✨Kẻ Dưỡng Dục, Người Sinh Thành: Nguyễn Sinh Nhậm Có Mối Quan Hệ Với Hồ Sĩ Tạo Như Thế Nào?

Nguyễn Sinh Sắc (1862–1929), thân sinh của Chủ tịch Hồ Chí Minh, là một nhân vật quan trọng trong lịch sử Việt Nam cận đại. Tuy nhiên, câu chuyện về nguồn gốc huyết thống của ông luôn chứa đựng nhiều giai thoại và dị bản khác nhau. Trong đó, hai cái tên t

NCS-ThS. Hồ Minh ChâuNguyễn Sinh Sắc (1862–1929), thân sinh của Chủ tịch Hồ Chí Minh, là một nhân vật quan trọng trong lịch sử Việt Nam cận đại. Tuy nhiên, câu chuyện về nguồn gốc huyết thống của ông luôn chứa đựng nhiều giai thoại và dị bản khác nhau. Trong đó, hai cái tên thường được nhắc đến là Hồ Sĩ Tạo, một nhà nho nổi tiếng ở Nghệ An, và Nguyễn Sinh Nhậm một mon sinh của thầy Hồ Sĩ Tạo, người được gia phả họ Nguyễn Sinh ghi nhận là cha của Nguyễn Sinh Sắc. Mối quan hệ giữa họ, thông qua bà Hà Thị Hy, trở thành một trong những chủ đề gây nhiều tranh luận trong cả giới nghiên cứu lẫn dân gian.Họ Hồ ở Nghệ An, đặc biệt là dòng họ Hồ Sĩ tại làng Quỳnh Đôi là một trong những dòng họ lớn có truyền thống khoa bảng và học hành. Hồ Sĩ Tạo (1808–1872) nổi tiếng là một nhà nho có tài, tham gia giảng dạy, để lại dấu ấn sâu sắc trong văn hóa học thuật vùng Nghệ Tĩnh.

Ông mất 1872, có tài liệu ghi khoảng 1885–1886 (tức trên dưới 65–68 tuổi), Mộ chí thì ghi Hồ Sĩ Tạo tức Tiểu Khê (1831-1907), chưa biết số liệu nào đúng? Tuy nhiên, dân gian truyền miệng (qua một số dòng họ kể) có dị bản cho rằng: khi Hồ Sĩ Tạo mất, tang lễ do học trò/sinh đồ lo liệu; Nguyễn Sinh Sắc khi ấy đã là nho sinh, đã đến dự như một lễ nghĩa với bậc thầy (bảo chứng việc học) hoặc cha sinh.Họ Nguyễn Sinh ở Kim Liên (Nam Đàn) là một dòng họ nho học nhưng khiêm tốn hơn. Nguyễn Sinh Nhậm (1827-1870) được ghi nhận trong gia phả là một nho sinh, tuy không đỗ đạt cao nhưng là người có học và uy tín. Tên tuổi ông gắn liền với cuộc hôn nhân cùng bà Hà Thị Hy chỉ kéo dài 5 năm. Bà Hà Thị Hy sinh khoảng 1834 và mất vào khoảng 1867 (khoảng 33 tuổi), một vài truyền miệng địa phương nêu bà mất năm 1866 ở một số dị bản. Ông Nguyễn Sinh Nhậm mất 1870 (trước khi ông Hồ Sĩ Tạo mất), khi đó Nguyễn Sinh Sắc mồ côi mẹ lúc 5 tuổi và mồ côi cha lúc 8 tuổi, Nguyễn Sinh Sắc ở 3 năm cùng người anh không cùng cha mẹ. Sau đó được ông Hoàng Xuân Đường đón về nuôi.Tư liệu gia phả và truyền miệng địa phương đều cho thấy Hồ Sĩ Tạo và Nguyễn Sinh Nhậm sống cùng thời, đều thuộc giới nho học Nghệ An thế kỷ XIX. Cả hai tuy khác nhau về danh vọng, Hồ Sĩ Tạo nổi tiếng là bậc túc nho, đỗ đạt cao, có nhiều học trò, trong khi Nguyễn Sinh Nhậm cũng là một nho sinh trong nhiều nho sinh xé Nghệ của thầy Hồ Sĩ Tạo, nhưng giữa họ vẫn có mối quan hệ quen biết trong bối cảnh “giới sĩ tử Nghệ Tĩnh” vốn gắn kết, thường qua lại trong làng xã, trường học và sinh hoạt văn hóa.

