Chiến dịch Velikiye Luki (tiếng Nga: Великолукская наступательная операция) là một chiến dịch tấn công do Phương diện quân Kalinin của Hồng quân Liên Xô tiến hành nhằm vào Tập đoàn quân thiết giáp số 3 của quân đội phát xít Đức. Chiến dịch diễn ra trong Chiến cuộc mùa đông 1942-43, với mục tiêu với mục tiêu giải phóng thành phố Velikiye Luki. Chiến dịch Velikiye Luki thường được nhắc đến như một ví dụ điển hình về sự thất bại của quân Đức trong việc phá vòng vây của Hồng quân Liên Xô, một hình ảnh dường như được sao lại trong những chiến dịch Stalingrad, Ostrogozhsk-Rossosh và Voronezh-Kastornoye.

Dựa vào các tài liệu báo cáo sai lầm của tình báo Đức Quốc xã, một số nhà sử học cho rằng Chiến dịch Velikiye Luki đóng vai trò như một mũi tấn công thứ hai của Hồng quân trong Kế hoạch "Sao Hỏa". Tuy nhiên, trên thực tế, đây là một chiến dịch riêng rẽ nhằm các mục đích khác. Trong đó có mục đích phân tán lực lượng dự bị chiến lược của quân đội Đức Quốc xã ở Mặt trận phía Đông. Nếu như Chiến dịch Sao Hỏa nhằm mục đích kéo lực lượng tăng viện của quân đội Đức Quốc xã khỏi khu vực Stalingrad thì Chiến dịch Velikiye Luki có mục tiêu kéo bớt chủ lực của Cụm tập đoàn quân Bắc (Đức) xuống phía Nam, tạo thêm điều kiện thuận lợi cho Phương diện quân Leningrad và Phương diện quân Volkhov thực hiện thành công Chiến dịch Tia Lửa, phá vỡ vòng phong tỏa Leningrad của quân Đức ở khu vực "cổ chai" Shlisselburg.

Trong khi Chiến dịch Sao Hỏa, chiến dịch có cùng thời gian tổ chức chỉ đạt được mục tiêu hạn chế thì Chiến dịch Velikiye Luki lại đạt được hầu hết các mục tiêu đề ra (trừ mục tiêu cuối cùng là đánh chiếm thành phố Novosokolniki). 5 sư đoàn Đức bị bao vây, tiêu diệt và bắt là tù binh ở khu vực Velikiye Luki, 8 sư đoàn khác bị đánh thiệt hại nặng trong quá trình giải vây. Quân đội Liên Xô chiếm được một bàn đạp chiến lược tạo thế chia cắt hai cụm tập đoàn quân Bắc và Trung tâm của quân đội Đức Quốc xã, cản phá thành công kế hoạch "Chim di trú" (Zugvogel) của thống chế Đức Günther von Kluge.

Binh lực

Hồng quân Liên Xô

Phương diện quân Kalinin (Tư lệnh: Thượng tướng M. A. Purkayev) sử dụng cánh Bắc tham chiến tại khu vực Velikiye Luki.

• Tập đoàn quân xung kích 3 (Tư lệnh: Trung tướng Galitsky), biên chế gồm có: Quân đoàn bộ binh cận vệ 5 do Thiếu tướng A. P. Beloborodov chỉ huy, trong thành phần có: ** Sư đoàn bộ binh 357 của đại tá A. L. Kronik Sư đoàn bộ binh cận vệ 9 của thiếu tướng I. V. Prostyakov. * Sư đoàn bộ binh cận vệ 46 của thiếu tướng S. I. Karapetyan. * Các sư đoàn trực thuộc tập đoàn quân: Sư đoàn bộ binh 381 của đại tá B. S. Maslov Sư đoàn bộ binh 257 của đại tá A. A. Dyakonov Sư đoàn bộ binh cận vệ 21 của thiếu tướng D. V. Mikhailov Lực lượng dự bị của tập đoàn quân: **Sư đoàn bộ binh 28 của đại tá S. A. Knyazkov. Lữ đoàn bộ binh 31 của đại tá A. V. Yakushev Lữ đoàn bộ binh 184 Lực lượng phối thuộc từ STAVKA: Quân đoàn cơ giới 2 của thiếu tướng xe tăng I. P. Korchagin, đến mặt trận ngày 13 tháng 11, thành phần gồm có: Lữ đoàn bộ binh mô tô số 47 (Lữ đoàn trưởng: Đại tá Dremov) Lữ đoàn xe tăng cận vệ xung kích 18 (Lữ đoàn trưởng: Đại tá Galkin) được trang bị các xe tăng KV-1 và T-60 Lữ đoàn xe tăng 34 (Lữ đoàn trưởng: Trung tá Bogdanov) được trang bị các xe tăng T-34 và T-70 Lữ đoàn xe tăng 36 (Lữ đoàn trưởng: Trung tá Zheleznov, từ ngày 30-12-1942: đại tá Khubayev) được trang bị các xe tăng T-60 và T-70 Không quân tầm xa do tướng S. K. Golovanov chỉ huy gồm có ** Sư đoàn không quân tầm xa số 3 (Tư lệnh: Đại tá Yukhanov) Sư đoàn không quân tầm xa số 17 (Tư lệnh: Thiếu tướng Không quân Loginov) *** Sư đoàn không quân tầm xa số 222 (Tư lệnh: Đại tá Titov)

