✨Gioan Baotixita Nguyễn Bá Tòng
Gioan Baotixita Nguyễn Bá Tòng (1868–1949) là Giám mục người Việt đầu tiên của Giáo hội Công giáo La Mã, được cử hành nghi thức tấn phong giám mục vào năm 1933. Ông đảm nhiệm chức vụ Hạt đại diện Tông Tòa Giáo phận Phát Diệm trong khoảng thời gian 8 năm, từ năm 1935 đến năm 1943.
Giám mục Nguyễn Bá Tòng sinh tại Gò Công. Bắt đầu từ năm 10 tuổi, ông theo học các cấp học tại các chủng viện Công giáo khác nhau và hoàn thành việc tu học, được phong chức linh mục 18 năm sau đó vào năm 1896. Trở thành linh mục, ông đảm nhận các vai trò khác nhau như Thư ký Tòa giám mục, linh mục chính xứ Tân Định và Bà Rịa.
Tòa Thánh loan tin bổ nhiệm linh mục Gioan Baotixta Nguyễn Bá Tòng làm giám mục phó đại diện tông tòa địa phận Phát Diệm. Với việc bổ nhiệm này, ông trở thành giám mục Công giáo Việt Nam đầu tiên. Nghi thức tấn phong tổ chức tại Rôma do giáo hoàng Piô XI chủ sự. Ông đảm nhiệm vai trò Đại diện Tông Tòa địa phận từ năm 1935 đến năm 1943 khi hồi hưu. Sau đó, giám mục Tông quản lý địa phận trong cương vị giám quản hơn một năm từ năm 1944 đến năm 1945 khi giám mục kế vị Gioan Maria Phan Đình Phùng đột ngột qua đời.
Nguyễn Bá Tòng được ghi nhận về việc biên soạn tuồng Thương Khó, xây dựng và cơi nới các giáo xứ ông quản nhiệm. Giám mục Tòng còn nổi tiếng với tài hùng biện, giao thiệp, kiến trúc và viết kịch bản. Với việc đắp đê (Sê) Kim Tùng bảo vệ mùa màng và tạo việc làm cho dân nghèo, Nguyễn Bá Tòng được trao thưởng Bắc Đẩu Bội tinh của Pháp và Nam Long Bội tinh của triều đình Huế.
Năm 1878, khi lên 10 tuổi, cậu bé Nguyễn Bá Tòng được gửi vào trường Tiểu học La San tại Định Tường. Khi ngôi trường bị đóng cửa năm 1880, cậu được gửi về Sài Gòn và theo học Collège d'Adran. Tại đây, cậu được gặp linh mục Jean Dépierre (tên Việt: Để, 1855–1898), giáo sư môn Latinh Tiểu chủng viện Sài Gòn kiêm Tuyên úy trường La san d'Adran, quý mến và đỡ đầu. Lên 15 tuổi, linh mục Dépierre Để giới thiệu cậu bé Tòng vào học Tiểu chủng viện, thời gian này dưới quyền giám đốc của Linh mục Thiriet, là một người thông thái. Những năm học ở Tiểu chủng viện, cậu luôn được xem là một chủng sinh xuất sắc. Năm 1887, chủng sinh Nguyễn Bá Tòng được nhận vào học Đại chủng viện Sài Gòn và học tại đây cho đến khi tốt nghiệp năm 1896.
Thời kỳ linh mục
Ngày 19 tháng 9 năm 1896, giám mục Jean Dépierre Để, Đại diện Tông tòa Hạt Đại diện Tông Tòa Tây Đàng Trong cử hành nghi thức phong chức linh mục cho Gioan Baotixita Nguyễn Bá Tòng tại Nhà thờ Đức Bà Sài Gòn. Ngay sau khi được truyền chức, linh mục Tòng được giám mục Dépierre bổ nhiệm làm Thư ký Tòa giám mục. Ba năm sau đó, tân giám mục địa phận Tây Đàng Trong Lucien Mossard Mão vẫn chọn linh mục Tòng đảm nhận vai trò dưới thời giám mục tiền nhiệm.
Tại giáo xứ Tân Định, linh mục Nguyễn Bá Tòng cũng cho xây dựng kiến tạo nhiều công trình như mở rộng nhà thờ, xây tháp chuông cao 52 mét với đồ án do chính ông thiết kế. Linh mục Tòng cũng là một diễn giả nổi tiếng, năm 1928, giám mục Grangeon mời linh mục Nguyễn Bá Tòng đến giảng giải cấm phòng tại Qui Nhơn. Những bài giảng của ông tại đây được dân chúng hoan nghênh và tờ báo Địa phận mang tên Mémorial cho đăng các bài giảng này trong nhiều tháng liên tiếp. Linh mục Tòng cũng đến Hà Nội với mục đích giảng cấm phòng trong hai đợt, đồng thời nhận lời giám mục Marcou Thành đến giảng cấm phòng tại Thanh Hóa.
