✨Danh sách hoàng đế nhà Hán

nhỏ|301x301px|Tượng gốm mô phỏng bộ binh và kỵ binh thời Tây Hán, trưng bày tại Bảo tàng tỉnh Hải Nam.

Nhà Hán là hoàng triều thứ hai của Trung Quốc kế tục nhà Tần (221 – 206 TCN) và được tiếp nối bởi thời kỳ Tam Quốc (220 – 265). Kéo dài hơn 4 thế kỷ, nhà Hán được xem là một trong các triều đại huy hoàng nhất trong lịch sử Trung Quốc. Lịch sử nhà Hán được chia thành hai giai đoạn khác nhau là Tây Hán (202 TCN – 9) và Đông Hán (25 – 220).

Nhà Hán được thành lập bởi Lưu Bang, tức Hán Cao Tổ (), một lãnh tụ khởi nghĩa nông dân nổi dậy chống lại sự cai trị hà khắc của nhà Tần. Trong số các vị hoàng đế nhà Hán, tại vị lâu nhất là Hán Vũ Đế (), với 54 năm trên ngai vàng. Quyền lực của họ Lưu bị gián đoạn khi ngoại thích Vương Mãng soán ngôi và kiến lập nhà Tân (9 – 23). Tuy nhiên, Vương Mãng chỉ tại vị được 13 năm thì bị đánh bại và bị giết vào ngày 6 tháng 10 năm 23 trong cuộc khởi nghĩa Lục Lâm. Sau đó, hoàng thân Lưu Tú, tức Hán Quang Vũ Đế (), lên ngôi vào ngày 5 tháng 8 năm 25, khôi phục Hán thất và mở ra thời kỳ Đông Hán thịnh trị.

Hoàng đế cuối cùng của nhà Hán là Hán Hiến Đế , một vị vua bù nhìn dưới sự kiểm soát của quyền thần Tào Tháo (155–220 SCN). Ngày 11 tháng 12 năm 220, con trai của Tào Tháo là Tào Phi ép Hán Hiến Đế thiện nhượng ngôi vị, tức Ngụy Văn Đế , chính thức đặt dấu chấm hết cho triều đại nhà Hán sau hơn 400 năm tồn tại. Ngay sau khi Tào Phi cướp ngôi, một hoàng thân họ Lưu là Lưu Bị, tức Hán Chiêu Liệt Đế, đã xưng đế ở đất Thục, lập nên nhà Thục Hán. Tuy nhiên do Thục Hán chỉ cai trị đất ở phía Tây Nam Trung Quốc chứ không cai trị Trung Nguyên, nên không được tính là một phần của nhà Hán.

Hoàng đế giữ vai trò tối cao trong bộ máy chính quyền, trực tiếp bổ nhiệm các quan chức cấp cao (hưởng mức lương từ 600 thạch trở lên) tại trung ương lẫn địa phương, từ cấp châu, quận cho đến huyện. Đồng thời, hoàng đế là nhà lập pháp tối thượng, thẩm phán chí tôn, tổng tư lệnh tối cao của quân đội, và là thượng tế trong các nghi lễ tôn giáo do triều đình bảo trợ.

Quy ước đặt tên

Danh xưng hoàng đế

upright=0.8|nhỏ|Tranh vẽ [[Hán Quang Vũ Đế Lưu Tú () của họa gia Diêm Lập Bản (600–673) thời nhà Đường.]] upright=0.8|nhỏ|Một tay cầm bằng đồng thếp vàng thời Đông Hán, với dấu vết sắc đỏ còn lưu lại, được chế tác dưới hình dạng đầu rồng. Đối với hoàng đế nhà Hán, rồng có thể mang ý nghĩa điềm lành hoặc điềm dữ, tùy thuộc vào bối cảnh. Vào thời Tiên Tần – bao gồm nhà Hạ (thế kỷ 21 – thế kỷ 16 TCN), nhà Thương (thế kỷ 17 – thế kỷ 11 TCN), nhà Chu (thế kỷ 11 – 256 TCN) – các quân chủ dùng tước hiệu "Vương" (王). Kể từ thời nhà Chu, danh xưng "thiên tử" (天子), nghĩa là "con trời", cũng xuất hiện nhằm khẳng định tính chính danh của các vị vua, gắn liền với quan niệm thiên mệnh.

