José Rizal (19 tháng 6 năm 1861 – 30 tháng 12 năm 1896) là nhà thơ, thầy thuốc và nhà hoạt động dân chủ của Philippines. Ngày mất của ông được chính thức chọn là một trong những ngày nghỉ lễ chính thức của quốc gia Philippines.
Gia đình và nền tảng giáo dục.
Sinh năm 1861 trong 1 gia đình giàu có tại tỉnh Laguna. Mẹ ông là người có học thức, giỏi tiếng Tây Ban Nha nên ông được giáo dục chu đáo. Vì tư tưởng bất phục nhà nước thực dân, gia đình ông bị quản thúc, mẹ ông bị giam lỏng lúc ông 10 tuổi.
Ông là con cháu đời thứ năm của Domingo Lam-co - một thương nhân Phúc Kiến di cư sang Philippines từ giữa thế kỉ 17. Lam-co kết hôn cùng Inez de la Rosa, một người Sangley sinh trưởng và có gốc gác tại đảo Luzon.
Sau khi hoàn tất giáo dục đại học ở trong nước, ông ra nước ngoài, học tại Tây Ban Nha (trường Universidad Central de Madrid), Pháp (University of Paris) và Đức (trường Ruprecht Karl University of Heidelberg), và hoàn thành 2 luận án tiến sĩ về y học.
Trước tác và hoạt động trong thời kì đầu.
Từ nhỏ, ông tỏ ra là nhân vật có tài năng. Năm 8 tuổi đã có những bài thơ đầu tay. Năm 18 tuổi đã có bài thơ Gửi thanh niên Philippin phản ánh tư tưởng yêu nước trong thời kì đầu của mình. Năm 19 tuổi, ông đã có tiếng tăm trong giới học sinh.
Bài thơ Gửi thanh niên Philippines viết năm 1879 phản ánh tư tưởng yêu nước trong thời kì đầu của ông:
"Hỡi hy vọng của Tổ quốc!
Hãy đấu tranh cho tương lai tươi sáng Philippines!"
Ông viết cuốn Đừng đụng vào tôi (Noli Me Tángere) vào năm 1887 nhằm vạch trần tội ác của thực dân Tây Ban Nha và chế độ Giueexu cay nghiệt giai cấp thống trị. Trong tác phẩm này, ông ngây thơ tin rằng Tây Ban Nha rồi sẽ trao trả độc lập cho dân tộc ông (dân tộc Philippines). Tác phẩm này được đánh giá là sự phản ánh tư tưởng của giai cấp tư sản Philippines yếu đuối và ôn hòa.
Tổ chức Liên minh Philippines.
Được Rizal thành lập năm 1892 và có uy tín cũng như cơ sở cả trong giai cấp tư sản cũng như trong quần chúng. Tổ chức này đề ra nhiệm vụ đấu tranh gồm mấy đặc điểm sau:
Thống nhất toàn quần đảo thành một quốc gia.
Chống bạo lực và bất công.
Phát triển giáo dục, công nghiệp, nông nghiệp và buôn bán.
Thi hành cải cách.
Rizal là thủ lĩnh trong Liên minh đứng về phái ôn hòa. Ông phản đối đấu tranh bạo lực, không tin vào lực lượng của quần chúng nhân dân, chỉ chú trọng hoạt động trong giới trí thức. Ông tin rằng những biện pháp giáo dục sẽ cải thiện đời sống nhân dân và tưởng rằng con đường cải cách do Tây Ban Nha mang lại là con đường duy nhất đúng cho một nhà nước Philippines tự do độc lập trong tương lai. Các phần tử trí thức tin tưởng và hưởng ứng nhiệt tình chủ trương của Rizal, tham gia Liên minh khá đông.
Giai đoạn cuối của đời hoạt động.
