✨Bão Mitch

Bão Mitch là cơn bão mạnh nhất đồng thời là cơn bão gây thiệt hại nghiêm trọng nhất của mùa bão Bắc Đại Tây Dương 1998. Mitch là cơn bão nhiệt đới thứ 13, cuồng phong thứ 9, và bão lớn thứ ba của mùa bão Đại Tây Dương năm đó. Mitch cùng với Georges là hai cơn bão đáng chú ý nhất trên Đại Tây Dương trong năm 1998. Tại thời điểm đó, Mitch là cơn bão mạnh nhất trên Đại Tây Dương từng quan trắc được trong tháng 10, dù vậy kỷ lục này về sau đã bị bão Wilma phá vỡ vào năm 2005. Ngoài ra, Mitch còn là cơn bão Đại Tây Dương mạnh thứ 7 từng được ghi nhận.

Cơn bão hình thành trên vùng biển Tây Caribe vào ngày 22 tháng 10 năm 1998. Sau một thời gian tồn tại ở một khu vực có những điều kiện hết sức thuận lợi, Mitch mạnh lên rất nhanh đến cường độ tối đa là một cơn bão cấp 5, cấp cao nhất trong thang bão Saffir–Simpson. Tiếp theo Mitch di chuyển theo hướng tây nam, suy yếu và đổ bộ Honduras với cường độ bão cấp 1. Quãng thời gian sau cơn bão trôi dạt trên đất liền Trung Mỹ, tái hình thành trên vịnh Campeche, rồi tấn công Florida với cường độ bão nhiệt đới mạnh.

Trong khoảng thời gian từ ngày 29 tháng 10 đến ngày 3 tháng 11, do tốc độ di chuyển chậm, bão Mitch đã trút một lượng mưa lịch sử xuống Honduras, Guatemala, và Nicaragua. Theo các báo cáo không chính thức, giá trị tổng lượng mưa lên tới 75 inch (1.900 mm). Số người chết do lũ lụt thảm khốc đã khiến Mitch trở thành cơn bão Đại Tây Dương chết chóc thứ hai trong lịch sử. Đến thời điểm cuối năm 1998, theo ghi nhận có tới gần 11.000 người thiệt mạng và 11.000 người khác mất tích; bên cạnh đó là khoảng 2,7 triệu người mất nhà cửa do bão. Lũ lụt gây thiệt hại vật chất cực kỳ nghiêm trọng, ước tính lên tới hơn 6 tỷ USD (trị giá năm 1998).

Lịch sử khí tượng

left|thumb|Bản đồ mô tả quỹ đạo và cường độ của Mitch theo [[thang bão Saffir–Simpson|thang gió bão Saffir–Simpson]] right|thumb|Mitch trong ngày 26 tháng 10 với sức gió duy trì một phút 180 dặm/giờ, cuồng phong cấp 5 right|thumb|Mitch khi là một cơn bão nhiệt đới bất tổ chức trên [[vịnh Mexico]]