Năm 221 TCN, Tần Vương Doanh Chính hoàn thành đại nghiệp thống nhất thiên hạ sau khi chinh phục toàn bộ các nước chư hầu, chính thức chấm dứt thời kỳ Chiến Quốc và lập ra nhà Tần (221 TCN – 206 TCN). Để khẳng định vị thế vượt trội so với các quân vương thời Thương – Chu, ông sáng tạo tước hiệu "Hoàng đế" (皇帝), kết hợp từ truyền thuyết về Tam Hoàng Ngũ Đế (三皇五帝), biểu trưng cho quyền uy tối thượng và thần thánh. Với tước hiệu này, Doanh Chính trở thành vị hoàng đế đầu tiên trong lịch sử Trung Quốc, được hậu thế biết đến với danh hiệu Tần Thủy Hoàng.

Kể từ đó, tước hiệu hoàng đế trở thành biểu tượng tối cao của quyền lực quân chủ, được truyền thừa qua các triều đại suốt hơn hai thiên niên kỷ. Truyền thống này bắt đầu với Tần Thủy Hoàng và kéo dài cho đến khi nhà Thanh sụp đổ vào năm 1911, đặt dấu chấm hết cho chế độ quân chủ Trung Quốc.

Thụy hiệu, miếu hiệu và niên hiệu

Từ thời nhà Thương cho đến thời nhà Tùy (581 – 618), các vị quân chủ Trung Hoa chủ yếu được biết đến qua thụy hiệu, một tôn xưng được đặt sau khi băng hà để ghi nhận công trạng và đức hạnh, phản ánh quan điểm của triều đình đối với vị quân vương quá cố. Những thụy hiệu này được ghi chép lại trong Nhị thập tứ sử. Đối với miếu hiệu, dòng tên này được sử dụng lần đầu tiên dưới thời trị vì của Hán Cảnh Đế (). Tuy nhiên, phải đến thời nhà Đường (618 – 907), miếu hiệu mới trở thành tên gọi phổ biến trong văn bản sử học để chỉ các vị quân chủ, một truyền thống tiếp tục kéo dài qua các triều đại nhà Tống (960 – 1279) và nhà Nguyên (1271 – 1368). Đến thời nhà Minh (1368 – 1644) và nhà Thanh (1644 – 1911), mỗi hoàng đế thường chọn một niên hiệu duy nhất để đánh dấu thời kỳ trị vì của mình. Do đó, niên hiệu trở thành cách gọi ưa chuộng trong sử sách khi nhắc đến các vị hoàng đế của hai triều đại này.

Việc sử dụng niên hiệu chính thức được thiết lập dưới thời Hán Vũ Đế (), nhưng khởi nguyên của hệ thống này đã xuất hiện từ lâu trong lịch sử Trung Hoa. Phương pháp ghi chép năm sớm nhất, có từ thời nhà Thương, lấy năm đầu tiên của một vị quân chủ làm "năm thứ nhất". Khi vị quân chủ băng hà, triều đại mới bắt đầu với năm đầu tiên của người kế vị. Đến thế kỷ 4 TCN, hệ thống này được cải tiến: năm đầu tiên của triều đại mới không còn tính ngay sau cái chết của vị vua tiền nhiệm mà bắt đầu từ ngày đầu tiên của năm âm lịch tiếp theo. Một sự kiện quan trọng đánh dấu sự thay đổi này là vào năm 324 TCN, khi Tần Huệ Văn công xưng Vương, ông đã ra lệnh khởi đầu lại chu kỳ đếm năm của triều đại mình từ "năm thứ nhất". Đến năm 163 TCN, Hán Văn Đế (trị vì 180–157 TCN) tái sử dụng cách tính này khi ban hành lịch mới, đưa chu kỳ đếm năm của triều đại ông quay trở về năm đầu tiên.

