như một cứ điểm quan trọng, con rể Lý Tự Nguyên là Thạch Kính Đường, bị quân Hậu Lương đánh tới tấp, rồi bị ngã ngựa. Lưu Tri Viễn đang chiến đấu ở gần Thạch Kính Đường, đưa ông ta lên ngựa và bỏ chạy, vì họ cố tình chạy từ từ nên quân Hậu Lương cho rằng phía trước có phục kích, vì thế không rượt theo nữa. Từ đó, ông và Thạch Kính Đường trở nên thân thiện với nhau.

Dưới quyền Thạch Kính Đường

Năm 923, Lý Tồn Úc diệt Hậu Lương, lập ra Hậu Đường. Năm 927, Lý Tự Nguyên chiếm được ngôi hoàng đế Hậu Đường. Lý Tự Nguyên phong cho Thạch Kính Đường làm Tiết độ sứ Hà Đông. Kính Đường cho ông cùng Chu Khôi trở thành các tướng tâm phúc dưới quyền Kính Đường. Lưu Tri Viễn trông coi việc quân và Chu Khôi quản việc tài chính

Năm 934, con trai của Lý Tự Nguyên là Lý Tòng Hậu là hoàng đế Hậu Đường, các cố vấn của Tòng Hậu là Chu Hoằng Chiêu và Phùng Vân, vốn bất hòa với cả Thạch Kính Đường và Lý Tòng Kha (con nuôi của Minh Tông Lý Tự Nguyên), Tiết độ sứ Phượng Tường), quyết định dời họ đi nơi khác. Mùa xuân năm 934, hai người này dời Lý Tòng Kha từ Phượng Tường đến Hà Đông, Thạch Kính Đường từ Hà Đông đến Thành Đức), và dời Tiết độ sứ Thành Đức Phạm Diên Quang đến Thiên Hùng). Lý Tòng Kha vì lo sợ sẽ bị giết nên tiến hành nổi dậy. Ông ta đánh bại liên tiếp hai đội quân do Lý Tòng Hậu cử đến, do Dương Tư Đồng và Khang Nghĩa Thành chỉ huy. Lý Tòng Hậu bỏ trốn khỏi Lạc Dương chạy về phía bắc, trong khi đó Thạch Kính Đường nghe tin Lý Tòng Kha khởi nghĩa, định dẫn quân tới Lạc Dương giúp Lý Tòng Hậu. Ngày 16 tháng 5, Lý Tòng Hậu và đoàn tùy tùng đến Vệ châu thì gặp được Thạch Kính Đường, nhưng Kính Đường đổi ý và cho rằng lúc này khó mà đánh bại được Lý Tòng Kha, liền trở mặt với Lý Tòng Hậu. Các tướng dưới quyền Lý Tòng Hậu là Sa Thủ Vinh và Bôn Hồng Tiến tức giận và lập kế giết Thạch Kính Đường, kết quả thất bại. Nghe được tin, Lưu Tri Viễn theo lệnh của Thạch Kính Đường giết hết tùy tùng của Lý Tòng Hậu. Thạch Kính Đường sau đó đến Lạc Dương xưng thần với Lý Tòng Kha, để Lý Tòng Hậu ở lại Vệ châu. (Lý Tòng Kha sau đó tự xưng là hoàng đế, và bức tử Lý Tòng Hậu.). Mặc dù Lý Tòng Kha chán ghét và e ngại Thạch Kính Đường, nhưng do vợ của Kính Đường là Ngụy quốc Trưởng Công chúa và Tào Thái Hậu lên tiếng, Thạch Kính Đường mới được cho về Hà Đông.