Áp thấp nhiệt đới mười ba (Thirteen) hình thành vào ngày 22 tháng 10 trên vùng biển Tây Nam Caribe từ một sóng nhiệt đới mà trước đó đã di chuyển ra khỏi lục địa châu Phi trong ngày 10 tháng 10. Vào quãng thời gian áp thấp nhiệt đới thực hiện một vòng lặp nhỏ trong quỹ đạo, nó đã mạnh lên thành bão nhiệt đới Mitch. Tiếp theo, một điểm yếu trong hệ thống áp cao đã cho phép cơn bão di chuyển chậm lên phía bắc. Sau khi trở nên bất tổ chức do đứt gió có nguồn gốc từ một vùng thấp trên tầng cao, Mitch đã mạnh lên nhanh chóng nhờ những điều kiện thuận lợi bao gồm nhiệt độ nước biển ấm và dòng thổi ra mạnh. Vào ngày 24 Mitch mạnh lên thành một cơn [bão] cuồng phong đồng thời nó cũng đã phát triển ra một con mắt. Sau khi chuyển hướng tây, Mitch tăng cường mãnh liệt, ban đầu là thành một cơn bão lớn vào ngày 25 tháng 10, rồi tiếp đến là một cơn bão cấp 5 trong thang bão Saffir-Simpson vào ngày hôm sau. và cơn bão đổ bộ vào Hoduras trong ngày 29 tháng 10 với sức gió 80 dặm/giờ (130 km/giờ). Sau khi di chuyển qua khu vực địa hình núi ở Trung Mỹ, hoàn lưu bề mặt của Mitch tan biến trong ngày 1 tháng 11. Ngày hôm sau, những tàn dư của cơn bão tiến vào vịnh Mexico và tái tổ chức thành một cơn bão nhiệt đới trong ngày mùng 3. Tiếp đó Mitch tăng tốc về phía đông bắc, di chuyển qua bán đảo Yucatán trước khi tấn công vùng Tây Nam Florida vào ngày mùng 5. Không lâu sau, cơn bão chuyển đổi thành một xoáy thuận ngoại nhiệt đới và được NHC theo dõi đến ngày 9 tháng 11. Vì cơn bão đe dọa tấn công vào địa điểm gần thành phố Belize với cường độ bão cấp 4, hầu hết cư dân thành phố đã được di tản trong nỗi lo hậu quả của cơn bão Hattie 37 năm trước sẽ lặp lại. Chính quyền Guatemala cũng ban bố cảnh báo tía và khuyên tàu thuyền nên ở lại cảng, nhắc nhở người dân có sự chuẩn bị hoặc đi tìm nơi trú ẩn và cảnh báo về nguy cơ nước sông tràn bờ.

Tác động

Bão Mitch là cơn bão chết chóc nhất ở Đại Tây Dương kể từ cơn đại cuồng phong năm 1780, nó đã vượt qua cơn bão tại Galveston năm 1900 để trở thành cơn bão Đại Tây Dương gây tổn thất nhân mạng lớn thứ hai từng được ghi nhận. Đã có gần 11.000 trường hợp thiệt mạng được xác nhận, hơn 11.000 người được báo cáo mất tích. Hầu hết trường hợp thiệt mạng là do lũ lụt và lở đất tại Trung Mỹ, nơi mà cơn bão di chuyển chậm đã trút xuống một lượng mưa lên tới gần 36 inch (900 mm). Lũ lụt và lở đất đã làm hư hại hoặc phá hủy hàng chục ngàn ngôi nhà, tổng giá trị thiệt hại vật chất lên tới hơn 5 tỷ USD (trị giá năm 1998). Honduras và Nicaragua là hai quốc gia chịu tổn thất nặng nề nhất. Trước khi Mitch xuất hiện, cơn bão làm chết nhiều người nhất tại Trung Mỹ là bão Fiji năm 1974 với số nạn nhân thiệt mạng ước tính từ 8.000 đến 10.000 người. Hầu hết các công trình thủy lợi cung cấp nước trên quần đảo Vịnh đều hứng chịu thiệt hại. Gần như toàn bộ cây cối, thảm thực vật trên đảo Guanaja đã bị phá hủy sau hai ngày trải qua điều kiện gió mạnh vượt quá 120 dặm/giờ (200 km/giờ). Gió cũng khiến gần như toàn bộ cây cối ở rừng ngập mặn bị bật gốc hoặc gãy đổ. Ước tính cho rằng cơn bão đã tạo ra những con sóng có độ cao lên tới 44 ft (13 m).

