✨Chiến dịch tấn công Bryansk

Chiến dịch tấn công Bryansk là chiến dịch tấn công lớn nhất của Phương diện quân Bryansk trong các hoạt động quân sự trên hướng Smolensk năm 1943 và là chiến dịch tấn công cuối cùng của phương diện quân này trước khi giải thể. Từ ngày 17 tháng 8 đến ngày 2 tháng 10 năm 1943, bằng các hoạt động đột kích sâu, đánh tạt sườn đạt trình độ nghệ thuật quân sự cao, Phương diện quân Bryansk đã đánh bại chủ lực Tập đoàn quân 9 (Đức), giải phóng các thành phố Bryansk, Lyudinovo, Krichev, Klintsy, Novozybkov và hơn 1.500 làng mạc, thị trấn. Trong 45 ngày tấn công, Phương diện quân Bryansk đã tiêu diệt 5 sư đoàn Đức, đánh thiệt hại nặng 7 sư đoàn khác, đẩy lùi chủ lực Tập đoàn quân 9 (Đức) về tuyến sông Pronya và sông Sozh, áp sát tuyến phòng thủ Đông Nam Byelorussya của Cụm tập đoàn quân Trung tâm (Đức), bao vây Gomen từ ba phía. Bằng chiến dịch này, Phương diện quân Bryansk đã khép chặt sườn phải của họ với sườn trái của Phương diện quân Tây trong một hoạt động hiệp đồng chặt chẽ, phá vỡ các tuyến phòng thủ của quân đội Đức Quốc xã trên hướng Roslavl, đánh chiếm thành phố này và tiến sâu từ 150 km đến 200 km về phía Tây.

Sau khi giải thể ngày 10 tháng 10 năm 1943, Bộ chỉ huy Phương diện quân Bryansk được điều đến mặt trận Baltic để thành lập Phương diện quân Baltic 2. Các tập đoàn quân của nó gia nhập đội hình của Phương diện quân Byelorussia đã tiếp tục phát huy chiến quả trong Chiến dịch Gomel - Rechitsa, phá vỡ phòng tuyến sông Sozh của Tập đoàn quân 9 (Đức), đánh chiếm Gomel và các bàn đạp có lợi cho Chiến dịch Bagration sau đó.

Bối cảnh của chiến dịch

Do kết quả của Chiến dịch tấn công Oryol - Orlovsky, tuyến mặt trận từ phía Nam Kirov đến Dmitrovsk-Orlovsky đã được nắn thẳng. Cái "chèn sắt" do các sư đoàn xe tăng Đức tạo nên tại "chỗ lồi" Oryol - Mtsensk chia cắt mặt trận của Phương diện quân Bryansk đã bị quân đội Liên Xô đập vỡ. Phương diện quân Bryansk đã tiến ra tuyến tiếp cận thành phố mục tiêu chính của họ: Bryansk. Tuy nhiên, sau khi phải rút chạy khỏi Oryol, tướng Walter Model, tư lệnh Tập đoàn quân 9 (Đức) đã dựng lên "Phòng tuyến Hagen" chạy dọc phía Đông sông Desna. Trong đó, Bryansk vừa đóng vai trò là một trung tâm phòng ngự của toàn bộ phòng tuyến, vừa là đầu mối đường sắt quan trọng trong vùng. Lợi dụng tuyến đường sắt chạy dọc mặt trận từ Lyudinovo qua Dyatkovo, Bryansk, Navlya đến Suzemka, Tập đoàn quân 9 đã sử dụng chiến thuật phòng ngự cơ động, chặn đứng các đợt tấn công của Phương diện quân Bryansk và cánh phải của Phương diện quân Trung tâm (Liên Xô).

