✨Cải tạo Paris thời Đệ nhị đế chế

Đại lộ Haussmann Cải tạo Paris thời Đệ nhị đế chế hay các công trình Haussmann (tiếng Pháp: Travaux haussmanniens) là dự án tái quy hoạch và hiện đại hóa thủ đô Paris của Pháp dưới thời Napoléon III. Dự án lớn này được thực hiện trong khoảng thời gian từ năm 1852 đến năm 1870 dưới sự phụ trách của tỉnh trưởng tỉnh Seine, nam tước Georges Eugène Haussmann.

Dự án của Haussmann bao trùm lên tất cả các mặt của quy hoạch đô thị của Paris như kiến trúc đô thị, đường sá, không gian xanh, hệ thống dẫn và thoát nước. Dự án này được thực hiện ở cả vùng trung tâm Paris lẫn các khu vực ngoại ô.

Tuy gặp phải một số chỉ trích vào thời gian thực hiện nhưng cùng với thời gian, dự án quy hoạch của Haussmann đã cho thấy hiệu quả lớn khi biến thành phố Paris từ một đô thị cổ, đường sá chật hẹp, trở thành một đô thị hiện đại với các đại lộ lớn và các quảng trường thoáng đãng. Không chỉ tạo ra bộ mặt của Paris ngày nay, các cải tạo của Haussmann còn là một kho báu cho các kiến trúc sư, các nhà quy hoạch đô thị và sử gia.

Các ý tưởng đầu tiên

Đại lộ Temple năm 1838, bức ảnh nổi tiếng của [[Louis Daguerre]] Cho đến giữa thế kỷ 19, trung tâm thành phố Paris vẫn giữ nguyên quy hoạch có từ thời Trung Cổ. Thành phố thể hiện sự tương phản với công trình, tượng đài bên canh các khu nhà ổ chuột dột nát. Những con đường nhỏ hẹp gây khó khăn cho lưu thông và những ngôi nhà chen chúc trong các khu phố bẩn thỉu. Mật độ dân số một vài quận trung tâm lên tới gần 100.000 người trên một km². Đó là kết quả của hàng thế kỷ phát triển tùy tiện.

Hiện đại hoá dịch vụ công cộng

Việc quy hoạch lại các khu nhà của Paris không chỉ giúp lưu thông không khí tốt hơn mà cũng tạo cho người dân điều kiện tiếp xúc với hệ thống nước sạch và xử lý rác thải hiện đại hơn. Năm 1852, nước uống được phần lớn lấy từ sông Ourcq. Nước cũng được chiết suất từ sông Seine nhưng với chất lượng rất thấp. Để cải thiện tình trạng này, Haussmann đã giao cho kỹ sư Eugène Belgrand thiết kế hệ thống cung cấp nước mới cho thủ đô. Hệ thống này bao gồm 600 km máng dẫn nước được xây dựng từ năm 1865 đến năm 1900. Công trình đầu tiên của hệ thống là máng dẫn nước Dhuis chuyển nước từ Château-Thierry về Paris. Các máng dẫn nước của hệ thống sẽ cung cấp nước cho các bể chứa nằm bên trong thủ đô, trong số này bể chứa ở cạnh công viên Montsouris là bể chứa vào loại lớn nhất thế giới lúc bấy giờ. Bên cạnh hệ thống nước uống, Haussmann còn cho thiết lập một hệ thống nước có chất lượng thấp hơn, lấy từ sông Ourcq và sông Seine, để phục vụ cho nhu cầu lau rửa đường và chăm sóc cho các không gian xanh.

Đi đôi với hệ thống dẫn nước là hệ thống thoát nước thải và xử lý rác. Hơn 340 km đường ống thoát nước được xây dựng dưới sự giám sát của Belgrand trong khoảng thời gian từ 1854 đến 1870. Hệ thống này dùng chung cho cả nước mưa và nước thải dân dụng, chúng không còn được thải thẳng ra sông Seine thuộc địa phận Paris mà được dẫn xa khỏi thành phố về phía hạ lưu và thải ra sông ở Asnières. Nước thải ở bờ trái được chuyển sang bờ phải nhờ một đường ống chạy phía dưới cầu Alma.

Cả hai hệ thống này được thiết kế hoàn chỉnh đến mức chúng vẫn còn được sử dụng cho đến ngày nay.

Năm 1855, Napoléon III tổ chức lại hệ thống cung cấp khí đốt của Paris bằng việc thành lập một công ty cung cấp duy nhất để đảm bảo ổn định giá khí đốt.