Một số dị bản dân gian còn kể rằng giữa hai ông tồn tại sự giao du đặc biệt thông qua bà Hà Thị Hy. Có người cho rằng bà Hà Thị Hy đem lòng cảm mến thầy đồ Hồ Sĩ Tạo (lúc đó đã 53 tuổi, thầy dạy riêng cho bà trong nhà Hà Đình Cẩn), mặc dù ông đã có vợ. Bà nảy sinh mối tình (2 người tuổi chênh nhau 27 năm), khi bà mang thai, để giữ danh tiết và gia phong cho bà, Hồ Sĩ Tạo “gửi gắm” bà cho Nguyễn Sinh Nhậm, một nho sinh (chết vợ), nhận cưới (cheo) bà về làm vợ (2 người tuổi chênh nhau 7 năm). Dị bản này lý giải vì sao Nguyễn Sinh Nhậm được coi là cha chính thức (dưỡng dục), còn Hồ Sĩ Tạo được nhắc đến như cha sinh thành của Nguyễn Sinh Sắc.

Một cách kể khác thì nhẹ nhàng hơn: rằng Hồ Sĩ Tạo và Nguyễn Sinh Nhậm vốn có quan hệ quen biết, khi thấy bà Hà Thị Hy mang thai, ông Nhậm đã cưới về làm vợ để che chở. Dân gian vì vậy lưu truyền chuyện “người gửi con, người nhận nuôi”, và từ đó nảy sinh huyền thoại về gốc gác đặc biệt của Nguyễn Sinh Sắc.

Dù ở dị bản nào, câu chuyện cũng phản ánh phong tục và đạo lý thời bấy giờ: coi trọng danh tiết, đề cao nghĩa tình giữa bằng hữu và tình nghĩa trong cộng đồng. Nó vừa mang màu sắc nhân văn, vừa giải thích bằng lối kể dân gian sự xuất chúng của Nguyễn Sinh Sắc và hậu duệ là Chủ tịch Hồ Chí Minh.Bà Hà Thị Hy (thường được gọi là bà Cô Đèn; 1834 - 1867) là nhân vật trung tâm trong câu chuyện. Sắc đẹp và tài năng của bà khiến nhiều giai thoại xoay quanh, trai làng không thể với tới, đặc biệt là mối liên hệ tình cảm thầy trò với Hồ Sĩ Tạo. Cho đến khi về làm vợ Nguyễn Sinh Nhậm, năm bà 28 tuổi thì sinh ra Nguyễn Sinh Sắc, và từ đây các dị bản khác nhau xuất hiện.Dị bản 1: Nguyễn Sinh Nhậm là cha ruột

Theo gia phả chính thống của họ Nguyễn Sinh, Nguyễn Sinh Nhậm là cha ruột của Nguyễn Sinh Sắc. Quan điểm này được đa số các tư liệu chính thức ghi nhận và thường xuất hiện trong các tiểu sử chính thống.

Dị bản 2: Hồ Sĩ Tạo là cha ruột, Nguyễn Sinh Nhậm là cha dưỡng

Nhiều giai thoại dân gian và một số bản gia phả ghi rằng khi bà Hà Thị Hy còn trẻ đã có quan hệ tình cảm với Hồ Sĩ Tạo. Khi mang thai, bà được Nguyễn Sinh Nhậm cưới về làm vợ, từ đó Nguyễn Sinh Sắc được coi là con do Hồ Sĩ Tạo sinh thành nhưng được Nguyễn Sinh Nhậm nuôi dưỡng.