Năm 935, lúc Thạch Kính Đường đang cùng với quân đội Hà Đông đóng tại Hãn châu chống lại cuộc tấn công của quân Khiết Đan, thì sứ giả do Lý Tòng Kha phái đến cung cấp mũ áo mùa hè cho quân sĩ. Khi sứ giả đọc chiếu lệnh, quân sĩ nhiều lần nhắm vào chủ tướng mà tung hô vạn tuế. Thạch Kính Đường lo sợ sẽ bị nghi ngờ là có ý đoạt ngôi, nên theo lời khuyên của Đoàn Hi Nghiêu, đã sai Lưu Tri Viễn chém đầu 36 binh sĩ dẫn đầu làm bậy. Tuy nhiên điều đó không làm bớt đi lòng nghi ngờ của Lý Tòng Kha đối với Thạch Kính Đường. và cử Tống Thẩm Kiền làm Tiết độ sứ Hà Đông. Thạch Kính Đường lo sợ và hỏi ý các tướng tá. Triệu Oanh khuyên Kính Đường đến Thiên Bình. Tiết Dung không có ý kiến. Lưu Tri Viễn khuyên nên chống lại, có Thang Duy Hàn cũng tán thành ý kiến của ông, và ông này còn khuyên chủ tướng hãy cầu viện Khiết Đan. Kính Đường đồng ý, sai Duy Hàn soạn biểu thư, tôn Liêu chủ Da Luật Đức Quang là cha, cắt đất Lữ Long và các châu thuốc trấn Hà Đông nằm ở phía bắc Nhạn Môn quan cho Khiết Đan. Lưu Tri Viễn lại không đồng ý nhượng bộ như vậy, nói rằng việc xưng con là rất nhục nhã còn hơn là xưng thần, và không nhất thiết phải cắt đất, song Kính Đường không nghe theo lời ông.

Quân Hậu Đường do Trương Cảnh Đạt chỉ huy tiến đến Thái Nguyên và thiết lập vòng vây. Lưu Tri Viễn được cử lên thành cự địch. Ông trị quân nghiêm chỉnh và công chính, vì thế các tướng sĩ vẫn giữ lòng trung thành. Khi Kính Đường lên thành xem xét, Tri Viễn nói với ông ta, "Tôi thấy Trương Cảnh Đạt và quân của hắn đào hào sâu, xây đài cao, tất là muốn bao vây lâu dài. Bọn chúng thật ra chẳng có tài gì đặc biệt khiến mình phải lo đâu. Bấy giờ chúa công nên gửi thư cầu người bên ngoài tới giúp. Giữ thành không khó, Tri Viễn thần có thể tự đảm đương." Thạch Kính Đường cầm tay, vỗ lưng và khen ngợi ông.. Cuối cùng, khi liên quân tiến đến Lộ châu, Liêu Thái Tông quyết định dừng binh ở đây và lui về để người Hán không bị hoảng sợ bởi sự xuất hiện ở người ngoại tộc. Trước khi trở về, ông ta bảo Kính Đường rằng, "Bọn Lưu Tri Viễn, Triệu Oanh, Thang Duy Hàn có đại công khai quốc. Nếu chúng không phạm đại tội thì không được trừ bỏ."), người dân Trung Nguyên đều khiếp sợ. Kính Đường hỏi ý Tri Viễn phải làm gì, ông trả lời như sau:

Sau đó Lưu Tri Viễn thiết lập quân lệnh nghiêm ngặt, vì thế quân sĩ không ai dám kháng lệnh. Sau đó, Tòng Tân bị đánh bại và bị giết trên đường chạy trốn, còn Diên Quang đầu hàng Hậu Tấn.. Mùa đông năm 938, ông được giao quyền chỉ huy quân mã cả nước,.

Năm 940, ông được phái đi trấn thủ Nghiệp Đô (鄴都, tức Ngụy châu, trị sở Thiên Hùng quân). Năm 941, nhà vua lo lắng rằng Tiết độ sứ Thành Đức An Trọng Vinh, có quan hệ tốt với nước Liêu, sẽ nổi dậy, bèn dời Lưu Tri Viễn làm Tiết độ sứ Hà Đông. Đỗ Trọng Uy, hiện là phó của Tri Viễn, được phong lên làm thống lĩnh quân đội triều đình. Việc này là theo ý của các tể tướng Phùng Đạo và Lý Tung, ông trở nên căm ghét hai người này. An Tòng Tiến, tuyên bố rằng mình có sự ủng hộ từ ba bộ lạc Thổ Dục Hồn, Đạt Thát, Khế Bật. Để chặn viện quân Thổ Dục Hồn giúp An Trọng Vinh, Tri Viễn cử Quách Uy gặp thủ lĩnh Thổ Dục Hồn là Bạch Thừa Phúc, hứa sẽ tặng đất chăn gia súc cho bọn họ (đất thả gia súc của người Thổ trước kia nằm ở bắc Hà Đông, giờ đã cắt cho Liêu quốc), và còn chỉ ra rằng An Trọng Vinh sẽ thất bại. Thừa Phúc nghe theo, bỏ Trọng Vinh mà quy hàng Tri Viễn. Ông cho người Thổ các vùng đất ở quanh vùng Thái Nguyên và Lan châu, Thạch châu , đưa một số người lính thiện chiến của Thừa Vinh đến làm việc cho mình và cho ông ta làm Tiết độ sứ Đại Đồng — nhưng chỉ là trên danh nghĩa, vì Đại Đồng giờ đã là đất của Liêu quốc). Điều này cộng thêm việc Đạt Thát, Khế Bật không thể liên quân với Trọng Vinh, đã làm cuộc khởi nghĩa này suy yếu,