Toàn bộ khu vực mà Phương diện quân Bryansk dự định sẽ tác chiến có chiều rộng chính diện tấn công hơn 220 km và chiều sâu từ 200 km (phía Bắc) đến 250 km (phía Nam). Địa hình bị chia cắt bởi sáu con sông chảy theo hướng Bắc Nam gồm: sông Desna ở phía Đông Bryansk; sông Sudost và sông Borba là hai chi lưu của sông Desna; các con sông Iput, Besed và sông Sozh đều là các chi lưu thượng nguồn của sông Dniepr. Khu vực này gồm phần lớn là rừng rậm ôn đới, các thung lũng ven sông. Những dải rừng lớn dọc theo các con sông đều rất thuận tiện cho việc giấu quân. Các thành phố, thị trấn, làng mạc đều đóng trên những gò đất cao cũng có thể sử dụng làm các trung tâm phòng thủ. Địa hình này cản trở khá lớn đến việc sử dụng không quân và pháo binh. Xe tăng cũng có thể triển khai được nhưng với số lượng hạn chế do đường giao thông kém phái triển. Chỉ còn bộ binh và kỵ binh có thể giải quyết được những khó khăn do điều kiện tự nhiên đem lại.

Binh lực

Quân đội Liên Xô

Phương diện quân Bryansk do thượng tướng Markian Mikhailovich Popov làm tư lệnh, biên chế đến ngày 1 tháng 9 năm 1943 gồm có:

Ngày 16 tháng 8, qua hệ thống chia sẻ tin tức tình báo giữa các phương diện quân, báo cáo của trinh sát của Tập đoàn quân 10 có nhắc đến việc cánh trái của Tập đoàn quân này đã đánh chiếm các điểm cao 26 và 28,8 tại nơi tiếp giáp giữa hai Phương diện quân mà quân đội Liên Xô lâu nay vẫn phải dừng lại do sức phòng thủ cứng rắn của quân Đức. Trinh sát mặt trận cũng cho biết quân Đức điều Sư đoàn bộ binh 211 (Quân đoàn bộ binh 55) đi nơi khác, thay vào đó là Sư đoàn bộ binh 321 mới được đưa từ tuyến sau lên. Phát hiện thấy đây là hướng đột kích có nhiều triển vọng, thượng tướng M. M. Popov liền thay đổi kế hoạch tấn công. Thay vì các cuộc tấn công vỗ mặt vào phòng tuyến Hagen và tiếp tục phải bóc gỡ từng lớp phòng thủ trên các tuyến sông từ Bắc xuống Nam trên đường tấn công từ Đông sang Tây, M. M. Popov muốn "mượn" vị trí thuận lợi của Tập đoàn quân 10 để đánh đòn đột kích từ Bắc xuống Nam vào phía sau các lớp phòng thủ ấy.

Tuy nhiên, việc sử dụng dải tấn công của phương diện quân "láng giềng" không hề đơn giản vì quy định khá "cứng" của Đại bản doanh Bộ Tổng tư lệnh Liên Xô về tuyến phân giới giữa các phương diện quân. Ngày 17 tháng 8, thượng tướng M. M. Popov điện đàm với thượng tướng V. D. Sokolovsky, tư lệnh Phương diện quân Tây, đề nghị phương diện quân bạn cho "mượn" bàn đạp Kirov để tổ chức tấn công. Theo đó, Tập đoàn quân 50 sẽ chuyển từ Zhizdra lên phía Nam Kirov, Cụm kỵ binh cơ giới của tướng V. V. Kryukov sẽ chuyển lên Dubrovka để từ đó, giáng một đòn đột kích xuống ngã ba đường sắt Zhukovka phía Tây Bryansk, trên chỗ hợp lưu giữa sông Nerussa. Tập đoàn quân 50 và Tập đoàn quân 3 cùng đột kích vào phía sau khu phòng thủ Lyudinovo - Dyatkovo - Bryansk từ hướng Đông Bắc, phối hợp với Tập đoàn quân 63 từ phía Nam tấn công qua Lokot lên Pochep.