Giám mục người Việt Tiên khởi
Bổ nhiệm và tấn phong
Khi Giáo hoàng Piô XI ban hành thông điệp Sự việc Giáo hội (Rerum Ecclesiae) nhằm cổ vũ việc trao quyền cho hàng giáo sĩ địa phương, Giám mục Alexandre Marcou Thành là người đầu tiên hưởng ứng, với việc đề cử linh mục Gioan Baotixita Tòng làm người kế vị mình tại Hạt Đại diện Tông Tòa Phát Diệm vào năm 1933. Cùng được giám mục Marcou đề cử còn có linh mục Đa Minh Hồ Ngọc Cẩn.
Ngày 10 tháng 1 năm 1933, Giáo hoàng Piô XI ra sắc chỉ bổ nhiệm linh mục Gioan Baotixita Nguyễn Bá Tòng làm Giám mục Hiệu tòa Sozopolis in Haemimonto, giữ chức Phó đại diện Tông Tòa với quyền kế vị Hạt Đại diện Tông Tòa Phát Diệm. Một tháng sau đó, ngày 10 tháng 2, hồng y Carolus Salotti từ Bộ Truyền giáo Roma, gửi thư thông báo rằng giáo hoàng mong muốn tấn phong cho tân giám mục tại Vương cung thánh đường thánh Phêrô, Roma.
Ngày 11 tháng 6 năm 1933, lễ tấn phong giám mục của Nguyễn Bá Tòng được tổ chức tại Vương cung thánh đường Thánh Phêrô, Vatican với phần nghi thức truyền chức giám mục đích thân Giáo hoàng Piô XI làm chủ phong, hai Hồng y Luigi Costantini và Carlo Salotti là phụ phong trong nghi thức này. Gioan Baotixita Nguyễn Bá Tòng trở thành người Việt đầu tiên được phong chức Giám mục, sau ngót nghét 4 thế kỷ từ khi Công giáo du nhập vào Việt Nam.
Giám mục Nguyễn Bá Tòng chọn khẩu hiệu Giám mục của mình là: "In electis meis mitte radices" (Hãy châm rễ sâu trong dân ta chọn).
Việc phong chức giám mục Tòng và hai năm sau đó là giám mục Đa Minh Maria Hồ Ngọc Cẩn làm hàng giáo sĩ Việt Nam phấn khởi. Một nhà quan sát phấn khởi nhận định việc tấn phong giám mục cho Nguyễn Bá Tòng và Hồ Ngọc Cẩn đã làm cho các giám mục này mặt thể chất không còn khác biệt với các giám mục châu Âu tiền nhiệm. Tác giả này nhận định giám mục Nguyễn Bá Tòng thường bị nhầm lẫn là giám mục Ý vì không để râu trong khi vị giám mục Cẩn bị nhầm là một giám mục Pháp với bộ râu trắng dài. Ngày 15 tháng 10 năm 1935,
Giám mục Nguyễn Bá Tòng cũng quan tâm đến đời sống tầng lớp thanh niên. Tháng 3 năm 1935, ông diễn thuyết chủ đề Thanh niên Việt Nam đang lúc 20 tuổi phải làm gì? Bài diễn thuyết này được nhiều báo chí đánh giá cao. Ông cũng chú trọng huấn luyện thành phần truyền giáo của địa phận. Ông cũng tổ chức đại hội thanh niên địa phận Phát Diệm năm 1937 và đại hội thanh niên năm 1938 tại Phú Nhai, với sự trợ giúp của giám mục Đa Minh Maria Hồ Ngọc Cẩn. Tại đại hội năm 1938, giám mục Nguyễn Bá Tòng tham gia diễn thuyết đề tài Nghĩa vụ thanh niên đối với bản thân, Tổ quốc và Giáo hội. Trong thời kỳ này, sách Bài giảng giáo lý của ông được phát hành. Cùng trong năm 1937, ông có hai bài phát biểu: bài thứ nhất tại đại hội Thánh Thể thế giới tại Manila với chủ đề "Evangélisation des Frères Prêcheurs" (tạm dịch: Sứ vụ Phúc âm hóa) và bài thứ hai trong lễ tấn phong giám mục François Arsène Jean Marie Eugène Lemasle Lễ với đề tài "Temps Nouveaux Doctrines Nouvelles" (tạm dịch: Thời đại mới, Giáo lý mới). Hai bài phát biểu này được in lại trên báo Trung Hòa Hà Nội. Ông cũng được triều đình Huế trao Nam Long Bội tinh và Kim khánh. Cả hai tặng thưởng từ triều đình và Pháp đều để ghi nhận công lao giám mục Nguyễn Bá Tòng cho tiến hành đắp đê Kim Tùng, góp phần bảo vệ mùa màng và tạo việc làm cho người nghèo.