Vào lúc này, Thạch Kính Đường bệnh nặng, muốn cho con trai duy nhất là Thạch Trọng Duệ kế vị, sai Phùng Đạo phụ tá. Lại theo kế đã lập ra, cho triệu Tri Viễn từ Hà Đông về kinh giúp đỡ ấu chúa. Tuy nhiên, con nuôi của Kính Đường là Tề vương Thạch Trọng Quý đã chặn lại mệnh lệnh đó trước khi chiếu thư tới Thái Nguyên. Không lâu sau nhà vua mất, Phùng Đạo bàn với Cảnh Diên Quảng cho rằng đất nước cần có vua lớn tuổi, do đó lập Thạch Trọng Quý làm đế. Lưu Tri Viễn sau khi biết hết mọi việc, trở nên căm tức Trọng Quý. Dương Quang Viễn để cùng nhau nổi loạn hưởng ứng người Liêu. Theo như minh ước này, Thái Tông hoàng đế lúc này đang cùng đại quân đóng ở Thiên Hùng, sai chú là Da Luật An Đoan, đem quân tiến đánh Hà Đông. Để đối phó vơi quân Liêu quốc, Thạch Trọng Quý bổ nhiệm Lưu Tri Viễn chỉ huy quân chặn đánh lực lượng đến từ U châu (thủ phủ Lữ Long quân) cùng Đỗ Uy (tức Đỗ Trọng Uy, vì kiêng húy Thạch Trọng Quý nên đổi tên), Tiết độ sứ Thuận Quốc (tức Thành Đức, đổi tên sau thất bại của An Trọng Vinh) làm phó tướng và Mã Toàn Tiết, Tiết độ sứ Nghĩa Vũ làm giám quân nhằm tìm cách đánh lạc hướng lực lượng chính của Liêu. Tuy nhiên, sau khi đánh bại quân của Da Luật An Đoan, Lưu Tri Viễn lại không đưa quân hỗ trợ cho hai tướng kia và đưa quân lên phía bắc để tấn công Liêu theo mệnh lệnh của Thạch Trọng Quý,. Sau khi Dương Quang Viễn thua trận bị giết, và quân Liêu rút lui, ông vẫn được làm thống soái các đạo quân ở phía bắc. Nhưng Thạch Trọng Quý nghi ngờ ông, nói rằng, "Thái Nguyên không giúp trẫm, hẳn là có ý khác. Tốt nhất là nên trừ đi sớm!" Ông biết được tinh thế của mình rất nguy hiểm, và quyết định hành sự cẩn trọng và cất quân giữ chặt Hà Đông. Khi Quách Uy thấy Lưu Tri Viễn thường tỏ ra lo lắng, bèn khuyên rằng, :"Hà Đông có núi cao sông dài bảo vệ. Người Hà Đông có truyền thống dũng mãnh thiện chiến, người tốt ngựa tốt ở đây chẳng thiếu. Lúc hòa bình thì chăm chỉ làm ruộng; lúc có chiến sự thì hăng hái tiến lên. Đó là cái vốn quý để lập nên vương nghiệp. Sao tướng công lại buồn phiền?"

Sau đó Trọng Quý phong cho ông làm Thái Nguyên vương, sau đổi là Bắc Bình vương.