Ngay sau một vài hoạt động lớn của Liên minh, Rizal bị bắt và chịu án lưu đày. Andrés Bonifacio, khi này đã thành lập Katipunan vẫn coi Katipunan là một bộ phận của Liên minh. Tuy nhiên, những ý định củng cố để Liên minh mang tính cấp tiến hơn, cách mạng hơn của Bonifacio gặp thất bại do Liên minh chỉ chủ trương cải cách ôn hòa. Tuy bị án lưu đày nhưng Rizal vẫn được Katipunan mời lãnh đạo khởi nghĩa khi tổ chức này của Bonifacio quyết định rằng sẽ tranh đấu bằng con đường bạo lực, và Rizal từ chối lời mời này. Rizal rời khỏi Philippines nhưng trên đường sang Tây Ban Nha, ông bị bắt và chịu những cáo buộc về tội tổ chức và cổ vũ phong trào khởi nghĩa của tổ chức Katipunan. Ông bị giải về Philippines và chịu án tử hình vào ngày 30-12-1896. Thi hài của ông được chôn cất tại một nơi bí mật, 17 năm sau người ta mới đưa về Luneta và có một đốt xương sống của ông được người ta đựng trong hộp kính để trưng bày tại Bảo tàng Rizal ở Fort Santiago, và nghe đồn, đây là đoạn xương bị trúng đạn khi ông bị xử bắn. Ngày mất của ông được chính thức chọn là một trong những ngày lễ chính thức quốc gia của Philippines.
Di sản.
Tên ông được đặt cho một công viên ở thủ đô Malina của Philippin, công viên Rizal. Đây là một công viên đô thị thuộc hàng lớn nhất châu Á. Công viên rộng 58 hecta, trước có tên gọi là Luneta, sau đó mang tên Rizal. Đây là một trong những không gian xanh thư giãn nổi tiếng nhất của Manila trong suốt 200 năm qua. Trong công viên có bức tượng Rizal được đúc bằng đồng và đá hoa cương cao 12,6 mét. Đây cũng là nơi lưu giữ thi hài của Rizal và được những người lính canh gác ngày đêm. Bức tượng đặt cách nơi ông bị xử bắn chỉ vài mét. Phía trước bức tượng là vạch mốc "Kilômet số 0", điểm bắt đầu để đo mọi khoảng cách ở Philippines. Trên Đài tưởng niệm ở công viên này có chép bài thơ "Mi Ultimo Adiós "(tiếng Tây Ban Nha, nghĩa tiếng Việt là Lời tạm biệt cuối cùng của tôi) của Rizal.
Tác phẩm văn học.
Jose Rizal để lại nhiều bài thơ như: Gửi thanh niên Philippines,Gửi Philippin, Quà tặng thành phố của tôi, Bài hát của Maria Clara, Gửi Josephine, Những ký ức về thành phố của tôi, Gửi Trinh nữ Mari, Bài thánh ca Talisay,Ca khúc tình yêu, Cảm hứng đầu tiên, Một bông hoa giữa các bông hoa, Tạm biệt Leonor, Lời tạm biệt cuối cùng của tôi... Có những bài ông viết từ năm lên 8 tuổi bằng tiếng Tagalog như: Tiếng mẹ đẻ của chúng ta, Tuổi trẻ của tôi ("_Sa Aking mga Kabata"). _Tagalog là ngôn ngữ Austronesian, với khoảng 57 triệu người ở Philippines sử dụng, đặc biệt là ở Manila, miền Trung và phía nam của đảo Luzon, và cũng có trên các đảo Lubang, Marinduque và một số nơi khác.
Lời tạm biệt cuối cùng của tôi.
Bài thơ "Lời tạm biệt cuối cùng của tôi", là một bài thơ tuyệt mệnh của Jose Rizal, được ông viết bằng tiếng Tây Ban Nha, vào trước ngày người ta thi hành án tử hình ông vào ngày 30 tháng 12 năm 1896.
Chiều ngày 29-12-1896, một ngày trước khi bị hành hình, Jose Rizal đã được mẹ ông là Teodora Alonzo, chị Lucia, Josefa, Trinidad, Maria và Narcisa cùng hai đứa cháu vào thăm. Khi họ chuẩn bị ra về, Rizal nói với Trinidad bằng tiếng Anh rằng có vật gì đó trong bếp cồn nhỏ (cocinilla). Chiếc bếp đã được người lính gác trao cho Narcisa khi mấy người trong gia đình đã lên xe ngựa của họ ở trong sân. Về nhà, các cô gái nhà Rizal đã lấy trong bếp cồn ra mấy mẩu giấy gấp lại. Trên đó có viết một bài thơ không dấu, không tiêu đề và không ghi ngày tháng, gồm 14 khổ thơ 5 dòng. Các cô gái nhà Rizal sao chép các bản sao của bài thơ và gửi cho bạn bè của Rizal ở trong và ngoài nước.
