✨Chuỗi (toán học)

Trong toán học, chuỗi có thể được nói là, việc cộng lại vô hạn các số lại với nhau bất đầu từ số ban đầu. Chuỗi là phần quan trọng của vi tích phân và trong tổng quát của nhánh đó, giải tích toán học. Chuỗi được sử dụng trong đa số các nhánh toán học, kể cả cho việc nghiên cứu các cấu trúc hữu hạn (ví dụ như trong tổ hợp) qua các hàm sinh. Ngoài sự phổ biến của nó trong toán học ra, chuỗi vô hạn cũng được sử dụng rộng rãi trong các môn khoa học khác như vật lý, khoa học máy tính, thống kê và kinh tế học.

Trong một thời gian rất là dài, ý tưởng rằng tổng vô hạn các số hạng có thể cho ra giá trị hữu hạn được coi là nghịch lý. Nghịch lý này cuối cùng cũng được giải quyết bằng khái niệm của giới hạn trong thế kỷ 17. Nghịch lý Zeno với Achilles và con rùa minh họa tính chất nghich lý của tổng vô hạn như sau: Achilles chạy theo một rùa, nhưng khi anh chạm tới vị trí ban đầu của con rùa thì con rùa đã đi đến vị trí thứ hai rồi;khi anh chạy tới vị trí thứ hai, con rùa đã sang vị trí thứ ba, rồi cứ tiếp diễn như vậy. Zeno kết luận Achilles không bao giờ có thể chạm thới con rùa và do đó di chuyển không tồn tại. Zeno chia cuộc đua thành vô số cuộc đua con, mọi cuộc cần hữu hạn khoảng thời gian. nên tổng thời gian để Achilles bắt kịp con rùa được cho bởi chuỗi số. Lời giải này của nghịch lý này là, mặc dù một chuỗi số có vô hạn số số hạng, tổng của nó hữu hạn, và giá trị tổng chính là thời gian để Achilles bắt kịp với con rùa.

Trong thuật ngữ hiện đại, bất kỳ dãy vô hạn được sắp $(a\_1,a\_2,a\_3,\backslash ldots)$ của các số hạng (số hạng ở đây có thể là số, hàm số, hoặc bất cứ đối tượng nào có thể cộng lại vào với nhau) định nghĩa một chuỗi là việc cộng toàn bộ các số hạng trong dãy đó lại với nhau. Để nhấn mạnh rằng chuỗi là việc tính tổng vô hạn các phẩn tử trong một dãy, một chuỗi còn được gọi là chuỗi vô hạn. Chuỗi như vậy thường được viết bằng biểu thức như sau :$a\_1+a\_2+a$3+\cdots, hoặc viết gọn đi bằng ký hiệu sigma, :$\backslash sum${i=1}^\infty a_i.

Ta không thể cộng được chính xác vô số phép cộng trong chuỗi (đặc biệt là trong thời gian hữu hạn). Tuy nhiên nếu tập các số hạng trong dãy và tổng hữu hạn của chúng có ký hiệu giới hạn, thì ta đôi khi có thể gán giá trị cho chuỗi, được gọi là tổng của chuỗi. Giá trị này là giới hạn khi tiến đến vô cực (nếu tồn tại) của tổng hữu hạn của số hạng đầu tiên, các tổng hữu hạn này được gọi là tổng riêng thứ của chuỗi. Tức là,

Khi giới hạn này tồn tại, ta có thể nói chuỗi hội tụ hay tính tổng được, hoặc dãy $(a\_1,a\_2,a\_3,\backslash ldots)$ tính tổng được. Trong tường hợp này, giá trị giới hạn là tổng của chuỗi. Ngược lại thì chuỗi được gọi là phân kỳ.

Tổng quát thì, các số hạng trong chuỗi thường thuộc một vành nào đó, thường thì là trường $\backslash mathbb\; R$ của các số thực hoặc trường $\backslash mathbb\; C$ của các số phức. Trong trường hợp này, tập tất cả các chuỗi tạo thành một vành (thậm chí còn là đại số kết hợp), trong đó phép cộng là cộng từng số hạng lại với nhau, còn phép nhân là tích Cauchy.

Các tính chất cơ bản

Chuỗi vô hạn hay gọi ngắn đi là chuỗi là tổng vô hạn được biểu diễn bằng biểu thức sau: :$a\_0\; +\; a\_1\; +\; a\_2\; +\; \backslash cdots,$ Trong đó $(a\_n)$ là bất kỳ dãy được sắp của các số hạng, như là các số, hàm số, hay bất cứ thứ gì có thể cộng với nhau (trong nhóm abel). Đây là biểu thức lấy được từ dãy $a\_0,a$1,\dots bằng cách đặt các số hạng cạnh nhau rồi nói chúng bằng ký hiệu phép cộng "+". Chuỗi có thể viết gọn lại bằng ký hiệu sigma thành :$\backslash sum${n=0}^{\infty} a_n .