Cùng lúc đó, em cùng mẹ với Lưu Tri Viễn là Mộ Dung Ngạn Siêu đang giữ chức thứ sử Bộc châu, bị kết tội tự ý thu thuế, và thu gom lúa cấp cho quân sĩ mà không theo lệnh của triều đình. Ở triều đình, đại thần Lý Ngạn Thao có oán với Ngạn Siêu, và thuyết phục Phùng Ngọc (anh của bà Phùng hoàng hậu) hãy xử tử Ngạn Siêu. Tri Viễn đệ thư cầu xin tha thứ cho em trai. Tể thần Lý Tung thấy rằng rất nhiều tướng lĩnh trong nước có hành động tương tự với Ngạn Siêu, và nếu Ngạn Siêu bị xử tử thì bọn họ sẽ tự thấy bất an. Cho nên, Ngạn Siêu được tha mạng nhưng bị đày sang Phòng châu).. Thái Tông hoàng đế vừa uy hiếp, vừa thủ dụ rằng nếu Trọng Uy chịu hàng thì sẽ phong cho làm hoàng đế Trung Quốc, Trọng Uy tuân theo. Bởi vì gần như toàn bộ quân mã cả nước đã giao cho Trọng Uy cho nên bấy giờ Khai Phong không có quân trấn thủ, quân Liêu nhanh chóng tiến vào. Thạch Trọng Quý, ban đầu nghĩ đến việc triệu Tri Viễn dẫn quân cứu giá, nhưng cuối cùng quyết định đầu hàng, Hậu Tấn từ đó chính thức diệt vong. và Hà Trọng Kiến, Tiết độ sứ Hùng Vũ, hai người này giết sứ giả Khiết Đan và xưng thần với Hậu Thục. Về phía Lưu Tri Viễn, ông cho tăng cường phòng thủ ở Hà Đông và sai cận thần Vương Tuấn đến dâng biểu xin quy phục triều Liêu, trong biểu chương có ba nội dung chính. Thứ nhất, ông chúc mừng Thái Tông hoàng đế vào được Khai Phong. Thứ hai, ông xin được phép ở lại Thái Nguyên chứ không vào chầu vì Thái Nguyên là vùng đất có sự pha trộn giữa người Hán và người Man, tình hình phức tạp. Thứ ba, ông nói sẽ dâng đồ triều cống lên hoàng đế nhưng vì tướng Liêu là Lưu Cửu cứ đóng quân ngoài thành khiến dân chúng bực bội, nếu Cửu mà rút quân thì ông sẽ lập tức cống nạp., có lãnh địa ở gần Lạc Dương, theo lệnh từ triều Liêu, muốn đi tới Khai Phong để làm lễ phiên thần với Thái Tông, mà cũng âm thầm qua lại với Hà Đông. Ông viết thư cho Tòng Tân rằng, "Tôi chỉ là một trấn nhỏ, làm sao mà dám kháng lại đại quốc? Quân hầu nên đi trước, tôi sẽ theo sau." Tòng Tân do đó đến Khai Phong. Cùng lúc đó, Cao Tòng Hối, quốc vương Kinh Nam sai sứ đến triều cống cho triều Liêu, nhưng cũng bí mật gửi thư khuyến tiến cho Lưu Tri Viễn. cùng Hầu Ích, Tiết độ sứ Phượng Tường, e ngại là sẽ bị triều đình Hậu Hán tiêu diệt, bèn xưng thần với Hậu Thục.

Theo Cựu Ngũ Đại sử, do tác động của vu phun trào núi lửa ở dãy núi Trường Bạch thuộc Định An Quốc (đời vua Liệt Vạn Hoa), ngày 16 tháng 12 năm 947, ngày 25 tháng 12 năm 947 và ngày 6 tháng 1 năm 948 có hiện tượng băng men (xảy ra khi mưa đóng băng hoặc mưa phùn chạm vào bề mặt) ở nhà Liêu (đời vua Liêu Thế Tông) và Hậu Hán (đời vua Lưu Tri Viễn).