Rizal không đặt tiêu đề cho bài thơ này. Năm 1897, người bạn của ông là Mariano Ponce tại Hồng Kông đã in bài thơ với tiêu đề "Mi Ultimo Pensamiento". Cha Mariano Dacanay, người đã nhận được một bản sao của bài thơ, ông công bố trong phát hành lần đầu trên La Independencia ra ngày 25 tháng 9 năm 1898 với tiêu đề "Ultimo Adiós' ". Sau đó, bài thơ được phổ biến với tiêu đề tiếng Tây Ban Nha là "Mi Ultimo Adiós' ", nghĩa tiếng Anh là "'My Last Farewell", nghĩa tiếng Việt là "Lời tạm biệt cuối cùng của tôi".
**José Rizal** (19 tháng 6 năm 1861 – 30 tháng 12 năm 1896) là nhà thơ, thầy thuốc và nhà hoạt động dân chủ của Philippines. Ngày mất của ông được chính thức chọn là
**Rizal** là một tỉnh nằm ở vùng CALABARZON của Philippines, cách thủ đô Manila 20 km về phía đông. Tên tỉnh được đặt theo Anh hùng dân tộc Philippines José Rizal. Chính quyển tỉnh Rizal năm
**José Maria Panganiban y Enverga** (1 tháng 2 năm 1863 - 19 tháng 8 năm 1890) là một nhà tuyên truyền, nhà ngôn ngữ học và nhà viết tiểu luận người Philippines. Ông là một
**USS _Rizal_ (DD–174)** là một tàu khu trục thuộc lớp _Wickes_ của Hải quân Hoa Kỳ trong giai đoạn Chiến tranh Thế giới thứ nhất, sau được cải biến thành tàu rải mìn hạng nhẹ
phải|nhỏ|Bản đồ Laguna với vị trí của Rizal **Rizal** là một đô thị hạng 5 ở tỉnh Laguna, Philippines. Đô thị này không giáp biển, có cự ly 15,53 dặm Anh so với tỉnh lỵ
**Baras** là một đô thị hạng 4 ở tỉnh Rizal, Philippines. Theo điều tra dân số năm 2007, đô thị này có dân số 31.524 người. ## Barangay Baras được chia thành 10 barangay. *
**Morong** là một đô thị hạng 3 ở tỉnh Rizal, Philippines. Theo điều tra dân số năm 2007, đô thị này có dân số 50.538 người. ## Barangay Morong được chia thành 8 barangay. *
**Rodriguez** ("Bayan ng Rodriguez" tên cũ là **Montalban**) là một đô thị hạng 1 ở tỉnh Rizal, Philippines. Đây là thị xã cực bắc của tỉnh kề San Mateo, tiếp đến là Metro Manila. Thị
**Cuộc cách mạng Philippines** (tiếng Filipino: Himagsikang Pilipino), hay còn được gọi là **Chiến tranh Tagalog** (tiếng Tây Ban Nha: _Guerra Tagalog_) bởi người Tây Ban Nha, là một cuộc cách mạng và các cuộc
**Máximo Sison Viola** (1857-1933) là một nhà tuyên truyền, nhà văn, nhà lãnh đạo cách mạng và một y sĩ tại Bulacan, Philippines. Ông được biết đến như là người bạn thân nhất của José
**Katipunan** (viết tắt **KKK**) là một tổ chức cách mạng được thành lập bởi Andrés Bonifacio, Teodoro Plata, Ladislao Diwa và những nhà yêu nước Philippines khác ở Manila vào năm 1892 với mục đích
**Noli Me Tángere** (Đừng động vào tôi) là một cuốn tiểu thuyết được viết bởi José Rizal, một người anh hùng dân tộc của Philippines. Lấy bối cảnh khi Philippines đang là một nước thuộc
**La Solidaridad** là một tổ chức được thành lập ở Tây Ban Nha vào ngày 13 tháng 12 năm 1888 bởi những người Philippines yêu nước bị trục xuất năm 1872 và các sinh viên
**Teodoro de Jesus Plata** (khoảng 1866 - 6 tháng 2 năm 1897) là một nhà yêu nước người Philippines, đồng thời là người đồng sáng lập Katipunan, một tổ chức bí mật với mục đích
**Pío Valenzuela y Alejandrino** (11 