Các không gian xanh

Trước thời Haussmann, khu trung tâm Paris rất hiếm các không gian xanh vì tuy liên tục mở rộng, không gian xanh vẫn là điều "xa xỉ" với thủ đô nước Pháp vốn luôn lâm vào tình trạng thiếu đất ở. Sau khi quan sát các công viên rộng lớn của Luân Đôn, Napoléon III đã giao cho kỹ sư Jean-Charles Alphand việc quy hoạch các công viên và rừng cây mới cho Paris. Rừng Boulogne và rừng Vincennes bao bọc thành phố ở phía Tây và phía Đông. Bên trong thành phố, các công viên Buttes-Chaumont, Monceau và Montsouris tạo chỗ thư giãn cho người dân Paris ở các khu phố nằm xa 2 rừng cây ở ngoại thành. Ở mỗi khu phố, các công viên nhỏ cũng được thiết lập, hai bên hè của những đại lộ cũng được trồng các hàng cây được cắt tỉa cẩn thận.

Chỉ trích

Ý đồ của chính quyền độc tài

Một số nhà chính trị đương thời đã buộc tội Napoléon III dùng việc cải tạo Paris để làm bình phong cho kế hoạch bố trí cảnh sát của chính quyền độc tài. Theo đó việc xây dựng những con đường lớn chỉ nhằm mục đích chính là tạo thuận lợi cho sự di chuyển của các đoàn quân còn việc nắn thẳng các con đường chỉ giúp bắn thẳng đại bác vào đám đông trong trường hợp có biểu tình.

Những công trình của cuộc cải cách sau này đã cho thấy rõ ràng Napoléon III không chỉ dừng lại ở mục đích an ninh, các con phố và hệ thống dịch vụ công cộng được xây dựng để tạo điều kiện thuận lợi cho cuộc sống của người dân Paris nhiều hơn là tạo thuận lợi cho việc đàn áp các cuộc biểu tình.

Phá vỡ cân bằng xã hội

Mặc dù một phần nguồn gốc kế hoạch cải tạo Paris là xuất phát từ ý tưởng mang tính xã hội của Napoléon III, nhiều nhà quan sát thời bấy giờ lại cho rằng dự án của Haussmann đã gây ra tác động xấu đối với dân số và xã hội của thành phố. Louis Lazare, tác giả của tác phẩm quan trọng Từ điển hành chính và lịch sử các con đường, công trình Paris (Dictionnaire administratif et historique des rues de Paris et de ses monuments), vào năm 1861 đã đưa ra nhận xét rằng các dự án của Haussmann đã thu hút về Paris quá nhiều dân nghèo và làm số người nhận trợ cấp xã hội tăng quá mức. Thực tế, Haussmann cũng đã áp dụng một số biện pháp để tránh việc dòng người tìm việc đổ xô về thành phố.

Từ thập niên 1850 một số chỉ trích lại nhằm vào các tác động của sự cải tạo đối với kết cấu xã hội của Paris. Có một số người cho rằng những đơn vị nhà kiểu cũ của Paris chính là tổng hợp của hệ thống cấp bậc trong xã hội Paris: Giới tư sản (bourgeois) ở tầng 3, viên chức ở tầng 4 và 5, người làm nghề nhỏ ở tầng 6, sinh viên và người nghèo ở tầng áp mái. Kết cấu đa dạng này đã bị phá vỡ sau những cải cách của Haussmann vì hai nguyên nhân chính:

• Việc cải tạo trung tâm thành phố đã dẫn tới giá thuê nhà tại đây tăng cao và đẩy các gia đình nghèo ra các quận ngoại vi. Có thể thấy rõ điều này qua thống kê dân số của một số quận Paris:

• Một số lựa chọn của quá trình đô thị hóa đã góp phần vào sự mất cân bằng về cấu trúc xã hội Paris giữa phía Tây, giàu, và phía Đông, nghèo. Không có khu phố nào nằm ở phía Đông Paris được hưởng lợi từ sự thiết lập các đại lộ lớn xung quanh quảng trường Étoile tại quận 16 và quận 17. Vì vậy cuối cùng thì những người dân nghèo vẫn lại tập trung trong các khu phố nằm ngoài cuộc cải tạo.

Đáp lại những chỉ trích này, Haussmann đã đưa ra việc rừng Vincennes được thiết lập để cung cấp chỗ nghỉ ngơi cho người dân thuộc tầng lớp lao động tương đương với rừng Boulogne. Thêm nữa, các khu phố được đổi mới dưới thời Haussmann cũng có rất ít người thuộc tầng lớp trên đến ở.