Mùa xuân năm 948, Tri Viễn cử Vương Cảnh Sùng đánh Triệu, Hầu hai tướng. Triệu Khuông Tán lúc này đang chuẩn bị rời trấn để đến thủ phủ Thành Đô của Hậu Thục, tuy nhiên, quân sư của ông ta là Lý Thứ thuyết phục xưng thần với Hậu Hán, vì Hậu Thục chỉ là một tiểu quốc không nhờ cậy được. Khuông Tán sai Thứ đến Khai Phong dâng biểu xưng thần và biện hộ cho hành động của mình. Hầu Ích cũng làm theo. Tri Viễn quyết định vẫn cho Vương Cảnh Sùng đến phía tây, lấy lí do rằng sứ giả Hồi Cốt bị người Đảng Hạng (Định Nan quân) chặn đánh và cần được hộ tống đến kinh. Ông bảo Cảnh Sùng rằng, "Triệu Khuông Tán với Hầu Ích lòng dạ khó đoán. Khi khanh tới đó, thì đòi chúng vào triều, chúng mà đến thì thôi. Nếu mà chúng trì hoãn và xem xem tình hình, thì cứ tùy nghi mà hành sự." Khi Vương Cảnh Sùng đến thủ phủ Kim Xương là Trường An, thấy Triệu Khuông Tán đã khởi hành đến kinh, nên bàn tính hành động thế nào với Hầu Ích, ông này đang chống lại Hậu Thục nhưng chưa chịu vào kinh ngay lập tức.

Trong lúc chiến dịch với Đỗ Trọng Uy đang diễn ra, hoàng trưởng tử Lưu Thừa Huấn, được nhìn nhận là tốt bụng, trung thành, thông minh và có tài, qua đời. Người trong nước buồn thương về cái chết của Thừa Huấn. Bản thân nhà vua cũng rất đau thương đến nỗi thành bệnh. Mùa xuân năm 948, bệnh tình trở nặng, bèn phó thác con thứ Lưu Thừa Hựu cho Tô Phùng Cát, Dương Bân, Thạch Hoằng Chiêu, và Quách Uy, nói, :"Hơi tàn của trẫm không còn nhiều, không thể nói hết ra những lời trong lòng. Thừa Hựu tuổi trẻ yếu đuối, sau khi trẫm chết đi, hậu sự đều giao phó cho các khanh."

Ông cũng dặn họ hãy canh chừng Đỗ Trọng Uy. Cùng ngày hôm đó (ngày 10 tháng 3 năm 948) Lưu Tri Viễn mất, các quan đại thần giấu việc, rồi làm mệnh lệnh buộc Trọng Uy và các con ông ta phải chết. Lại ban hành một chiếu thư khác, phong Lưu Thừa Hựu làm Chu vương; không lâu sau mới phát tang cho Hậu Hán Cao Tổ, và tôn Chu vương lên làm vua kế vị.

Gia quyến

• Cha ** Lưu Điền (劉琠), truy tôn Tuyên Tổ hoàng đế
• Mẹ ** Yên thị, truy tôn Chương Ý hoàng hậu
• Vợ ** Lý hoàng hậu (lập 947), sinh hoàng tử Thừa Hựu
• Con Lưu Thừa Huấn (922-948), được phong Ngụy vương Lưu Thừa Hựu (931-950), được phong Chu vương (948), sau là Hậu Hán Ẩn Đế Lưu Thừa Huân (chết 951), đổi tên Lưu Huân, Quách Uy phong là Trần vương Vĩnh Ninh công chúa (phong 947), phong Tần quốc công chúa (949).Hạ giá Tống Ác con trai Nghĩa Ninh Công chúa của Hậu Đường Trang Tông.Có một con gái là Hiếu Chương Hoàng hậu Tống thị-Chính thất thứ ba của Tống Thái Tổ.
• Con nuôi ** Lưu Vân (劉贇), con trai của Lưu Sùng (Bắc Hán Thế Tổ), cháu gọi Lưu Tri Viễn là bác ruột. Vì Lưu Tri Viễn bị muộn con và rất thương yêu Lưu Vân nên nhận làm con nuôi. Tước Hoài Âm công (phong 951). Khi Ẩn đế bị giết, Quách Uy cho đón Lưu Vân về triều lập làm vua kế vị, song sau đó Uy đổi ý và xử tử Lưu Vân).