Sau khi nghiên cứu báo cáo của hai tư lệnh phương diện quân về ý đồ tác chiến, Đại bản doanh Liên Xô không đồng ý với kế hoạch này vì nó quá mạo hiểm. Việc cơ động cả một tập đoàn quân và một quân đoàn ngay sát nách quân Đức chứa đựng nhiều nguy cơ rủi ro. Thắng lợi của chiến dịch chỉ trong cậy vào tính bất ngờ. Vì thế, không thể nhanh chóng chuyển pháo binh sang hướng tấn công mới mà không bị trinh sát của quân đội Đức Quốc xã phát hiện. Tướng M. M. Popov lại đề xuất phương án nhờ tướng V. D. Sokolovsky cho "mượn" cả pháo binh của Tập đoàn quân 10. Tướng V. D. Sokolovsky đồng ý nhưng cũng cho tướng M. M. Popov biết rằng đạn pháo của Phương diện quân Tây đang trong tình trạng cạn kiệt. Để tháo gỡ vướng mắc, tướng M. M. Popov chọn giải pháp sư dụng bộ binh của Tập đoàn quân 50, trong khi chuyển quân sẽ dùng sức người kết hợp mang vác đạn pháo cho pháo binh của Tập đoàn quân 10 là đơn vị sẽ yểm hộ cuộc tấn công. Tổng tư lệnh tối cao I. V. Stalin đã mấy lần hỏi Bộ Tổng tham mưu Liên Xô về triển vọng của chiến dịch. Câu trả lời của Bộ Tổng tham mưu trước sau như một là họ hoàn toàn tin tưởng chiến dịch sẽ thành công sau khi đưa ra các luận cứ và tính toán cụ thể. Ngày 5 tháng 9, kế hoạch tấn công của Phương diện quân Bryansk được Đại bản doanh thông qua, bao gồm cả phương án "mượn" dải tấn công và "mượn" pháo binh của Tập đoàn quân 10. Trong 40 giờ sau đó, Tập đoàn quân 50 và Quân đoàn kỵ binh cận vệ 2 đã tập kết tại vị trí mới. Số lượng đạn pháo được mang vác trên vai những người lính, kể cả đạn tên lửa Katyusha, đủ dùng cho năm trung đoàn pháo binh hạng nặng phát huy hỏa lực.

Đột phá trên sông Desna

6 giờ sáng ngày 1 tháng 9, pháo binh của Tập đoàn quân 10 (Phương diện quân Tây) đã khai hỏa theo đúng kế hoạch phối hợp. Tuy nhiên, do chỉ có lựu pháo nên các trung đoàn pháo binh 188, 564, 572 của Tập đoàn quân 10 chỉ có thể với đến cự ly không quá 10 km tính từ tiền duyên. Tướng M. M. Popov ra lệnh sử dụng Lữ đoàn pháo nòng dài 93 và Lữ đoàn hỏa tiễn Katyusha 102 hỗ trợ hỏa lực. Dải phòng ngự của các sư đoàn bộ binh 36, 321, 283 và Sư đoàn xe tăng 20 thuộc các quân đoàn 55 và 56 (Đức) hứng chịu hỏa lực pháo kích trong suốt 1 giờ. 7 giờ sáng, Tập đoàn quân 50 và Cụm kỵ binh cơ giới Liên Xô mà nòng cốt là Quân đoàn kỵ binh cận vệ 2 của tướng V. V. Kryukov bắt đầu xuất phát tấn công. Từ điểm cao 26 và 28,5 do Sư đoàn bộ binh 385 và Lữ đoàn bộ binh 9 (Tập đoàn quân 10) đánh chiếm trước đó nửa tháng, Tập đoàn quân 50 tiến công dọc sông Snopot và ngay trong ngày tấn công đầu tiên, đã vượt sông Desna ở phía nam thị trấn Snopot trên ngã ba sông Snopot và dòng chính của sông Desna. Ngày 3 tháng 9, Quân đoàn kỵ binh cận vệ 2 (Liên Xô) đã bao vây và tiêu diệt Sư đoàn bộ binh 95 (Đức) tại Lyudinovo và đột phá vào Nemerichi. Ngày 5 tháng 9, Tập đoàn quân 3 (Liên Xô) tấn công Dyatkovo.