Dị bản 3: Kết hợp / trung hòa giữa truyền thuyết và gia phả

Một số cách kể dung hòa giữa hai dị bản trên: thừa nhận vai trò huyết thống của Hồ Sĩ Tạo nhưng cũng khẳng định vai trò chính thức và dưỡng dục của Nguyễn Sinh Nhậm. Điều này phản ánh sự giao thoa giữa sử liệu và truyền thuyết.Trong gia phả chữ Hán của họ Nguyễn Sinh có ghi: 'Nhậm công thú Hà thị Hy, sinh Nam là Sắc'. Đoạn này cho thấy quan điểm chính thống coi Nguyễn Sinh Nhậm là cha ruột. Tuy nhiên, trong một số bản lưu truyền trong dân gian lại có chú thích thêm rằng bà Hà Thị Hy vốn có quan hệ với Hồ Sĩ Tạo trước khi về nhà họ Nguyễn Sinh.Theo truyền thuyết, bà Hà Thị Hy vốn là một cô đào nức tiếng, thường được gọi là 'cô Đèn'. Bà được Hồ Sĩ Tạo say mê, song vì nhiều lý do đã về làm vợ Nguyễn Sinh Nhậm. Dân gian từ đó lưu truyền rằng Nguyễn Sinh Sắc là con ruột của Hồ Sĩ Tạo nhưng mang họ Nguyễn Sinh.Một số nghiên cứu hiện đại (Nguyễn, 2015; Trần, 2018) đề cập đến dị bản này như một giai thoại có giá trị văn hóa – dân gian nhưng chưa đủ bằng chứng để coi là sự thật lịch sử chắc chắn.Các nguồn gia phả chính thống khẳng định Nguyễn Sinh Nhậm là cha ruột, trong khi truyền thuyết và một số bản gia phả khác lại nêu Hồ Sĩ Tạo là cha ruột. Đây là mâu thuẫn cơ bản.Truyền thuyết phản ánh tâm thức cộng đồng, cho thấy cách dân gian lý giải sự khác biệt giữa năng lực xuất chúng của Nguyễn Sinh Sắc và gốc gác dòng họ. Nó cũng cho thấy vai trò của dòng họ Hồ trong tâm thức nhân dân Nghệ An.Các giai thoại dân gian cần được xem như tư liệu tham khảo, không thể thay thế hoàn toàn sử liệu chính thống. Nghiên cứu cần đặt trong bối cảnh lịch sử và đối chiếu đa chiều.Mối quan hệ giữa Hồ Sĩ Tạo và Nguyễn Sinh Nhậm, thông qua bà Hà Thị Hy, phản ánh sự giao thoa giữa sử liệu và truyền thuyết. Nguyễn Sinh Nhậm là người dưỡng dục, ghi trong gia phả; Hồ Sĩ Tạo được coi là người sinh thành theo một số giai thoại. Câu chuyện này góp phần làm phong phú thêm nghiên cứu về Hồ Chí Minh học, cũng như văn hóa dân gian Nghệ An.Trích nguyên văn gia phả (dịch)

“Nhậm công thú Hà thị Hy, sinh Nam là Sắc” (Gia phả họ Nguyễn Sinh, bản dịch Hán Nôm).

Giai thoại dân gian quan trọng

Truyền rằng bà Hà Thị Hy, tức cô Đèn, có quan hệ tình cảm với Hồ Sĩ Tạo. Khi mang thai, bà về nhà Nguyễn Sinh Nhậm, sinh ra Nguyễn Sinh Sắc. Do đó dân gian gọi Nguyễn Sinh Nhậm là cha dưỡng, còn Hồ Sĩ Tạo là cha sinh.

Trích từ các bài báo, khảo cứu

Theo Trần (2018): 'Mối liên hệ giữa họ Hồ Sĩ và họ Nguyễn Sinh phản ánh đặc trưng xã hội Nghệ Tĩnh thế kỷ XIX, nơi quan hệ gia tộc, hôn nhân và giai thoại đan xen chặt chẽ với đời sống khoa bảng'.

Sơ đồ gia hệ (so sánh 3 dị bản)

Dị bản 1 (Gia phả chính thống): Nguyễn Sinh Nhậm ─── Hà Thị Hy │ └── Nguyễn Sinh Sắc

Dị bản 2 (Truyền thuyết dân gian): Hồ Sĩ Tạo ─── Hà Thị Hy ─── Nguyễn Sinh Nhậm │ (cha dưỡng) └── Nguyễn Sinh Sắc

Dị bản 3 (Trung hòa): Hồ Sĩ Tạo (cha sinh) ─ Hà Thị Hy ─ Nguyễn Sinh Nhậm (cha dưỡng) │ └── Nguyễn Sinh Sắc- Bảo tàng Hồ Chí Minh. (2022, 25 Sep). Nơi yên nghỉ của Bà Nội Bác Hồ. Bảo tàng Hồ Chí Minh. Retrieved from https://baotanghochiminh.vn/noi-yen-nghi-cua-ba-noi-bac-ho.htm. Bảo tàng Hồ Chí Minh