tháng 7 năm 1869 - 6 tháng 4 năm 1956) là một bác sĩ người Philippines và là một nhà lãnh đạo cách mạng. Năm 23 tuổi, ông gia nhập
**Ladislao Diwa y Nocon** (27 tháng 6 năm 1863 - 12 tháng 3 năm 1930) là một nhà yêu nước người Philippines, một trong số những người sáng lập ra tổ chức Katipunan khởi xướng
**El filibusterismo** (Kẻ phản bội) là tiểu thuyết thứ hai được viết bởi người anh hùng dân tộc Philippines José Rizal. Đây là phần tiếp theo của tiểu thuyết _Noli Me Tángere _ (Đừng động
**Ramón Blanco Erenas Riera y Polo, Hầu tước thứ 1 xứ Peña Plata** (15 tháng 9 năm 1833 – 4 tháng 4 năm 1906) là chuẩn tướng và nhà quản lý thuộc địa người Tây
**Deodato de la Cruz Arellano** (26 tháng 7 năm 1844 - 7 tháng 10 năm 1899) là một nhà tuyên truyền người Philippines và là Chủ tịch đầu tiên của tổ chức Katipunan. Ông sinh
**Philippines** (, tiếng Tagalog/tiếng Filipino: _"Pilipinas"_ hoặc _"Filipinas"_, Hán-Việt: _"Phi Luật Tân"_)_,_ tên gọi chính thức là **Cộng hòa Philippines** (tiếng Tagalog/tiếng Filipino: _Republika ng Pilipinas_; tiếng Anh: _Republic of the Philippines_) là một đảo
Ngày **30 tháng 12** là ngày thứ 364 (365 trong năm nhuận) trong lịch Gregory. Còn 1 ngày trong năm. ## Sự kiện *1075 – Khâm Châu thất thủ trong Chiến dịch đánh Tống, 1075-1076
**Tàu hộ vệ lớp _Incheon**_ (Hangul: 인천급 호위함, Hanja: 仁川級護衛艦), còn được gọi là **FFX**, là một lớp khinh hạm phòng thủ bờ biển của Hải quân Hàn Quốc. Lớp tàu này thay thế cho
Ngày **19 tháng 6** là ngày thứ 170 (171 trong năm nhuận) trong lịch Gregory. Còn 195 ngày trong năm. ## Sự kiện *1097 – Cuộc vây hãm Nicaea: Quân Rûm đầu hàng dâng thành
**Anh hùng dân tộc** là những người có công lao kiệt xuất trong công cuộc đấu tranh bảo vệ và phát triển của một dân tộc, được nhân dân ca ngợi và lịch sử dân
phải|nhỏ|Bản đồ Laguna với vị trí của Santa Maria **Santa Maria** là một đô thị hạng 4 ở tỉnh Laguna, Philippines. Theo điều tra dân số năm 2000 của Philipin, đô thị này có dân
**Đại học Complutense Madrid** ( hoặc _Universidad de Madrid_; ) là một trường đại học nghiên cứu công lập ở Madrid, Tây Ban Nha, là một trong những trường đại học lâu đời nhất trên
**Katipunan** là một đô thị cấp ba ở tỉnh Zamboanga del Norte, Philippines. Theo điều tra dân số năm 2000, đô thị này có dân số 37.448 người trong 7.576 hộ. ## Các đơn vị
**Damulog** là một đô thị hạng 4 ở tỉnh Bukidnon, Philippines. Theo điều tra dân số năm 2000, đô thị này có dân số 20.332 người trong 4.073 hộ. ## Các đơn vị hành chính
nhỏ|Bản đồ của Davao del Sur với vị trí của Santa Cruz **Santa Cruz** là một đô thị hạng 1 ở tỉnh Davao del Sur, Philippines. Theo điều tra dân số năm 2000, đô thị
nhỏ|Bản đồ của Cotabato với vị trí của Makilala **Makilala** là một đô thị hạng 2 ở tỉnh Cotabato, Philippines. Theo điều tra dân số năm 2000, đô thị này có dân số 63.039 người