Tổng quân số và trang bị ban đầu gồm 95.608 người, 743 pháo, 1.346 súng cối, 46 dàn Katyusha, 390 xe tăng (trong đó có 160 xe tăng hạng nhẹ T-60 và T-70)

**Tập đoàn quân không quân 3 của thiếu tướng không quân M. M. Gromov yểm hộ tấn công mặt đất.

Trong quá trình chiến dịch, các đơn vị sau đây được Bộ Tư lệnh Phương diện quân Kalinin tăng viện: Quân đoàn bộ binh 8 Estonia của thiếu tướng L. A. Pern, được đưa đến mặt trận từ ngày 19 tháng 11, gồm có: **Sư đoàn bộ binh 7 Estonia của đại tá A. A. Vassil và đại tá K. A. Alikas (từ ngày 6-1-1943) Sư đoàn bộ binh 19 của thiếu tướng D. M. Barinov và đại tá I. D. Vasilyev (từ ngày 20-12). *Sư đoàn bộ binh 249 Estonia của A. I. Saueselg và đại tá Zh. Ya. Lombak (từ ngày 24-12). Sư đoàn bộ binh 360 của đại tá A. G. Poznyak, (đến mặt trận ngày 22 tháng 12). Lữ đoàn bộ binh 100 Kazakstan của đại tá E. V. Voronkov, (đến mặt trận ngày 22 tháng 12). Sư đoàn bộ binh 32 của đại tá I. S. Bezuglyi (đến mặt trận ngày 9 tháng 1 năm 1943). **Sư đoàn bộ binh 150 của đại tá N. O. Guz (đến mặt trận ngày 15 tháng 1 năm 1943).

Quân đội Đức Quốc xã

• Cụm Tập đoàn quân Trung tâm do thống chế Günther von Kluge chỉ huy, cánh Bắc của nó đóng quân tại Velikiye Luki, Novosokoniki và các vùng lân cận được gọi là Cụm tác chiến "Chevallerie" do tướng Kurt von der Chevallerie, Tư lệnh Quân đoàn bộ binh 30 (Đức) chỉ huy, trong thành phần có: Quân đồn trú trong thành phố Velikiye Luki, còn được gọi là Cụm tác chiến "Wöhler" do trung tướng Otto Wöhler chỉ huy, có tổng quân số khoảng 50.000 người; thành phần bao gồm: ** Sư đoàn bộ binh 83 của Trung tướng Theodor Scherer Cụm tác chiến "Meyer" đóng ở Tây Nam Velikiye Luki gồm có Ba tiểu đoàn bộ binh, hai tiểu đoàn pháo tự hành diệt tăng StuGIII, hai tiểu đoàn pháo binh và một tiểu đoàn pháo phản lực. Trung đoàn bộ binh 277 của Trung tá Von Saß đóng quân trong nội đô thành phố) Trung đoàn không vận số 3 (phối thuộc) Tiểu đoàn vệ binh 336 (đồn trú) ** Khẩu đội pháo phản lực Nebelwerfer 42 cỡ nòng 21 cm Quân đồn trú tại thành phố Novosokolniki: Sư đoàn sơn chiến 3 đóng trong nội đô Novosokolniki Tiểu đoàn bộ binh cơ giới độc lập 863 đóng ở phía Nam Novosokolniki.