Thất bại tài chính

Cho đến cuối thập niên 1860, công trình cải tạo Paris bắt đầu gặp rắc rối về tài chính. Việc sáp nhập các xã ngoại vi vào địa phận Paris năm 1860 và xây dựng mới cho các khu vực này còn tốn kém hơn việc xây dựng ở trung tâm Paris, khoản ngân sách dự kiến ban đầu nhanh chóng thiếu hụt so với nhu cầu của cuộc cải tạo. Mặt khác, việc Napoléon III dần mất đi quyền lực tối thượng cũng gây khó khăn cho quá trình trưng dụng đất trong nội thành Paris để tái quy hoạch khi chính phủ và tòa án thường đưa ra các quyết định có lợi cho chủ sở hữu các tòa nhà hơn là cho Haussmann.

Thêm vào đó việc kéo dài cải tạo lớn Paris tới 20 năm đã làm ảnh hưởng tới cuộc sống của người dân thành phố. Jules Ferry đã viết một loạt bài báo với tựa đề Les Comptes fantastiques d'Haussmann để tố cáo tham vọng phóng đại của các dự án mới nhất và sự bất ổn về mặt tài chính của toàn công trình. Thực tế thì các dự án này được cung cấp tài chính không qua các khoản vay mà qua các khoản ủy thác của Quỹ xây dựng Paris vốn nằm ngoài sự kiểm soát của nghị viện Pháp.

Cuối cùng năm 1870 Haussmann bị sa thải, chỉ vài tháng trước khi Đệ nhị đế chế chấm dứt. Các khoản nợ của công trình sau đó đã nhanh chóng được giải quyết dưới thời Đệ tam cộng hòa.

Tác động của việc đổi mới Paris

Tòa nhà kiểu "Haussmann" Không chỉ dừng lại ở các kế hoạch cải tạo quy mô lớn, Haussmann còn dự định tác động đến thẩm mỹ tòa nhà riêng biệt. Mặt giáp phố của các đơn vị nhà được quy định theo một kiến trúc đồng nhất, chủ các tòa nhà này bắt buộc phải xây dựng mặt tiền theo quy định có sẵn.

Một mặt tiền điển hình "kiểu Haussmann" bao gồm:

• Tầng trệt và tầng lửng với tường ốp sâu.
• Tầng hai "cao quý" với một hoặc hai ban công được làm cầu kì, tầng thứ ba và thứ tư có phong cách tương tự nhưng các khung cửa sổ ít hoa mỹ hơn.
• Tầng thứ năm có ban công mảnh và không trang trí.
• Mái nhà dốc 45 độ.

Mặt tiền của các đơn vị nhà riêng biệt được thiết kế sao cho gần như trùng khớp với các đơn vị nhà liền kề: các ban công, gờ tường gần như thẳng hàng và giống hệt nhau về kiểu cách. Vì kiểu thiết kế này nên trên một phố lớn, các tòa nhà hai bên đường gần như giống hệt nhau tương tự các bức "tường" ở hai bên phố, người ta gọi những con phố như vậy là "phố tường" ("rue-mur").

Các cải tạo của Haussmann đã giúp cải thiện chất lượng sống ở Paris. Các bệnh truyền nhiễm như dịch tả dần biến mất, giao thông được cải thiện, các tòa nhà mới được xây dựng tốt hơn và thuận tiện hơn cho người dân Paris.

Các quy định kiến trúc khắt khe của Haussmann bắt đầu được gỡ bỏ năm 1882, theo đó các sai khác về kiến trúc mặt ngoài và mái của từng đơn vị nhà được cho phép trở lại. Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, do nhu cầu nhà ở tăng cao, chính quyền Paris đã phải một lần nữa quy hoạch lại thủ đô. Những ý tưởng của Haussmann không còn được sử dụng, thay vào đó là đồ án của kiến trúc sư Le Corbusier, những quy định cơ bản thời Haussmann như tạo trục đường thẳng dài, giới hạn kích thước đường... được bãi bỏ. Đến thập niên 1970, các đơn vị nhà và quy định kiểu Haussmann một lần nữa được sử dụng khi người ta muốn tìm lại sự đồng nhất về kiến trúc cho thành phố Paris giống như dưới thời Đệ nhị đế chế.

Haussmann được xem như táo bạo hơn nhiều nếu so với Robert Moses khi cải tạo New York đầu thế kỷ 20. Mặc dù từng nhận những lời chỉ trích là "điên rồ" "vô cảm", nhưng ngày nay kế hoạch cải tạo Paris của Napoléon III và Haussmann được đánh giá khá tích cực. Một số thành phố vệ tinh của Paris như Issy-les-Moulineaux hay Puteaux đã cho xây dựng các con phố gợi nhớ lại hình ảnh những khu phố kiểu Haussmann ("Quartier Haussmannien").