Gia Luật Đại Thạch (耶律大石 Yēlǜ Dàshi) hay Gia Luật Đạt Thực (耶律達實 Yēlǜ Dáshí) là người sáng lập nên vương triều Tây Liêu. Trong các tài liệu Hồi giáo, ông được biết đến với tên Nūshī Taifū, Qushqin Taifū hay Qushqīn, con trai của Baighū.
Cuộc sống ban đầu
Gia Luật Đại Thạch là thành viên của hoàng tộc Khiết Đan, hậu duệ đời thứ tám của Liêu Thái Tổ, người sáng lập nên triều Liêu, thế lực cai trị Nội Mông, Ngoại Mông và Mãn Châu từ thế kỷ 10. Ông sinh vào khoảng năm 1087, và giữa các chức vụ khác nhau trong chính quyền Liêu, và rồi trở thành một tướng lĩnh quân sự.
Đại Thạch về sau bị người Nữ Chân bắt, nhưng đã trốn thoát sau đó chín tháng để trở về bên hoàng đế. Tuy nhiên, vua lại thông báo ý định tấn công Nữ Chân, một hành động mà Đại Thạch cho là điên rồ vì Nữ Chân đang ở thế mạnh. Do không thể thuyết phục được vị hoàng đế, năm 1124, Đại Thạch đã dẫn một tốp người Khiết Đan theo mình đến Khả Đôn (Kedun), một thành đồn trú của Liêu ở vùng tây bắc. Hoàng đế Thiên Tộ bị người Nữ Chân bắt và năm 1125 và triều Liêu đi đến hồi kết.
Sáng lập Tây Liêu
Tại thành Khả Đôn, Đại Thạch sắp xếp lực lượng của mình, và các chiến binh được tuyển từ các bộ lạc khác và tuyên bố phục hồi nhà Liêu. Tuy nhiên, người Nữ Chân đã phát triển quá mạnh, đến năm 1130, Đại Thạch đã lựa chọn tây tiến và lập căn cứ tại đó. Nhiều thành viên của các bộ lạc khác đã đi theo ông, thủ lĩnh người Duy Ngô Nhĩ của Cao Xương Hồi Hột cũng cam kết lòng trung thành của mình với ông.
Năm 1131 hoặc 1132, Gia Luật Đại Thạch được những người đi theo tôn là Cúc nhi hãn (Gürkhan, lãnh tụ của các hãn). Ông đã tăng cường lực lượng của mình, dần dần mở rộng quyền thế đến khu vực Qayaliq và Almaliq.
Đánh bại Khách Lạt
Nỗ lực ban đầu nhằm chiếm Kashgar của lực lượng Gia Luật Đại Thạch đã thấp bại khi người cai trị của Khách Lạt hãn quốc (Kara-Khanid) tại đó đẩy lùi cuộc tấn công. Tuy nhiên, người cai trị tại Balasaghun, gặp khó khăn với các đội quân du mục của người Cát La Lộc (Karluk) và Khương Lý (Qanqli), đã nhờ Đại Thạch giúp đỡ và mời đội quân của ông đến. Đại Thạch thay vào đó đã chiếm thành phố, theo sử gia Ba Tư Ata-Malik Juvayni, "lên ngai vàng mà không mất gì.". Đại Thạch sau đó đã thiết lập quyền lực của mình tại Kashgar, Khotan, Kirghiz, và trung tâm của người Uyghur tại Beshbalik. Tuy nhiên, một nỗ lực nhằm tái lập triều Liêu tại Trung Quốc đã thất bại.
Năm 1137, Đại Thạch tây tiến đến Ferghana, và xung đột với nhà nước Tây Khách Lạt hãn quốc. Tại Khujand, ông đã đánh bại người cai trị Karakhanid là Mahmud.
Trận Qatwan
Khách Lạt hãn quốc là chư hầu của Seljuk, và vào năm 1141, quốc vương Seljuk là Ahmad Sanjar đã hành quân đến Tây Liêu. Tuy nhiên, trong trận Qatwan, Đại Thạch đã giành được một chiến thắng quyết định chống lại người Thổ Seljuk. Quân Seljuk bị thiệt hại nặng nề, và Sanjar chỉ có thể thoát thân mình, còn vợ và một số chiến binh giỏi nhất của ông đã bị bắt giữ. Sức mạnh của Seljuk giảm mạnh sau trận chiến, và việc nhà nước này sụp đổ đã gây nên nội chiến. Tây Liêu đã trở thành thế lực thống trị vùng Trung Á, Khwarazm và Karakhanid đã trở thành các chư hầu của Tây Liêu.