Trong quá trình chiến dịch, Cụm tập đoàn quân Trung tâm (Đức) thực hiện Chiến dịch giải vây Totila và điều đến khu vực mặt trận các đơn vị của Tập đoàn quân xe tăng 3 và Sư đoàn xe tăng 8 của Tập đoàn quân 16:

• Ngày 28 tháng 11: * Sư đoàn xe tăng 8 phản công ở phía Bắc Novosokolniki Ngày 9 tháng 12: Sư đoàn xe tăng 12 phản công trên hướng Litvinikha - Velikye Luki Sư đoàn cơ giới 20 phản công trên hướng Litvinikha - Velikye Luki Sư đoàn bộ binh 291 phản công trên hướng Litvinikha - Velikye Luki Sư đoàn đổ bộ đường không 6 (Đức) đến khu vực phía Balashi. Lữ đoàn bộ binh mô tô "Đan Mạch" đến khu vực phía bắc Balashi. Lữ đoàn kỵ binh 1 SS đến khu vực nhà ga Chernozem.
• Ngày 4 tháng 1 năm 1943: Sư đoàn bộ binh 205 đến khu vực Lobkovo Sư đoàn bộ binh 708 đến khu vực Suragino.
• Ngày 6 đến ngày 13 tháng 1 năm 1943: Sư đoàn bộ binh 331 đến khu vực Bashmakovo. Sư đoàn bộ binh 707 đến khu vực Butitino. ** Sư đoàn bộ binh 93 đến khu vực Gromovo.

Kế hoạch

Quân đội Đức Quốc xã

Ngày 1 tháng 10 năm 1942, tướng Erich von Manstein rất ngạc nhiên khi cơ quan chỉ huy Tập đoàn quân 11 của ông ta không được điều đến chiến trường Leningrad theo Chỉ thị số 41 ngày 5 tháng 4 năm 1942 của Quốc trưởng mà lại được điều đến khu vực Velikiye Luki - Novosokoniki, chen vào giữa Tập đoàn quân xe tăng 3 và Tập đoàn quân 16. Ngày 25 tháng 10, sự băn khoăn ấy của Erich von Manstein được Hitler giải đáp tại Tổng hành dinh Mặt trận phía Đông đạt tại Vinitsa. Hitler lệnh cho ông ta hỗ trợ thống chế Günther von Kluge tổ chức thực hiện kế hoạch "Chim di trú" (Zugvogel) với mục tiêu bao vây và tiêu diệt Phương diện quân Kalinin tại "chỗ lồi" Toropets như tướng Heinrich von Vietinghoff đã làm trong Chiến dịch Seydlitz đối với Tập đoàn quân 39 (Liên Xô) hồi tháng 7.

Lực lượng Đức bố phòng tại Velikiye Luki khá mỏng. Quân đồn trú trong thành phố là Sư đoàn bộ binh số 83 của Trung tướng Theodor Scherer, mặt Nam của thành phố do Sư đoàn sơn cước số 3 trấn giữ, còn mạn Bắc do Sư đoàn sơn cước số 5 bảo vệ. Trong thành phố, phát xít Đức đã bố trí các hệ thống phòng thủ được xây dựng hết sức kỹ lưỡng, lực lượng trấn thủ thành phố bao gồm Trung đoàn bộ binh 277 thuộc Sư đoàn sơn chiến 83 được biên chế đầy đủ do Trung tá Eduard Freiherr von Saß chỉ huy - người chỉ mới nhậm chức vài ngày trước khi Hồng quân tấn công. Cùng với các đơn vị pháo binh, công binh và hậu cần gồm Trung đoàn pháo binh 183 và Tiểu đoàn bộ binh trinh sát thuộc trung đoàn.

Tuy nhiên, quân Đức trên khu vực lân cận còn có nhiều lực lượng đáng kể. Giữa tháng 10 năm 1942, trinh sát đường không của quân đội Đức Quốc xã phát hiện những lực lượng lớn của quân đội Liên Xô đã tập kết giữa các tháng phố Toropets và Kalinin. Bộ Tổng Tư lệnh tối cao lục quân Đức cho rằng, số quân này sẽ được sử dụng cho Chiến dịch "Sao Hỏa" mà quân đội Đức Quốc xã biết rõ người Nga sẽ tiến hành trong một ngày gần đây. Quân Đức lập tức có những cuộc động binh để phục vụ kế hoạch "Chim di trú" (Zugvogel). Ngày 5 tháng 11 năm 1942, Sư đoàn xe tăng 8 (Đức) rời đội hình chính của Tập đoàn quân 16 (Đức) để di chuyển về Kholm. Một trung đoàn của Sư đoàn cơ giới 25 đã đến Bezhanitsy. Các sư đoàn bộ binh 83 và 269 di chuyển đến khu vực Balashi (???), án ngữ con đường sắt Velikiye Luki - Nevel. Hitler hi vọng tạo ra một "cái bẫy" ở Velikiye Luki để rồi từ đó triển khai cuộc tấn công chia cắt Phương diện quân Kalinin (Liên Xô) như Cụm tập đoàn quân Nam (Đức) đã làm đối với Phương diện quân Tây Nam (Liên Xô) trong Chiến dịch Barvenkovo-Lozovaya

