✨Chiến dịch Nalchik–Ordzhonikidze
Chiến dịch Nalchik–Ordzhonikidze diễn ra từ ngày 25 tháng 10 đến ngày 12 tháng 11 năm 1942 là trận tấn công cuối cùng của Tập đoàn quân xe tăng 1 do tướng Paul Ludwig Ewald von Kleist, tư lệnh Cụm tập đoàn quân A kiêm tư lệnh Tập đoàn quân xe tăng 1 chỉ huy vào khu vực Ordzhonikidze. Trong một cố gắng cuối cùng nhằm giành lại thế chủ động đã mất tại mặt trận Bắc Kavkaz, cuộc tấn công của Tập đoàn quân xe tăng 1 (Đức) không chỉ nhằm chiếm giữ một đầu cầu ở Bắc Kavkaz mà còn tạo một mũi nhô uy hiếp sườn phải của Tập đoàn quân 9 (Liên Xô), tạo điều kiện cho Sư đoàn "F" (Sư đoàn đặc nhiệm tác chiến sa mạc) đột phá từ Budennovsk quan vùng bán hoang mạc Kalmyk về hướng Kizlyar, mở một con đường khác tiến ra bờ biển Caspi. Đối với tướng Kleist, đây còn là đòn phục thù cho trận thua tháng trước tại khu vực cửa mở Elkhotovo.
Chiến dịch này diễn ra ngay sát trước cuộc phản công của quân đội Liên Xô gồm 6 tập đoàn quân, không chỉ vào hướng Nalchik - Stavropol mà còn cả trên hướng Kizlyar - Budennovsk. Sau khi được tăng cường Sư đoàn xe tăng 23 thay cho sư đoàn xe tăng 19 được rút về Ukraina để củng cố, ngày 25 tháng 10, Sư đoàn xe tăng 3 thuộc Quân đoàn xe tăng 1 (Đức) phát động tấn công từ cửa mở Elkhotovo vào Tập đoàn quân 37 đang đóng rải rác trên sườn núi phía Tây Nalchik. Xe tăng Đức đánh vào điểm tiếp giáp giữa các sư đoàn bộ binh 295 và 392 tại làng Dolinsky. Tập đoàn quân 37 (Liên Xô) đã hoàn toàn bất ngờ trước đòn tấn công của Sư đoàn xe tăng 23 (Đức) và vội vã rút lui, để hỏng cả một đoạn mặt trận dài hơn 20 km trước cửa ngõ Ordzonikidze. Ngày 2 tháng 11, xe tăng Đức chiếm thị trấn Alagir, chia cắt hoàn toàn Tập đoàn quân 37 với Tập đoàn quân 9 (Liên Xô). Bộ Tư lệnh Cụm tác chiến Bắc Kavkaz (Liên Xô) phải điều Tập đoàn quân 58 (mới thành lập) từ Makhachkala lên giữ Grozny để Tập đoàn quân 9 xoay chính diện 900 sang hướng Ordzhonikidze. Ngày 3 tháng 11, Sư đoàn xe tăng 23 (Đức) đã có mặt trước khu vực Gisel, ngoại ô Ordzhonikidze. Trong các ngày 4 và 5 tháng 11, khoảng 150 xe tăng Đức cố gắng đột phá vào Ordzhonikidze nhưng đã vấp phải đòn phản kích của Tập đoàn quân 9 (Liên Xô) đã bố trí xong trận địa phòng thủ ở khu vực khu vực Gisela. Ngày 6 tháng 11, Sư đoàn xe tăng 13 (Đức) với binh lực đã bị tiêu hao trong các trận đánh hồi tháng 9 vào trận để hỗ trợ cho sư đoàn xe tăng 23 nhưng cũng không xoay chuyển được tình thế.
Ngày 7 tháng 11, Tập đoàn quân 9 được Tập đoàn quân 58 còn sung sức hỗ trợ bắt đầu tổ chức phản công vào sườn phải của cụm xe tăng Đức tại khu vực phía Tây Ordzhonikidze, buộc cụm quân này phải bỏ lại các vị trí Dolinsky, Alagir, Gisel vừa chiếm được và cả khu vực cửa mở chiến lược Elkhotovo, rút quân về giữ Nalchik. Ngày 12 tháng 11, mặc dù Tập đoàn quân 9 (Liên Xô) phải dừng lại trước cửa ngõ Nalchik nhưng tuyến mặt trận đã được nắn thẳng lại. Quân đội Liên Xô làm chủ khu vực cửa mở Elkhotovo và sử dụng nó làm bàn đạp cho cuộc phản công đầu năm 1943.