Ở phía Nam Bryansk, ngày 4 tháng 9, Tập đoàn quân cận vệ 11 Liên Xô) mở mũi đột kích từ Khoteeva vào Sư đoàn bộ binh 299 thuộc Quân đoàn bộ binh 35 (Đức) đóng ở Navlya. Ngày 6 tháng 11, sau khi đánh bại tuyến phòng thủ mỏng yếu của Sư đoàn bộ binh 299 (Đức) Tập đoàn quân cận vệ 11 vượt sông Robna ở phía Đông Lopush, uy hiếp tuyến phòng ngự chính của quân Đức phía Nam Bryansk. Dựa trên kinh nghiệm trong cuộc rút quân khỏi Oryol mùa hè năm 1943, ngày 13 tháng 9, tướng Walter Model điều các sư đoàn xe tăng 4, 16 và toàn bộ Quân đoàn bộ binh 46 (Đức) tổ chức trận phản kích lớn trên các bến vượt qua sông Desna tại thị trấn Vygonichi, nơi có cây cầu quan trọng và con đường sắt chiến lược Bryansk - Klintsy chạy qua. Tập đoàn quân cận vệ 11 (Liên Xô) bị thiệt hại nặng và phải rút về Karachev. Tập đoàn quân 63 trên cánh cực Nam của Phương diện quân Bryansk vẫn chưa vượt quan được cụm phòng ngự Lokot của Quân đoàn bộ binh 20 (Đức).

Trong khí hướng tiến công phía Nam của Phương diện quân Bryansk đang gặp khó khăn thì Cụm kỵ binh cơ giới (Liên Xô) đã phát huy được lợi thế bất ngờ của họ trên cánh Bắc. Ngày 15 tháng 9, Quân đoàn kỵ binh cận vệ 2 và Lữ đoàn xe tăng 29 đánh chiếm cứ điểm Zhukovka trên ngã ba sông Desna, uy hiếp sau lưng Quân đoàn bộ binh 23 (Đức) đang phòng thủ trên tuyến Dyatkovo - Bryansk. Ngày 16 tháng 9, Tập đoàn quân 3 (Liên Xô) vượt sông Borba, đánh chiếm Dyatkovo và ngày hôm sau đã đánh chiếm các bến vượt sông Desna ở thị trấn Seltso. Buổi chiều 16 tháng 9, tướng M. M. Popov tung Quân đoàn xe tăng 1 đánh chiếm đầu cầu Bezhitsa (???), Tây Bắc Bryansk 5 km. Cùng ngày, Tập đoàn quân 11 đột kích vào Suponevo, Tây Nam Bryansk 9 km. Ngày 17 tháng 9, Tập đoàn quân 11 và Quân đoàn xe tăng 1 (Liên Xô) giải phóng Bryansk. Tối 17 tháng 9, Moskva bắn đại bác cấp 2 chào mừng Phương diện quân Bryansk giải phóng thành phố cùng tên gọi. Ở cực nam của chiến dịch, Tập đoàn quân 63 từ bàn đạp Trubchevsk đột kích vào phòng tuyến của các sư đoàn bộ binh 6, 45, 216 và 292 (Đức), vượt sông Sudost trong hành tiến, đánh chiếm Gremyach (???) và truy kích một mạch qua Pogar và Starodub đến ngày 24 tháng 9 đã tiến đến cửa ngõ thành phố Klintsy. Ngày 2 tháng 10, Quân đoàn bộ binh 46 (Tập đoàn quân 50) tổ chức vượt sông Pronya tại Propoysk nhưng đã bị Quân đoàn bộ binh 41 (Đức) phòng ngự trên bờ Tây đánh bật trở lại. Cùng ngày, Quân đoàn bộ binh 25 (Tập đoàn quân 11) đã tổ chức vượt sông Sozh tại phía Bắc Chechersk và chiến được một dải bàn đạp hẹp có chiều sâu 0,5 km tại bờ Tây Sông Sozh. Ngày 3 tháng 10, tướng M, M, Popov ra lệnh cho cả năm tập đoàn quân của Phương diện quân chuyển sang phòng ngự cứng rắn trên bờ Đông sông Sozh.

Việc đánh chiếm và giữ vững đầu cầu Vietka có ý nghĩa rất quan trọng trong các hoạt động quân sự tiếp theo của Quân đội Liên Xô trên hướng Đông Nam Byelorussia. Chỉ một tháng sau đó, đầu cầu này trở thành bàn đạp để Phương diện quân Byelorussia mở Chiến dịch Gomel - Rechitsa, tiếp tục đẩy lùi Tập đoàn quân 9 (Đức) vào sâu trong lãnh thổ Belarus.