Quân đội Liên Xô

Kế hoạch lấy lại thành phố Velikiye Luki được Hồng quân Liên Xô xây dựng từ giữa tháng 8 năm 1942 nhưng phải hoãn đi hoãn lại nhiều lần vì phần lớn lực lượng dự bị của STAVKA bị điều xuống phía Nam để "vá" những "lỗ thủng" khổng lồ trân mặt trận Xô-Đức tại hướng Stalingrad và hướng Kavkaz. Tuy nhiên, đến đầu tháng 11 năm 1942 thì tướng M. A. Purkayev cảm thấy quân Đức "đang định làm một điều gì đó" tại tuyến phòng thủ của ông. Báo cáo cuối ngày 5 tháng 11 của đại tá E. V. Aleshin, Chủ nhiệm trinh sát Phương diện quân Kalinin đã gây ra mối lo ngại thực sự cho các chỉ huy cao cấp Liên Xô trên mặt trận:

Những thông tin này được tướng M. A. Purkayev báo cáo ngay lên cấp trên. Ngay trong đêm 5 tháng 11, STAVKA lập tức trả lời bằng bức điện số 170411 với nhận định:

Đến ngày 10 tháng 11, Phương diện quân Kalinin đã chuyển giao các sư đoàn bộ binh 28 và 257, các lữ đoàn bộ binh 31 và 184 cho Tập đoàn quân xung kích 3 và yêu cầu bố trí các đơn vị này trên tuyến phòng thủ quanh Velikiye Luki. Từ ngày 10 đến ngày 24 tháng 11, nhiều đơn vị đã được STAVKA điều động tăng cường cho hướng Tây của Phương diện quân Kalinin. Ngày 13 tháng 11, Quân đoàn cơ giới 2 của tướng I. P. Korchgin đến mặt trận. Tuy trong biên chế có 13.620 sĩ quan và binh sĩ cùng 215 xe tăng (trong đó có 112 xe T-34 nhưng do phải di chuyển trên cự ly dài hơn 400 km qua phía Bắc Rzhev sang trong điều kiện không có đường sắt hỗ trợ nên 54 xe tăng, gần 300 ô tô trong số 650 ô tô của quân đoàn đã bị hư hỏng.

Diễn biến

phải|Tình hình mặt trận sau những đợt tấn công đầu tiên của Hồng quân Liên Xô.

Hồng quân bao vây Velikiye Luki

11 giờ 00 ngày 24 tháng 11 năm 1942, các phân đội tiền tiêu của các sư đoàn bộ binh cận vệ 9, 21, 46 và 357 bắt đầu các trận đánh trinh sát chiến đấu. Sáng 25 tháng 11, các lực lượng chủ yếu của Tập đoàn quân xung kích 3 (Liên Xô) phát động tấn công. Quân đoàn bộ binh cận vệ 5 đánh thẳng sang phía Tây. Sư đoàn bộ binh cận vệ 9 và Sư đoàn bộ binh 357 vượt qua phía Nam Velikye Luki, Sư đoàn bộ binh 381 khép vòng vây từ phía Bắc thành phố. Ngày trong ngày đấu tiên, tuyến đường sắt Velikye Luki - Narva đã bị cắt đứt. Đêm 27 tháng 11, Sư đoàn bộ binh 381 và Sư đoàn bộ binh 357 (Liên Xô) cắt đứt nốt tuyến đường sắt Velikye Luki - Novosokolniki tại Velebetskoye. Cụm quân Đức (chủ yếu là sư đoàn bộ binh 83) bị bao vây tại Velikiye Luki. Ngày 28 tháng 11, Lữ đoàn xe tăng cận vệ 18 từ khu vực Butttinovka (???) đột phá về phía Novosokolniki mà không có bộ binh đi kèm. Cuộc tấn công của lữ đoàn này đã bị Sư đoàn Sơn chiến 3 (Đức) chặn lại ở Potreyeva, phía Nam Novosokolniki. Ngày 29 tháng 11, Lữ đoàn xe tăng cận vệ 18 phải rút về Pekalovo, Đông Nam Novosokolniki tổ chức phòng ngự. Ngày 30 tháng 11, Quân đoàn bộ binh cận vệ 5 của tướng A. P. Beloborodov đột phá đến Ostryan, hình thành vòng vây bên ngoài.