left|thumb|Thiệt hại tại [[Tegucigalpa do Mitch]] Trong quãng thời gian vài ngày di chuyển chậm trên vùng biển ngoài khơi Honduras, bão Mitch đã hút hơi ẩm từ Thái Bình Dương và biển Caribe, tạo ra lượng mưa lớn vượt quá 12 inch (300 mm) một ngày. Nước mưa tập hợp tại những con sông gây lũ sông trên diện rộng. Độ sâu lớn nhất ghi nhận được là 41 ft (12,5 m) tại sông Ulúa gần Chinda, còn bề rộng sông lớn nhất ghi nhận được là 1.178 ft (359 m) tại Río Lean gần Arizona. Mưa còn gây lở bùn trên diện rộng ở khắp các vùng núi. Trong nội địa, đặc biệt là vùng miền Nam, mưa lớn tạo ra hàng trăm trận lở đất với mức độ vùi lấp đa phần là nông và khoảng 95% dưới dạng dòng chảy mảnh vụn. Tuy nhiên, hai trận đất chảy (earthflow) đã gây thiệt hại đáng kể tại khu vực gần Tegucigalpa.

right|thumb|Lở bùn tại [[San Juancito, Honduras]] Gần như toàn bộ người dân Honduras đều chịu ảnh hưởng từ cơn bão và tất cả 18 tỉnh của quốc gia này đều chịu tổn thất. Mưa quá lớn khiến cho bề mặt sườn núi lửa Casita trôi sụp tạo thành một dòng bùn núi lửa. Lở bùn cuối cùng bao phủ một diện tích chừng 50 dặm² (128 km²). Có 340 trường học và 90 trung tâm y tế bị phá hủy hoặc hư hại nghiêm trọng. Các hệ thống xử lý nước thải và tiểu khu điện lực cũng chịu thiệt hại nặng. Tổng giá trị tổn thất về cơ sở hạ tầng vượt quá 300 triệu USD (USD 1998).

left|thumb|Núi lửa Casita ở Tây [[Nicaragua sau trận lở bùn đất chết chóc]] Hoạt động giao thông vận tải cũng chịu tác động to lớn từ cơn bão. Mưa đã vô hiệu hóa 70% số con đường, phá hủy và làm hư hại nặng 92 cây cầu. Hơn 1.700 dặm (2.700 km) đường cao tốc hoặc đường nhánh đòi hỏi cần thay thế sau bão, đặc biệt ở vùng miền Bắc và dọc theo các phần của tuyến Xa lộ xuyên Mỹ. Ngành chăn nuôi hứng chịu những mất mát nghiêm trọng, trong đó có 50.000 con vật nuôi bị chết, đa phần là trâu bò; ngành nông nghiệp và thủy sản cũng chịu tác động lớn. Tổng thiệt hại về nông nghiệp, thủy sản và chăn nuôi ước đạt 185 triệu USD (USD 1998).

Tổng cộng tại Nicaragua, bão Mitch đã khiến ít nhất 3.800 người thiệt mạng, trong đó 2.000 trường hợp xảy ra ở thành phố El Provenir và Rolando Rodriguez do lở đất ở ngọn núi lửa Casita, và khoảng 500.000 đến 800.000 người mất nhà cửa. Có ít nhất bốn ngôi làng bị chôn vùi hoàn toàn trong vài foot bùn. Tổng thiệt hại vật chất ước đạt 1 tỷ USD (USD 1998).

Ở vùng biển phía nam Cuba, cơn bão tạo ra những đợt sóng có độ cao 13 ft (4 m) và gió giật với vận tốc tối đa 42 dặm/giờ (67 km/giờ), buộc nhiều công nhân và du khách trên đảo Youth và Cayo Largo del Sur phải di tản tới những địa điểm an toàn hơn.

Tại Jamaica, Mitch gây ra mưa vừa và gió mạnh trong vài ngày. Vùng miền Tây Jamaica chịu tác động từ những con sóng lớn có độ cao không chính thức ước chừng 7 ft (2 m). Những dải mưa phía ngoài của cơn bão tạo ra mưa lớn vào một số thời điểm đã khiến nhiều tuyến đường trên đảo bị lụt và ngập tràn những mảnh vụn. Tại thị trấn Tây Ban Nha, bốn người đã trở nên vô gia cư sau khi một ngôi nhà bị sập do lũ. Bên cạnh đó là nhiều ngôi nhà và tòa nhà khác bị ngập lụt buộc nhiều người phải di dời. Ở vùng Đông Bắc Jamaica có một con sông đã tràn bờ, trong khi mưa lớn trên khắp các vùng núi của nước này đã gây nên hàng loạt trận lở đất. Tổng cộng, bão Mitch làm ba người thiệt mạng tại Jamaica.