Bối cảnh
Những thất bại hồi tháng 9 năm 1942 tại khu vực Mozdok - Malgobek có làm sứt mẻ một số lượng đáng kể binh lực và xe tăng của Tập đoàn quân xe tăng 1 (Đức) nhưng không có nghĩa là tướng Ewald von Kleist sẽ chịu rút lui một cách dễ dàng. Ngày 20 tháng 10, Tập đoàn quân xe tăng 1 (Đức) nhận được tăng viện mới gồm Sư đoàn xe tăng 23 và Sư đoàn "F" được điều động từ Hy Lạp đến. Trong đó, Sư đoàn "F" là đơn vị đặc nhiệm chuyên tác chiến trên các vùng hoang mạc, thảo nguyên khô cằn, thiếu nước. Mô hình ban đầu của đội quân này được tướng Hellmuth Felmy đề xướng thành lập từ tháng 5 năm 1941 và đến thời điểm được đưa sang Bắc Kavkaz, nó do tướng Otto Deßloch chỉ huy. Đây là một đơn vị kỵ binh cơ giới hỗn hợp bao gồm cả người Đức và người Arab, được trang bị xe tăng và xe cơ giới dùng động cơ làm mát bằng quạt gió. Kỵ binh Arab trong sư đoàn này không dùng ngựa mà dùng lạc đà. Sư đoàn này có một phi đội không quân riêng chuyên tác chiến trên sa mạc và các đơn vị tăng cường khác. Sau thất bại của Tập đoàn quân 17 tại hướng Biển Đen, Adolf Hitler lại đặt hy vọng vào Tập đoàn quân xe tăng 1 với những sư đoàn mới tăng viện có thể làm xoay chuyển tình hình tại khu vực Bắc Kavkaz có lợi cho quân đội Đức Quốc xã.
Một kế hoạch phản công của quân đội Liên Xô tại Bắc Kavkaz đã được thông qua ngày 21 tháng 10, trong đó quy định đến ngày 23 tháng 10 sẽ phản công từ hai khu vực Grozny và Kyzlyar nhằm hợp vây các lực lượng chủ yếu của Tập đoàn quân xe tăng 1 (Đức) tại khu vực Mozdok - Nalchik. Tuy nhiên, do Tập đoàn quân 58 (Liên Xô) chưa thể chuyển quân đến Ordzonykidze theo kế hoạch và Sư đoàn bộ binh 10 cùng tiểu đoàn xe tăng 201 tăng viện cho Tập đoàn quân 44 còn đang trên đường chuyển quân qua biển Caspi nên thời hạn phản công được hoãn lại đến ngày 3 tháng 11. Cuộc tấn công bất ngờ ngày 25 tháng 10 của Tập đoàn quân xe tăng 1 (Đức) đã đem lại cho Cụm tác chiến Bắc Kavkaz của quân đội Liên Xô một sự may mắn. Nếu không, rất có thể họ sẽ lặp lại thất bại của Phương diện quân Tây Nam (Liên Xô) hồi mùa hè năm 1942 khi kế hoạch phản công từ chỗ lồi Izyum - Barvenkovo gần như trùng lặp với thời hạn tấn công cũng của Tập đoàn quân xe tăng 1 (Đức). Mặc dù chiến trường chính ban đầu được quân đội Liên Xô xác định tại khu vực Nalchik - Ordzhionikidze nhưng đến ngày 3 tháng 11, khi Quân đoàn kỵ binh cận vệ 4 Kuban đang phản kích về Kayasula vấp phải đòn tấn công ồ ạt của Sư đoàn "F" (Đức) từ Budennovsk kéo ra, Bộ tư lệnh Cụm tác chiến Bắc Kavkaz mới biết đến sự có mặt của đơn vị đặc biệt này và lệnh cho Tập đoàn quân 44 rút Quân đoàn kỵ binh cận vệ 4 Kuban về, phòng thủ chặt chẽ tuyến sông Terek từ Kizlyar đến Gudermes. Khu vực từ Gudermes đến Naurskaya sẽ do cánh phải của Tập đoàn quân 58 đảm nhận.