Ngày 29 tháng 11, tướng Kurt von der Chevallerie dùng Sư đoàn xe tăng 8 phản đột kích vào Lữ đoàn bộ binh 31 (Liên Xô) tại Gvozdovo. Ngày 3 tháng 12, Sư đoàn xe tăng 8 (Đức) đã tiến đến các làng Ryadnyevo và Timokhny, chỉ cò cách tuyến bao vây bên trong của quân đội Liên Xô chưa đầy 10 km. Ngày 4 tháng 12, tướng K. N. Galitsky điều Sư đoàn bộ binh 28 và Lữ đoàn xe tăng 36 tiến lên phía Bắc phối hợp với Lữ đoàn bộ binh 31 chặn kích. Ngày 8 tháng 12, xe tăng và bộ binh Liên Xô đánh bật Sư đoàn xe tăng 8 (Đức) khỏi khu vực Ryadnyevo - Timokhny, buộc sư đoàn này phải lùi về Grednyevo. Ngày 10 tháng 12, Sư đoàn xe tăng 8 (Đức) tiếp tục bị đánh bật về Gvozdovo, nơi sư đoàn này đã xuất phát tấn công ngày 29 tháng 11.

Ngày 3 tháng 12, các sư đoàn bộ binh cận vệ 9 và 21 (Liên Xô) được tăng cường Lữ đoàn bộ binh mô tô 47 (có 12 xe tăng hạng nhẹ T-60) đã tiêu diệt Cụm tác chiến "Meyer" tại Shiripino. Cùng ngày, Lữ đoàn xe tăng 34 (Liên Xô) tiếp tục tổ chức đột kích lên Kozlovka (phía Tây Novosokolniki). Nhưng cũng như Lữ đoàn xe tăng 18, lữ đoàn này cũng bị Sư đoàn sơn chiến 3 phối hợp với Sư đoàn xe tăng 8 (Đức) đánh bật ra và phải rút về tổ chức phòng ngự tại Zakharino, phía Tây Novosokolniki, trên cánh phải của Lữ đoàn xe tăng 18. Ngày 4 tháng 8, các trung đoàn bộ binh 1259, 1261, 1263 (Liên Xô) tấn công sang Enkino, đánh bật Sư đoàn xe tăng 8 (Đức) sang phía Tây, hình thành tuyến vây bọc trên hướng bắc Novosokolniki., bao gồm:

Trao tặng năm 1965:

* Lembit Abramovich Pern, Tư lệnh quân đoàn bộ binh Estonia 8.

* Anatoly Aleksandrovich Dyakonov, sư đoàn trưởng sư đoàn bộ binh 257.

* Aleksandr Lyvovich Kronik, sư đoàn trưởng sư đoàn bộ binh 357.

Trao tặng năm 1969:

* Kuzma Nikitovich Galitsky, Tư lệnh Tập đoàn quân xung kích 3.

* Alybyert Aleksandrovich Karistye, sĩ quan chỉ huy của quân đoàn bộ binh Estonia 8.

Trao tặng năm 1975:

* Karl Ivanovich Aru, Tư lệnh pháo binh của quân đoàn bộ binh Estonia 8.

Trao tặng năm 1985:

* Geogry Gavrilovic Semenov, Tham mưu trưởng của Tập đoàn quân xung kích 3.

* Fyodor Yakovlevich Lisitsin, chủ nhiệm chính trị (начальник политотдела) của Tập đoàn quân xung kích 3.

Ngày 8 tháng 12 năm 2008, Velikiye Luki được Tổng thống Liên bang Nga Dmitri Medvedev phong tặng danh hiệu "Thành phố quân sự danh dự" vì những cống hiến và hy sinh của người dân thành phố trong cuộc Chiến tranh vệ quốc vĩ đại.