Nếu nhóm abel của các số hạng có khái niệm giới hạn (tức là nó là không gian mêtric), thì một số chuỗi có thể có giá trị trong , giá trị đó được gọi là tổng của chuỗi. Định nghĩa này có bao gồm cả các trường hợp thường gặp trong giải tích, trong đó nhóm là trường số thực hoặc trường số phức. Cho chuỗi $s=\backslash sum\_\{n=0\}^\backslash infty\; a$n, tổng riêng thứ của nó là Khi giá trị hữu hạn của giới hạn tồn tại, nó được gọi là giá trị (hay tổng) của chuỗi :$\backslash sum${n=0}^\infty an = \lim{k\to\infty} sk = \lim{k\to\infty} \sum_{n=0}^k a_n.

Cách dễ nhất để một chuỗi vô hạn hội tụ là khi a_n bằng không với mọi n đủ lớn. Dễ thấy một chuỗi số như vậy có thể được viết dưới dạng một tổng hữu hạn, cho nên chuyện dãy số đó là vô hạn không có ý nghĩa gì.

Tìm ra các giá trị của một chuỗi hội tụ kể cả khi tất cả các biểu thức đều khác không là tiêu điểm của việc nghiên cứu chuỗi. Xem xét ví dụ sau:

:$1\; +\; \backslash frac\{1\}\{2\}+\; \backslash frac\{1\}\{4\}+\; \backslash frac\{1\}\{8\}+\backslash cdots+\; \backslash frac\{1\}\{2^n\}+\backslash cdots$

Có thể"hình dung"sự hội tụ của chuỗi trên trục số thực: ta có thể hình dung một đoạn thẳng có chiều dài bằng 2, trên đó lần lượt bôi đen các phần với chiều dài 1, ½, ¼, v.v. Luôn luôn còn chỗ để bôi đen phần tiếp theo vì phần đoạn thẳng còn lại luôn luôn bằng phần đoạn thẳng vừa đánh dấu. Thật vậy, khi ta đã bôi đen ½, ta vẫn còn một phần có chiều dài ½ chưa bị bôi đen, nên hoàn toàn có thể bôi đen tiếp ¼, và cứ như thế. Điều này không chứng minh rằng tổng này bằng 2 (mặc dù đúng là như thế), nhưng nó chứng minh rằng tổng này nhỏ hơn hoặc bằng 2. Nói cách khác, giá trị chuỗi này có cận trên. Biết rằng chuỗi này hội tụ, để chứng minh nó có giá trị bằng 2, ta chỉ cần đại số cơ bản. Nếu chuỗi được ký hiệu là , dễ thấy rằng :$S/2\; =\; \backslash frac\{1+\; \backslash frac\{1\}\{2\}+\; \backslash frac\{1\}\{4\}+\; \backslash frac\{1\}\{8\}+\backslash cdots\}\{2\}\; =\; \backslash frac\{1\}\{2\}+\; \backslash frac\{1\}\{4\}+\; \backslash frac\{1\}\{8\}+\; \backslash frac\{1\}\{16\}\; +\backslash cdots.$ Do đó,

Các nhà toán học có thể mở rộng từ ví dụ này để thể hiện các khái niệm khác, tương đương của chuỗi. Ví dụ, khi ta nói về số thực có lặp phần thập phân, chẳng hạn:

:$x\; =\; 0.111\backslash dots$

thực ra ta đang nói về chuỗi số mà nó thể hiện (0.1 + 0.01 + 0.001 + ...). Tuy nhiên, vì những chuỗi này luôn hội tụ về số thực (bởi tính đầy đủ của số thực), nên nói về chuỗi số theo cách này cũng giống như nói về các số mà chúng thể hiện. Đặc biệt, không nên thấy bất hợp lý khi coi 0.111... và ¹/₉ là một. Lập luận rằng không hiển nhiên, nhưng hoàn toàn chứng minh được một khi đã biết các định luật về giới hạn bảo toàn các phép tính số học. Xem 0.999... để biết thêm chi tiết.