Dưới thời Tây Hán, con số sáu được xem là biểu tượng của may mắn và sự trọn vẹn. Do đó, từ thời Hán Cảnh Đế đến Hán Vũ Đế, các hoàng đế thường thay đổi niên hiệu sau mỗi chu kỳ sáu năm trị vì. Mỗi chu kỳ được gọi theo thứ tự như "nguyên niên" (元年), "nhị nguyên" (二元), "tam nguyên" (三元), tiếp tục tuần tự. Tuy nhiên, hệ thống này ngày càng trở nên phức tạp và bất tiện, đặc biệt khi bước vào chu kỳ thứ năm, như "ngũ nguyên tam niên" (五元三年) vào năm 114 TCN, khiến việc ghi chép và quản lý trở nên rườm rà. Trước tình trạng đó, một viên quan đã kiến nghị cải cách, đề xuất đổi tên mỗi lần "khởi đầu" bằng những ký tự mới. Hán Vũ Đế nhanh chóng chấp thuận đề xuất này vào năm 110 TCN. Cùng thời điểm, sau khi hoàn thành nghi lễ tế trời (封, phong) trên núi Thái Sơn, Vũ Đế đặt tên cho niên hiệu mới là "Nguyên Phong" (元封), đánh dấu sự ra đời chính thức của hệ thống niên hiệu trong lịch sử Trung Hoa. Năm 104 TCN, Hán Vũ Đế ban hành lịch Thái Sơ (太初), nghĩa là "Khởi đầu vĩ đại", và đổi sang niên hiệu cùng tên. Từ thời điểm này cho đến khi nhà Tây Hán kết thúc, niên hiệu được thay đổi sau khoảng bốn năm trị vì. Sang thời Đông Hán, việc đặt niên hiệu không còn tuân theo bất kỳ chu kỳ cố định nào. Thay vào đó, các hoàng đế có toàn quyền quyết định thời điểm đặt và thay đổi niên hiệu, thường để đánh dấu những sự kiện chính trị quan trọng hoặc các điềm lành cát tường.

Nhiếp chính và Hoàng thái hậu

Trong lịch sử, đôi khi xuất hiện những trường hợp đặc biệt khi một hoàng đế kế vị lúc còn là trẻ sơ sinh. Trong những tình huống này, quyền lực thường được tạm thời giao cho một nhiếp chính, người có thể là hoàng thái hậu hoặc một thân vương trong hoàng tộc, để thay mặt cai trị cho đến khi vị vua trẻ trưởng thành. Tuy nhiên, các giai đoạn nhiếp chính cũng tiềm ẩn nguy cơ bất ổn, khi những âm mưu đảo chính hoặc việc chiếm quyền từ phía ngoại thích có thể xảy ra. Đầu thời Tây Hán, sau khi Hán Cao Tổ qua đời, quyền lực thực sự rơi vào tay Lã hậu, vợ của ông. Bà trở thành nhà cai trị tối cao của Tây Hán trong suốt 15 năm, đưa hai người cháu nội là Tiền Thiếu Đế (), Hậu Thiếu Đế () lên làm vua bù nhìn. Phe cánh Lã hậu bị lật đổ vào năm 180 TCN sau cuộc chính biến được gọi là loạn chư Lã, dẫn đến việc Lưu Hằng lên ngôi, trở thành Hán Văn Đế ().

Trước khi Hán Vũ Đế qua đời năm 87 TCN, ông đã bổ nhiệm Hoắc Quang (mất năm 68 TCN), Kim Mật Đê (mất năm 86 TCN) và Thượng Quan Kiệt (mất năm 80 TCN) làm các phụ chính đại thần hỗ trợ Hán Chiêu Đế (). Trong số này, Hoắc Quang đóng vai trò lãnh đạo chính, góp phần ổn định triều đình Tây Hán qua các giai đoạn đầy biến động. Ông lần lượt phụ tá Chiêu Đế, lập và phế truất Xương Ấp Vương, rồi cuối cùng đưa Hán Tuyên Đế () lên ngôi, bảo vệ sự kế thừa của hoàng tộc họ Lưu. Tuy nhiên, quyền lực to lớn của Hoắc Quang đã gây ra sự bất mãn và mâu thuẫn trong triều đình. Sau khi ông qua đời, toàn bộ gia tộc của ông bị Tuyên Đế giết hại, điều này phản ánh rõ ràng những rủi ro và hiểm họa gắn liền với chức vụ phụ chính đại thần.

Danh sách hoàng đế

Dưới đây là danh sách đầy đủ các hoàng đế của nhà Hán, bao gồm tên huý, thuỵ hiệu và niên hiệu. Không bao gồm nhiếp chính hay Hoàng thái hậu chấp chính.

Phả hệ

Dòng thời gian

Chú giải:

• vua Tây Hán
• vua nhà Hán sau sự sụp đổ của nhà Tân nhưng trước nhà Đông Hán
• vua Đông Hán