Chiến thắng của ông tại Samarkand (trận Qatwan) chống lại quân Seljuk Hồi giáo của Ahmad Sanjar, và mối quan hệ thân thiện của ông với Cảnh giáo, đã ảnh hưởng đến Tây Liêu, đã dẫn đến việc ông được liên tưởng với Prester John, một vị vua Thiên Chúa giáo ở phía đông, người "Dự định" đánh bại Hồi giáo. Giám mục Otto of Freising lần đầu tiên ghi chép câu truyện vào năm 1145.
Qua đời và di sản
Gia Luật Đại Thạch mất năm 1143 khi đang là chủ nhân của phần lớn vùng Trung Á. Khi ông mất, đế quốc Tây Liêu bao trùm các khu vực Transoxiana, Fergana, Semirechye, Lòng chảo Tarim và Uyghuria. Triều đại của gia tộc Gia Luật tồn tại cho đến khi bị Thành Cát Tư Hãn chinh phục vào năm 1218.
👁️
0 | 🔗 | 💖 | ✨ | 🌍 | ⌚
**Gia Luật Đại Thạch** (耶律大石 Yēlǜ Dàshi) hay _Gia Luật Đạt Thực_ (耶律達實 Yēlǜ Dáshí) là người sáng lập nên vương triều Tây Liêu. Trong các tài liệu Hồi giáo, ông được biết đến với
**Liêu Tuyên Tông** (chữ Hán: 遼宣宗; 1063 – 1122) tên thật là **Gia Luật Thuần** (_chữ Hán_:耶律淳), tục danh là **Niêt Lý** (涅里), là khai quốc Hoàng đế của nhà Bắc Liêu, là con Tống
**Gia Luật Di Liệt** (, ?-1163), là con trai của Liêu Đức Tông Gia Luật Đại Thạch, là người cai trị thứ ba của Tây Liêu. Đức Tông mất khi Gia Luật Di Liệt còn
**Gia Luật Bội** (, 899 – 7 tháng 1 năm 937), cũng được biết đến với tên **Gia Luật Đột Dục** (耶律突欲) hay **Gia Luật Đồ Dục** (耶律圖欲), hiệu **Nhân Hoàng vương** (人皇王), và sau
**Gia Luật Lưu Ca** (chữ Hán: 耶律留哥, 1165 – 1220) hay **Lưu Cách** (琉格) , người dân tộc Khiết Đan, là thủ lĩnh nổi dậy phản kháng cuối đời Kim, nhà sáng lập nước Đông
**Gia Luật Lý Hồ** (耶律李胡, 911 – 960), nhất danh **Hồng Cổ** (洪古), tự **Hề Ẩn** (奚隱), là một thân vương của triều Liêu. Ông là hoàng tử thứ ba của hoàng đế khai quốc
**Nhà Liêu** hay **Liêu triều** ( 907/916-1125), còn gọi là nước **Khiết Đan** (契丹國, đại tự Khiết Đan: Tập tin:契丹國.png) là một triều đại phong kiến do người Khiết Đan kiến lập trong lịch sử
**Tây Liêu** () (1124 hoặc 1125-1218), hay còn gọi là **Hãn quốc Kara-Kitai** () hay **Tây Khiết Đan** quốc hiệu chính thức là **Đại Liêu** (), là một nhà nước của người Khiết Đan ở
**Vương An Thạch** (chữ Hán: 王安石 _Wang Anshi_; 18 tháng 12 năm 1021 – 21 tháng 5 năm 1086), tự **Giới Phủ** (介甫), hiệu **Bán Sơn Lão Nhân** (半山老人 _Banshan Laoren_), người ở Phủ Châu,
**Tưởng Trung Chính** (; 31 tháng 10 năm 1887 – 5 tháng 4 năm 1975), tên chữ: **Giới Thạch** (介石) nên còn gọi là **Tưởng Giới Thạch**, tên khai sinh: **Thụy Nguyên** (瑞元) là một
**Da Luật Lưu Ca** (chữ Hán: 耶律刘哥, ? – ?), tự **Minh Ẩn**, tông thất, tướng lãnh nhà Liêu. ## Xuất thân Lưu Ca là con trưởng của Da Luật Dần Để Thạch – em
**Bắc Liêu** () là một nhà nước của người Khiết Đan, tách ra từ nhà Liêu, tại miền Bắc Trung Quốc quanh Yên Kinh. Nhà nước này chỉ tồn tại trong 19 tháng vào hai
**Đài tưởng niệm quốc gia Tưởng Giới Thạch** (, Hán-Việt: _Trung Chính Kỷ niệm Đường_) là một di tích quốc gia nổi tiếng, địa danh và điểm thu hút khách du lịch được dựng lên
, viết tắt là hay **UTokyo**, là một trường đại học nghiên cứu công lập ở Bunkyo, Tokyo, Nhật Bản, được thành lập vào năm 1877. Đại học Tokyo là trường đại học lâu đời