Một khẩu đội pháo phòng không Liên Xô bảo vệ không phận Nalchik
Trong khi cuộc tiến công của quân Đức bị chặn lại ở bờ Tây sông Terek cách thành phố Ordzhonikize chỉ khoảng 15 km thì đại tướng I. V. Tyulenev chuẩn bị phản công theo kế hoạch mà tướng P. I. Bodin đã hoạch định trước khi ông bị trúng bom. Ngày 2 tháng 11, Bộ tư lệnh Cụm Bắc Kavkaz nhận được tăng viện từ Đại bản doanh gồm 3 lữ đoàn xe tăng. Trong đó, lữ đoàn xe tăng cận vệ 2 được trang bị 24 xe tăng T-34, 16 xe tăng T-70, lữ đoàn xe tăng cận vệ 5 và lữ đoàn xe tăng 15 được trang bị 46 xe bọc thép "Valentin" và 33 xe tăng M-3. Các đơn vị còn lại của Tập đoàn quân 58 gồm sư đoàn bộ binh 414, sư đoàn biên phòng Makhachkala, sư đoàn biên phòng 19 Ordzhonikidze, trung đoàn bộ binh độc lập 10, các trung đoàn đặc công Spetnaz 26, 28, 29, 30, các tiểu đoàn xe tăng độc lập 488 và 560 cũng được huy động để chuẩn bị phản công.
Kết quả, đánh giá và ảnh hưởng
Kết quả cuộc tấn công lần thứ hai của Tập đoàn quân xe tăng 1 trên hướng Grozny - Ordzonikidze và cuộc phản công chiến thuật của các Tập đoàn quân 9, 58 và 37 của Quân đội Liên Xô đã làm cho quân Đức bị thiệt hại lớn. Các sư đoàn xe tăng 13, 23 và sư đoàn cơ giới 16 (Đức) phải bỏ lại rất nhiều trang bị nặng gồm 140 xe tăng (kể cả những chiếc đã bị bắn hỏng) 7 xe bọc thép, 70 khẩu pháo, 95 súng cối, 183 xe quân sự các loại. Hơn 5.000 sĩ quan và binh lính Đức chết trận, 2.350 người bị bắt làm tù binh.
Mặc dù có ưu thế ban đầu về binh lực và giành được thế bất ngờ chiến thuật nhưng sư đoàn xe tăng 23 và sư đoàn cơ giới 16 (Đức) lại quá quan tâm đến đến sườn phải của họ do Tập đoàn quân 37 đã bị dồn ép. Vì vậy, những nỗ lực ban đầu của người Đức để hướng đòn tấn công bằng xe tăng về Ordzonikidze đã bị thiếu lực. Đến khi tướng Eberhard von Mackensen tung sư đoàn xe tăng 13 ra đánh với Tập đoàn quân 37 để giải thoát cho sư đoàn xe tăng 23 khỏi mối lo bên sườn mà tập trung vào hướng Ordzonikidze thì thế bất ngờ về chiến thuật đã mất. Các sư đoàn xe tăng Đức bắt đầu phải mở các trận đánh công kiên vào các lớp phòng thủ của quân đội Liên Xô mà cứ mỗi lần bóc gỡ được một lớp phòng thủ ấy, họ phải trả giá bằng hàng chục xe tăng bị bắn cháy, bắn hỏng. Tổng thống Liên bang Nga Dmitry Medvedev trao bằng "Vinh danh thành phố quân sự" cho đại diện người dân thành phố Nalchik, ngàyy 4 tháng 5 năm 2010 Sai lầm lớn nhất của quân đội Liên Xô thuộc về tư lệnh Tập đoàn quân 37, trung tướng P. M. Kozlov. Cho rằng quân Đức đã bị kiệt sức sau các trận đột kích vào Ordzhonikidze hồi tháng 9, tướng P. M. Kozlov vẫn thong dong ra lệnh cho tập đoàn quân của mình chuẩn bị tổng phản công mà không chú ý đến việc sư đoàn cơ giới 16 (Đức) đã được rút khỏi thảo nguyên Kalmyk và điều đến khu vực Nalchik. Kết quả là cuộc tấn công ngày 25 tháng 10 của quân Đức đã dồn Tập đoàn quân 37 (Liên Xô) vào thế bị động hoàn toàn. Hai sư đoàn bộ binh 295 và 392 của tập đoàn quân này đã bị tổn thất rất nặng. Trinh sát mặt trận của Cụm tác chiến Bắc Kavkaz (Liên Xô) cũng không phát hiện được sư đoàn xe tăng 23 (Đức) tăng viện cho Tập đoàn quân xe tăng 1 đã đổ quân xuống Stavropol đêm 20 tháng 10 và qua hai cuộc hành quân đêm, đã có mặt ở ngoại ô Nalchik ngày 23 tháng 10.