**Đại học Philippines** (_Unibersidad ng Pilipinas_, thường được viết tắt thành **U.P.**) là hệ thống đại học và đại học quốc gia của Philippines. Trường được thành lập năm 1908 thông qua một đạo luật
**Emilio Jacinto y Dizon** (15 tháng 12 năm 1875 - 16 tháng 4 năm 1899) là một nhà yêu nước người Philippines và là một nhà lãnh đạo trong cuộc Cách mạng Philippines. Ông là
**Rút lại ấn phẩm học thuật** (tiếng Anh: _Retraction in academic publishing_), hay còn gọi tắt là **rút bài** (_Retraction_) là hành động đánh dấu một ấn phẩm (VD: bài báo học thuật) đã được
**Người Philippines** (tiếng Anh: _Filipino_, tiếng Philippines: _Mga Pilipino_) những người liên quan đến Philippines. Theo điều tra dân số năm 2010, có 92.337.852 người Philippines tại Philippines và khoảng 10 triệu người sống bên
thumb|[[Zócalo|Plaza Mayor là nơi mà người lính bị nghi dịch chuyển vào năm 1593 trong bức tranh vẽ năm 1836.]] Truyền thuyết dân gian kể rằng có một người lính của Đế quốc Tây Ban
**Binondo** () là một quận ở Manila và được gọi là khu phố Tàu của thành phố và là khu phố Tàu lâu đời nhất thế giới. Ảnh hưởng của nó vượt xa đến những
phải|nhỏ|Bản đồ miền bắc Samar với vị trí của Catarman **Catarman** là một second class đô thị in the tỉnh Bắc Samar. It is the capital municipality of the province. Theo điều tra dân số
**Viện dân biểu Philippines** (tiếng Filipino: _Kapulungan ng Kinatawan ng Pilipinas_), tức Hạ viện của Quốc hội Philippines (viện còn lại là Thượng viện Philippines). Nó cũng thường được gọi là Quốc hội. Các thành
**Dinalupihan** là một đô thị cấp hai ở tỉnh Bataan, Philippines. Đây là đô thị không giáp biển duy nhất của tỉnh. Theo điều tra dân số năm 2015, đô thị này có dân số
**Gemma Teresa Cruz-Araneta** (tên khai sinh **Gemma Teresa Guerrero Cruz**; sinh 30 tháng 9 năm 1943) là người Philippines đầu tiên giành được vương miện Hoa hậu Quốc tế trong cuộc thi được tổ chức
phải|Bản đồ của Capiz với vị trí của Tapaz **Tapaz** là một đô thị hạng 3 ở tỉnh Capiz, Philippines. Theo điều tra dân số năm 2000 của Philipin, đô thị này có dân số
**CALABARZON** là một vùng của Philippines. Vùng được ký hiệu là **Vùng IV-A**. Tên của vùng được ghép từ tên của 5 tỉnh trực thuộc là **CA**vite, **LA**guna, **Ba**tangas, **R**izal và Que**ZON**. Vùng nằm ở
phải|Bản đồ của Batangas với vị trí của Tuy **Tuy** (read as "too-wee") là một đô thị cấp ba ở tỉnh Batangas, Philippines. Theo điều tra dân số năm 2000, đô thị này có dân
**Guagua** là một first-class đô thị ở tỉnh Pampanga, Philippines. Theo điều tra dân số năm 2000, đô thị này có dân số 96.858 người trong 18.438 hộ. ## Hành chính
**Tỉnh** (tiếng Philippines: _lalawigan_ hoặc _probinsya_) là đơn vị hành chính địa phương cấp 1 trực thuộc quốc gia ở Philippines. Quốc gia này được chia ra 81 tỉnh (2013), các tỉnh được chia ra
**Maria Corazon "Cory" Cojuangco Aquino** (25 tháng 1 năm 1933 – 1 tháng 8 năm 2009) là Tổng thống thứ 11 của Philippines và là một nhà hoạt động dân chủ, hòa bình, nữ quyền,
**Vườn quốc gia Núi Iglit–Baco** là một khu bảo tồn thiên nhiên nằm trên đảo Mindoro, miền trung Philippines. Được thành lập vào năm 1970 với diện tích , vườn quốc gia này bảo vệ
**Sergio Osmeña Sr.** là một đô thị cấp hai ở tỉnhZamboanga del Norte, Philippines. Theo điều tra dân số năm 2000, đô thị này có dân số 27.500 người trong 5.373 hộ. ## Các đơn