**Đại tạng kinh** (, _Dàzàngjīng_; , _Daejanggyeong_; , _Daizōkyō_), còn được gọi tắt là **Tạng kinh** (藏經) hay **Nhất thiết kinh** (一切經), là danh xưng dùng để chỉ các tổng tập Kinh điển Phật giáo
thumb|Hộp sọ [[Cro-Magnon 1 của một cá nhân già lão]] **Người hiện đại Châu Âu sơ khai** (; viết tắt là **EEMH**), hay **người Cro-Magnon** (phiên âm tiếng Việt: **Crômanhôn** hay **Crô-manhông**), là các quần
**Gia Cát Lượng** (; 181 – 234), biểu tự **Khổng Minh** (孔明), hiệu **Ngọa Long** (臥龍), là Thừa tướng, công thần khai quốc, nhà chính trị, nhà ngoại giao, chỉ huy quân sự, nhà giáo
**Bảo Đại** (chữ Hán: , 22 tháng 10 năm 1913 – 31 tháng 7 năm 1997), tên khai sinh là **Nguyễn Phúc (Phước) Vĩnh Thụy** (), là vị hoàng đế thứ 13 và là vị
**Châu Đại Dương** hay **Châu Úc** (_Oceania_) là một khu vực địa lý bao gồm Melanesia, Micronesia, Polynesia và Australasia. Châu lục này trải trên Đông Bán cầu và Tây Bán cầu, có diện tích
liên_kết=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Hanoi_Temple_of_Literature.jpg|nhỏ|Quần thể di tích [[Văn Miếu – Quốc Tử Giám tại Hà Nội, bao gồm cả Quốc Tử Giám (國子監), trường đại học đầu tiên của Việt Nam]] Bài viết liệt kê danh sách các
**Vườn quốc gia Virunga** (tiếng Pháp: _Parc national des Virunga_), trước đây tên là **Vườn quốc gia Albert**, là một vườn quốc gia nằm trong Đới tách giãn Albertine ở phía đông Cộng hòa Dân
**Ngũ đại Thập quốc** (, 907－979) là một thời kỳ trong lịch sử Trung Quốc, bắt đầu từ khi triều Đường diệt vong, kéo dài đến khi triều Tống thống nhất Trung Quốc bản thổ.
**Thạch Thái Phong** (; sinh tháng 9 năm 1956) là giáo sư, thạc sĩ luật học, chính khách nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa. Ông là Ủy viên Bộ Chính trị khóa XX, Phó
**Nhà Kim** (, tiếng Nữ Chân: Tập tin:Amba-an Ancu-un.svg 1115-1234) là một triều đại do người Nữ Chân gây dựng trong lịch sử Trung Quốc. Người Nữ Chân nguyên là phiên thuộc của triều Liêu,
**Tiêu Oát Lý Lạt** () là một đại thần của Tây Liêu, có thuyết cho rằng ông chính là Erbuz trong sử sách Hồi giáo. ## Hành trạng Tiêu Oát Lý Lạt là thân tín
**Kim Thái Tổ** (chữ Hán: 金太祖, 1 tháng 8 năm 1068 – 19 tháng 9 năm 1123) là miếu hiệu của vị hoàng đế khai quốc của nhà Kim trong lịch sử Trung Hoa, trị
**Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh** (, viết tắt là **VNUHCM**), mã đại học **QS**, là một trong hai hệ thống đại học quốc gia của Việt Nam bên cạnh Đại học
**Các cuộc xâm lược của Mông Cổ** đã được tiến hành trong suốt thế kỷ 13, kết quả là tạo ra một Đế quốc Mông Cổ vô cùng rộng lớn bao phủ phần lớn châu
**Đại hội đại biểu Toàn quốc Đảng Cộng sản Trung Quốc** () hay còn được gọi là được gọi là **Đại hội Đảng Cộng sản Trung Quốc** được tổ chức 5 năm 1 lần do
Ngày 22 tháng 5 năm 2011, các cử tri Việt Nam đã tham gia cuộc Bầu cử Đại biểu Quốc hội để chọn 500 đại biểu Quốc hội Việt Nam khóa XIII từ 827 ứng
**Liêu Thiên Tộ** (chữ Hán: 遼天祚; bính âm: Liao Tiānzuòdì) (1075 – 1128), là vị hoàng đế thứ chín và cuối cùng của nhà Liêu, cai trị từ năm 1101 đến năm 1125. Tên thật
[[Hồ Saint Mary là hồ lớn thứ hai trong vườn quốc gia, sau Hồ McDonald.]] **Vườn quốc gia Glacier** nằm ở phía Bắc tiểu bang Montana, có biên giới phía Nam với các tỉnh Alberta