Ví dụ của một số chuỗi

• Chuỗi hình học là chuỗi mà mỗi số hạng sau có được bằng cách nhân số hạng trước đó với một hằng số . Lấy ví dụ: :$1\; +\; \{1\; \backslash over\; 2\}\; +\; \{1\; \backslash over\; 3\}\; +\; \{1\; \backslash over\; 4\}\; +\; \{1\; \backslash over\; 5\}\; +\; \backslash cdots\; =\; \backslash sum\_\{n=1\}^\backslash infty\; \{1\; \backslash over\; n\}.$ Chuỗi điều hòa là chuỗi phân kỳ.
• Chuỗi đan dấu là chuỗi các số hạng của nó đan dấu cho nhau. Các ví dụ:

:$1\; -\; \{1\; \backslash over\; 2\}\; +\; \{1\; \backslash over\; 3\}\; -\; \{1\; \backslash over\; 4\}\; +\; \{1\; \backslash over\; 5\}\; -\; \backslash cdots\; =\backslash sum${n=1}^\infty {\left(-1\right)^{n-1} \over n}=\ln(2) \quad (chuỗi điều hòa đan dấu) và :$-1+\backslash frac\{1\}\{3\}\; -\; \backslash frac\{1\}\{5\}\; +\; \backslash frac\{1\}\{7\}\; -\; \backslash frac\{1\}\{9\}\; +\; \backslash cdots\; =\backslash sum${n=1}^\infty \frac{\left(-1\right)^n}{2n-1} = -\frac{\pi}{4}

• Chuỗi lồng nhau :$\backslash sum\_\{n=1\}^\backslash infty\; (b$n-b{n+1}) hội tụ khi và chỉ khi dãy b_n hội tụ đến giá trị L—khi n tiến đến vô cùng. Giá trị của chuỗi là b₁ − L.

• p-chuỗi :$\backslash sum\_\{n=1\}^\backslash infty\backslash frac\{1\}\{n^p\}$ hội tụ khi p > 1 và phân kỳ khi p ≤ 1, ta có thể chứng minh bằng cách dùng các quy tắc kiểm tra hội tụ. Là hàm số của p, tổng của chuỗi này là hàm zeta Riemann.

• Chuỗi siêu hình học: :$\_rF\_s\; \backslash left[\; \backslash begin\{matrix\}a\_1,\; a\_2,\; \backslash dotsc,\; a\_r\; \backslash \; b\_1,\; b\_2,\; \backslash dotsc,\; b$s \end{matrix}; z \right] := \sum{n=0}^{\infty} \frac{(a_1)_n (a_2)_n \dotsb (a_r)_n}{(b_1)_n (b_2)_n \dotsb (b_s)_n \; n!} z^n và các dạng tổng quát của chúng (như chuỗi siêu hình học cơ bản và chuỗi siêu hình học elliptic) thường xuất hiện trong hệ thống khả tích và vật lý toán học.

• Có vài chuỗi căn bản mà tính hội tụ chưa được biết hay chưa được chứng minh hội tụ. Lấy ví dụ, hiện vẫn chưa biết được chuỗi Flint Hills
  :$\backslash sum\_\{n=1\}^\backslash infty\; \backslash frac\{\backslash csc^\{2\}\; n\}\{n^\{3$ có hội tụ hay không.Tính hội tụ của chuỗi này phụ thuộc vào liệu $\backslash pi$ có thể xấp xỉ tốt với các số hữu tỷ (hiện vẫn chưa biết được).

π

:$\backslash sum\_\{i=1\}^\{\backslash infty\}\; \backslash frac\{1\}\{i^2\}\; =\; \backslash frac\{1\}\{1^2\}\; +\; \backslash frac\{1\}\{2^2\}\; +\; \backslash frac\{1\}\{3^2\}\; +\; \backslash frac\{1\}\{4^2\}\; +\; \backslash cdots\; =\; \backslash frac\{\backslash pi^2\}\{6\}$

:$\backslash sum\_\{i=1\}^\backslash infty\; \backslash frac\{(-1)^\{i+1\}(4)\}\{2i-1\}\; =\; \backslash frac\{4\}\{1\}\; -\; \backslash frac\{4\}\{3\}\; +\; \backslash frac\{4\}\{5\}\; -\; \backslash frac\{4\}\{7\}\; +\; \backslash frac\{4\}\{9\}\; -\; \backslash frac\{4\}\{11\}\; +\; \backslash frac\{4\}\{13\}\; -\; \backslash cdots\; =\; \backslash pi$

Lôgarit tự nhiên của 2

:$\backslash sum\_\{i=1\}^\backslash infty\; \backslash frac\{(-1)^\{i+1\{i\}\; =\; \backslash ln\; 2$ Gọi $s\_n$ là tổng riêng $s$n:=\sum{m=0}^n(-1)^m u_m của chuỗi đan dấu cho trước $S$, thì bất đẳng thức sau được thỏa mãn: :$|S-s$n|\leq u{n+1}.

Chuỗi Taylor

Định lý Taylor được dùng để tính sai số khi chuỗi Taylor bị loại bớt đi.

Chuỗi siêu hình học

Bằng cách sử dụng tỷ lệ, ta có thể tính các số hạng sai số của chuỗi siêu hình học bị loại bớt đi.