Giám mục Nguyễn Bá Tòng có sức viết khỏe, trong thời gian quản lý địa phận, ông viết 70 lá thư "Luân Lưu" đề cập nhiều vấn đề của địa phận. Tác giả Hoàng Xuân Việt viết trong sách Thắng cảnh Phát Diệm nhận định rằng trong bình diện văn học, giám mục Nguyễn Bá Tòng thuộc đội ngũ nhà văn lớn của nền văn học Việt Nam từ giai đoạn 1930–1949. Giám mục Tòng quyết định về Xuân Đài để nghỉ dưỡng. Tuy vậy, chỉ vài tháng sau khi chấp chính giáo phận, giám mục Phan Đình Phùng qua đời cuối tháng 5 năm 1944. Nhận được tin, giám mục Tòng quay về địa phận và tổ chức lễ tang cho giám mục Phùng. Kể từ ngày 8 tháng 6 năm 1944, ông đảm nhận vai trò Giám quản Tông Tòa Địa phận Phát Diệm để chờ Tòa Thánh chọn người kế vị. Nguyễn Bá Tòng theo đường hướng của linh mục Trần Lục để quyết định khai khẩn, lấy đất lấp biển ở vùng Cồn Thoi. Với việc này, ông tạo việc làm cho người dân không phân biệt lương giáo và thiết lập được nhiều xứ đạo nơi vùng đất mới trong thời kỳ khó khăn năm 1945. Tại thành phố này cũng có Nhà in Nguyễn Bá Tòng, sau này trở thành nhà in Nhà máy In Tổng Hợp Thành phố Hồ Chí Minh.
Năm 2018, một cựu tiểu chủng sinh Tiểu chủng viện Sài Gòn là ông Nguyễn Toàn Thắng đã trao tặng bức khảm linh mục đoàn địa phận Phát Diệm dâng tặng giám mục Nguyễn Bá Tòng cho Giám quản Tông Tòa Tổng giáo phận Thành phố Hồ Chí Minh Giuse Đỗ Mạnh Hùng. Bức khảm này đã lưu lạc hàng thập niên ở Pháp và được ông Thắng chuộc về. Giám mục Hùng thay mặt nhận tấm khảm và cho biết sẽ trao lại cho giám mục giáo phận Phát Diệm Giuse Nguyễn Năng.
Tại Thành phố Hồ Chí Minh hiện nay có con đường mang tên Nguyễn Bá Tòng tại Phường Tân Thành, quận Tân Phú.
Tông truyền
Giám mục Gioan Baotixita Nguyễn Bá Tòng được tấn phong giám mục năm 1933, dưới thời Giáo hoàng Piô XI, bởi:
- Chủ phong: Giáo hoàng Piô XI, giáo hoàng giáo hội Công giáo Rôma.
- Hai vị phụ phong: Tổng giám mục Khâm sứ Tòa Thánh tại Trung Quốc Celso Benigno Luigi Costantini và Hồng y inpectore – Tổng giám mục Carlo Salotti, Tổng thư ký Thánh bộ Truyền giáo.
Giám mục Gioan Baotixita Nguyễn Bá Tòng là giám mục truyền chức linh mục cho giám mục:
- Năm 1937, Phaolô Bùi Chu Tạo, nay là cố giám mục chính tòa Giáo phận Phát Diệm.
Giám mục Gioan Baotixita Nguyễn Bá Tòng đóng vai trò chủ phong trong nghi thức truyền chức giám mục cho:
- Năm 1945, Tađêô Lê Hữu Từ, nay là cố Đại diện Tông Tòa Phát Diệm.
Giám mục Gioan Baotixita Nguyễn Bá Tòng đóng vai trò phụ phong trong nghi thức truyền chức giám mục cho các giám mục sau:
- Năm 1935, Đa Minh Maria Hồ Ngọc Cẩn, nay là cố Đại diện Tông Tòa Bùi Chu.
- Năm 1940, Gioan Maria Phan Đình Phùng, nay là cố Đại diện Tông Tòa Phát Diệm.