nhỏ|phải|[[Than đá|Than là một trong những nhiên liệu hóa thạch.]] **Nhiên liệu hóa thạch** là các loại nhiên liệu được tạo thành bởi quá trình phân hủy kỵ khí của các sinh vật chết bị
thumb|[[Tượng Nhân sư lớn và Quần thể kim tự tháp Giza là những biểu tượng nổi bật nhất của nền văn minh Ai Cập cổ đại]] **Ai Cập cổ đại** là một nền văn minh
**Thạch Hà** là một huyện nằm ở trung tâm của tỉnh Hà Tĩnh, Việt Nam. ## Địa lý Tập tin:Thị trấn Thạch Hà, Hà Tĩnh.JPG Huyện Thạch Hà nằm ở phía đông tỉnh Hà Tĩnh,
Sự gián đoạn trên toàn thế giới do Đại dịch COVID-19 tạo ra đã mang lại nhiều tác động tích cực đến môi trường và khí hậu. Việc giảm hoạt động của con người hiện
Một xe [[VinFast VFe34 đang được sạc ở thị xã Kỳ Anh, năm 2023. Ô tô điện có thị phần thế giới khoảng 14% vào năm 2022, 18% vào năm 2023.]] Các phương tiện giao
**Úc** hay **Australia**, **Úc Châu**, **Úc Đại Lợi** (phát âm tiếng Anh: ,), tên chính thức là **Thịnh vượng chung Úc** (), là một quốc gia có chủ quyền nằm ở giữa Ấn Độ Dương
## Thập niên 1900 * 1900 - Tổng tuyển cử (Québec): Đảng Tự do chiếm đa số ghế. * 1900 - Ngày 6 tháng 12, ở Lévis, Alphonse Desjardins thành lập cơ sở đầu tiên
**Nền văn minh La Mã cổ đại** đã có lịch sử lâu đời và để lại nhiều giá trị to lớn cho nhân loại ngày nay trong nhiều lĩnh vực. **Roma** ngày nay trước kia
**Hội nghị lần thứ nhất Đại hội Đại biểu Nhân dân Toàn quốc khóa XIII nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa** (giản thể: 中华人民共和国第十三届全国人民代表大会第一次会议 hoặc 十三届全国人大一次会议; phiên âm Hán-Việt: _Đệ thập tam Giới Toàn
**Thạch tướng quân** còn gọi là **Thạch Linh thần tướng**, **Thạch tướng Đại Vương**, **Chuyển Hùng Thạch Tướng Đại Vương**… là vị tướng thần được sinh ra từ đá mẹ (có sách nói là từ
thumb|right|Trạm xăng tại [[Hiroshima, Nhật Bản]] **Nhóm vận động hành lang đối với nhiên liệu hóa thạch** bao gồm các đại diện của các tập đoàn tham gia vào ngành công nghiệp nhiên liệu hóa
**Bồ Xuân Luật** (1907-1994) là một nhà cách mạng và chính khách Việt Nam. Ông từng giữ các chức vụ Bộ trưởng Bộ Canh nông, Ủy viên Thường vụ Quốc hội Việt Nam Dân chủ
**Viện Đại học McGill** hay **Đại học McGill** (tiếng anhː _McGill University_) là viện đại học công lập tọa lạc tại Montreal, Québec, Canada. Trường được thành lập năm 1821 theo Hiến chương Hoàng gia
**Lịch đại Đế Vương miếu** (chữ Hán phồn thể: 厯代帝王廟; chữ Hán giản thể: 历代帝王庙, bính âm Hán ngữ: _Lìdài Dì Wáng miào_), còn gọi là **Miếu Lịch đại Đế Vương Trung Quốc** hay **Đế
Nước **Đại** (tiếng Trung: 代, bính âm: Dài) là một nhà nước của thị tộc Thác Bạt của người Tiên Ty tồn tại trong thời kỳ Ngũ Hồ thập lục quốc ở Trung Quốc. Quốc
**Phan Anh** (1 tháng 3 năm 1912 – 28 tháng 6 năm 1990) là một luật sư và chính trị gia người Việt Nam. Ông là Bộ trưởng Bộ Thanh niên của Đế quốc Việt
thumb|_Eoanthropus dawsoni_ vẽ năm 1913 **Hóa thạch người Piltdown** (Piltdown Man) là một **_trò đánh lừa_** cổ sinh học, trong đó các mảnh xương đã được trưng bày như là hóa thạch của một người
**Viện Đại học Melbourne** hay **Đại học Melbourne** (tiếng Anh: _The University of Melbourne_, hay còn gọi là _Melbourne University_, _Melbourne Uni_, _Melbourne_, hay _UniMelb_) là một viện đại học công lập ở Melbourne, Victoria,