Phần còn lại của Trung Mỹ

Với một hoàn lưu rộng, bão Mitch đã trút một lượng mưa lớn xuống những khu vực xa về phía nam tới Panama, đặc biệt là tại các tỉnh Darién và Chiriquí. Lũ đã cuốn trôi một số tuyến đường và cây cầu, đồng thời làm hư hại nhiều nhà cửa và trường học khiến hàng ngàn người mất chỗ ở. Có ba trường hợp thiệt mạng do bão tại Panama. hậu quả là 4.000 bị mất nhà cửa. Tổn thất mùa màng là to lớn khi mà lũ lụt nghiêm trọng xảy ra trên một diện tích 386 dặm² (1.000 km²) đồng cỏ và đất trồng trọt. Lũ đã làm mất mát 37% sản lượng đậu, 19% sản lượng ngô, và 20% sản lượng mía đường. Ngành chăn nuôi cũng chịu tổn thất nặng nề với 10.000 con gia súc bị chết. Tổng giá trị thiệt hại về nông nghiệp và chăn nuôi là 154 triệu USD (USD 1998). Ngoài ra lũ còn phá hủy hai cây cầu và làm hư hại 1.200 dặm (1.900 km) đường không trải nhựa. Tổng thiệt hại do bão tại El Salvador đạt mức 400 triệu USD (USD 1998), cùng với đó là 240 trường hợp thiệt mạng. Lũ cũng đã gây thiệt hại mùa màng trên diện rộng và phá hủy nhiều con đường. Có 7 trường hợp thiệt mạng do bão được xác nhận tại Belize. còn tổng lượng mưa tối đa theo ghi nhận là 16,85 inch (428 mm) ở Ciudad del Carmen.

Florida và một số địa điểm khác

Khi là một cơn bão nhiệt đới, Mitch đã làm nước biển dâng cao 4 ft (1,2 m) tại vùng hạ Florida Keys trước khi đổ bộ vào vùng duyên hải Tây Florida. Tại Sân bay Quốc tế Key West đã có báo cáo về gió giật đạt vận tốc tối đa 55 dặm/giờ (89 km/giờ) và gió duy trì đạt 40 dặm/giờ (64 km/giờ); đây là báo cáo duy nhất về gió mạnh tương đương cấp độ bão nhiệt đới tại bang Florida. Ngoài ra, Mitch còn gây mưa vừa với lượng tối đa là 7 inch tại thành phố Jupiter, Florida; dù một số ước tính nhận định tổng lượng mưa cục bộ lên tới 10 inch (250 mm). Bão cũng đã tạo ra năm cơn lốc xoáy ở bang Florida, trong đó cơn mạnh nhất đạt cấp F2.

Hậu bão

right|thumb|[[Tegucigalpa sau bão]]

Bởi hậu quả nghiêm trọng mà cơn bão gây ra tại Trung Mỹ và một vài địa điểm khác ở Bắc Mỹ, Tổ chức Khí tượng Thế giới đã khai tử tên bão Mitch vào mùa xuân năm 1999. Cái tên Mitch sẽ không bao giờ còn được dùng để đặt tên cho một cơn bão Đại Tây Dương. Thay thế cho Mitch là Matthew và tên này đã được sử dụng kể từ mùa bão Bắc Đại Tây Dương 2004.

Sau thảm họa do Mitch gây ra, các quốc gia trên thế giới đã quyên góp một khoản viện trợ đáng kể với tổng trị giá 6,3 tỷ USD (USD 1998). Ở khắp Trung Mỹ, khu vực đang trong quá trình hồi phục từ cuộc khủng hoảng kinh tế năm 1996, nguyện vọng của nhiều người là tiếp tục phát triển cơ sở hạ tầng và nền kinh tế. Thêm vào đó, sau khi chứng kiến hậu quả của cơn bão, chính phủ các nước bị ảnh hưởng đã có những động thái nhằm cố gắng ngăn chặn một thảm họa tương tự lặp lại trong tương lai.

left|thumb|Trung Mỹ nhìn từ vệ tinh trong ngày 1 tháng 11 năm 1998, không lâu sau khi cơn bão đi qua

Hàng trăm ngàn người đã mất nhà cửa, tuy nhiên nhiều người đã coi đó như là cơ hội để xây dựng lại những căn nhà kiên cố hơn. Với một nền móng mới và có sự củng cố về mặt cấu trúc, các căn nhà được tái thiết kể để có thể đứng vững trước bão. Tuy nhiên, việc thiếu đi diện tích đất trồng trọt đã khiến nhiều người lâm vào cảnh thất nghiệp; và mức thu nhập vốn đã thấp nay còn giảm xuống thấp hơn.

Theo sau bão là các loại dịch bệnh bùng phát bao gồm tả, xoắn khuẩn vàng da, và sốt xuất huyết. Có hơn 2.328 trường hợp mắc tả được báo cáo, trong đó 34 người đã tử vong. Guatemala là quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nhất từ các loại bệnh do vi khuẩn với đa phần các ca tử vong có nguyên nhân từ nước nhiễm mầm bệnh. Tại Nicaragua, 450 ca mắc xoắn khuẩn vàng da đã được báo cáo với 7 trong số đó tử vong. Cũng theo báo cáo đã có khoảng 1.357 ca mắc sốt xuất huyết, tuy nhiên không có trường hợp nào tử vong do căn bệnh này.

Trong quãng thời gian ít di chuyển trên vùng biển Tây Caribe, gió mạnh từ Mitch đã tạo ra những con sóng lớn gây thiệt hại đến các rạn san hô tại đây. Tiếp theo, lượng mưa khổng lồ cơn bão tạo ra đã dẫn tới tình trạng ô nhiễm với những mảnh rác vụn và lượng nước ngọt lớn, điều này gây ra những chứng bệnh cho san hô. Dù vậy, hiện tượng nước trồi do bão đã làm giảm nhiệt độ nước biển bề mặt, giúp ngăn các rạn san hô khỏi bị tẩy trắng và hủy hoại đáng kể.

Tổng thống Honduras thời điểm đó là Carlos Roberto Flores phát biểu rằng thảm họa Mitch đã hủy hoại 50 năm tiến trình phát triển của quốc gia này. Chính phủ Mỹ đề nghị đặt quân đội ở Honduras và rồi rút quân sau khi bão qua vài ngày. Ban đầu họ đề nghị gửi một khoản viện trợ ít ỏi có tổng trị giá chỉ là 2 triệu USD (USD 1998), điều này đã làm cho người dân cũng như tổng thống Honduras Carlos Roberto Flores cảm thấy sốc. Về sau Mỹ đã tăng số tiền viện trợ đề nghị lên thành 70 triệu USD (USD 1998). Chính quyền Honduras đã phân phối lương thực, nước sạch, dịch vụ y tế đến các nạn nhân của bão, trong đó có hơn 4 triệu người hiện đang thiếu nước sinh hoạt. Ban đầu đất nước này đã phải trải qua tình trạng thất nghiệp gia tăng mạnh, phần lớn do đất trồng trọt bị phá hủy. Tuy nhiên, quá trình tái xây dựng đã tạo việc làm cho người dân trong những năm tiếp theo. Ở Costa Rica, hoạt động tái thiết sau bão đã giúp làm tăng số lượng việc làm lên 5,9%, qua đó tương ứng giúp làm giảm nhẹ tỷ lệ thất nghiệp.